Тағы да би һəм билік
Қазақтың би һəм билігін өзгертіп не керек, шірік жіп қанша жалғанғанмен не іске жарайды? Бұл биді, билікті жоғалтып, қазақты орыс судьясына қарату керек деп орыс айтады. Шариғатқа қарату керек деп біздің моллалар айтады. Біз мұның екеуіне де қол қоймаймыз. Себебі мынау: осы күнде қазақта ауыл басына жүз үй. Жүз үй басына бір би. Биді құдай қаңғыртқаны болмаса, би түзу болса, билік əділ болса, би үй қасында, желіп барып биге түсіп, дау біте қалатын жерде. Биге закон жол жасап беріп, осы соқпақпен жүр деп, жүргізсек биді кім болса сонан қорықпайтын қылсақ, біреудің бетіне, біреудің жақсы жағасына қарамайтын қылсақ, ауыл басына бір би жұртқа жақындығынан, жұрт ортасында болғандықтан, жұртқа пайдалы, жұртқа ыңғайлы. Қазақ дауы орыс судьясына қараса қол жетпесте болады. Ауыл басына бір судья қоярға зор қазына керек. Қазақтың закон бойынша бір болысы мың үйден бір ауыл жүз үйден кем емес. Қазақ биін орыс судьясына аударсақ бір болысқа он судья керек. Əрбір судья мекемесінің шығыны аз болса, үш мың сом жылына тұрады. Бұл бір болысқа 30 мың сом шығын болады. Бұл шығын мал бағып отырған біздің қазақтың қолынан келмейді. Болыс басына бір судья қылып, он есе биді халықтан ұзатсақ, онда да шығын үй басына үш сом, қазаққа о да қиын. Судья қол жетпеске кетіп, он есе осы күнгіден даугерге алыс жұртқа ыңғайсыз болады. Бұл судьяларға мекеме керек. Тұратын қыс-жазы үй керек. Бұлар өз алдына шыгын. Бұл шығындарға қазына, мемлекет кіріседі деп адасуға болмайды. Біздің орта санды болыс 10-15 ауыл, 1016 ауыл, 10-15 судья болса, мұндай біздің қазақ жеріне судья болатын керек оқуды бітірген көп адам табылмайды. Еуропада жүріп тамақ асырайтын өнерлі кісі біздің қазақ жеріне келмейді.
Біздің қазақ уезний қаласында дəрігер, судья орындары бос болатын осы себептен осы күні қала басына 2-3 судьяның орны бос тұратын болса, сонда бұл орындарға əзірше ешкім келе қоймас. Демек қазақ-орыс сот жүйесіне аударар болса, онда баяғы қаңғырған жаман биіне зар болар. Біз орыстың судьясына қарасақ, Бұл рəсіммен билік айтар. Мұның бұл законы қандай? Қазаққа əкеліп мұжық қамытын кигізе салса бұл бір түске кірмеген қиыншылық. Мұнан қазақ безу керек. Не бұл судьяға қазақ рəсімін араластырып қазаққа ыңғайлы закон жасап берсе сонда орыс судьясын мойындау керек. Біз бұл орыс судьясына құл болсақ, судья біздің жұрттың тілін білмейді. Біздің өзімізден судья болатын қазақ жоқ есебінде. Переводчик пен биге түскен соң бұл дауда не қасиет қалады. Бірі бас десе бірі құлақ деп қарап тұрмай ма? Судья даугер мен жауапкердің сөзін өз құлағымен естімесе тəмам ортасынан не жақсы билік шықпақ.
Қазақ биін орыс судьясына аударамын дегеннің еш қисыны жоқ. Орыс судья қазақ биінің ісін орнына келтіріп, жұртқа пайдалы қылып атқармас деп жоғарыда жазылған дəлелдер қазақ биін һəм билігін шариғатқа аударамын дегендердің пікіріне қарсы қайта айтылады. Біздің қазақ мұнда бөтен кісі жоқ, мұсылманмын дегені болмаса шариғатқа малданып жүргені жоқ қой. Қазаққа шығарған законда ауылнай, старшин есебін алады деген. Осыны сылтау қылып қырда ауылнайлар неке қияды. Осыған жұрт мойын ұсынып құл. Жұрт шариғатты малданып отырса өліпті таяқ білмейтін ауылнай зорлығына құл болама? Жұрт шын мұсылманшылық жолына таза кірсе, өтірік құран алып жан береме? «Соқырмен жолдас болсаң, көзіңді қысып жүр» деген сөз мағынасы жақсы-жаман болсын кісі мінезі жұрт пікіріне сүйеніп атқарылады емес пе? Халық шариғат жолынан қисық жатса, шариғатпен айтамын деген билік құрып қалмай ма?
Жоғарыда жазып едім, керек орыс судья табылмас деп. Шариғат жолын білетін біздің молла да жоқ қой. Ғұмыр күнен-күнге өзгеріледі. Жұрт рəсімі бірте-бірте өзгерілген ғұмыр жүзіне өтіп жүріп өзге болады.
Қыр баласы