Доктор Дарханов
З.Шашкин
1962 жылы Зейін Шашкиннің “Доктор Дарханов” атты романы жарық көрді. Бұл роман өзінің мазмұны жөнінде ғана емес, жазылу формасы жағынан да қазақ совет әдебиетінде оқшау туынды. Оқшау болатын себебі ол қазақ әдебиетінің тарихында дәрігерлер өміріне арналған тұңғыш роман еді. Алайда бұл тек дәрігерлер өмірі жайындағы шығарма емес, шындығына келгенде ол қазіргі заман тақырыбын қозғайтын, бүгінгі замандастар өмірінің алуан салаларын қамтитын кең тынысты шығарма. Географиялық жағынан алғанда, оқиға Көкшетау облысындағы “Бармашы” санаториінде болады. Бірақ, роман арнасы санаторий өмірімен ғана шектелмейді, сол өңірдегі жапсарлас жатқан колхозды ауыл алқабында да шығады, бірде Павлодар өңірінде бірде Москваға, бірде Қырымға, енді бірде Алматыға апарады. Оқушы роман кейіпкерлерімен бірге аталған жерлердің тіршілік тынысынан хабар алып қана қоймайды. Сол өңірлердің табиғат ерекшеліктерімен де танысады.
Жазушы бұл шығармасында дәрігерлер өмірін арқау етіп ала отырып, бүгінгі өміріміздің алуан-алуан салаларына үңіледі, бүгінгі күннің бірсыпыра көкейкесті проблемаларын қозғайды. Ғылым-білімді насихаттау, адамдар санасындағы және тұрмыстағы ескілік қалдықтарына қарсы күрес, жаңа, озық дәстүрлерді тарату жөнінде интеллигенцияның ролі, дәрігердің қоғам алдындағы парызы, басшы қызметкердің адамдар арасында дұрыс қарым-қатынасты, өзара сенім достық, коллектившілдік рухын қалыптастырудағы жетекшілік өнегесі, әйелге көзқарасы, әйелдің семьядағы орны және басқа көптеген мәселелер – “Доктор Дарханов” романының өзекті идеялық арқауы болып табылады.
Романның басты қаһарманы – дәрігер Нияз Дарханов. Барлық оқиға сол Дарханов төңірегінде құрылған. Ол Бурабайдағы “Бармашы” санаториінде дәрігер болып қызмет істейді.
Доктор Дархановты жазушы Шортанды көлінің жағасында оңаша ойға шомып отырған күйінде таныстырады. Айнала мүлгіген табиғат. Ымырт жабылған шақ. Осындай бейуақта адам жападан-жалғыз көл жағасында, ну орман ішінде жәйдан-жәй отырмайтыны белгілі. Әлде бір тебіреніс, толғаныс күйі жетелеп әкелуі хақ. Бірақ, жазушы кейіпкерінің осы бір бөгде халін түсіндіріп жатпайды. “Түп-тұнық айна көл, көлді қапсыра құшаққа алған көкшіл тау, мүлгіген жасыл орман – бірі көзіне ілінбейді”, деп жәй ғана, сараң сөздермен өте шығады. Бірақ, осы көріністің өзінен-ақ, кейіпкер бойында әлде бір оғаш халдің бар екеніне шүбә қалмайды.
Романдағы басты образ да, сәтті образ да дәрігер Нияз Дарханов образы. Ең алдымен ол өз мамандығын сүйген, өз мамандығын жетік білетін, қоғам, халық алдындағы парызын сезіне білген дәрігер. Оның өмір жолы шырғалаң, бұралаңы мол соқпақты жол. Әкесінен ол жасында айрылған Кеңес өкіметінің қамқорлық аясында кемтарлық көрмей қатарға қосылды. Институтқа түскен жылы шешесі қайтыс болды да, жетім қалды. Медицина институтын бітіргесін, Қиыр Шығыста солдаттар арасында дәрігер болып, әскери қызметін өтейді. Даяр тамақ, даяр төсекке үйреніп, бейқам өскендіктен бе, әлде қасында ақыл-кеңес айтар әке мен шешенің, не болмаса етбауыр ағаның жоқтығы ма – алғаш семья құрарда жеңілтектік жасаған кезі де болды. Махаббат, әйел мәселесіне жеңілдеу қарайтын осалдығы да бұған себепші болмай қойған жоқ. Сағиламен ғана емес, Сусанна Михайловна, Генриэтталармен таныстық байланыстарында да кездейсоқтық табы жатыр. Нияздың әкесі Ертіс пароходствосының жұмыскері еді, революцияның алғашқы жылдары коммунист партиясына мүше болғанда, кешегі өзіне қорлық көрсеткен байлармен күрескен, округтік партия комитетінде істеп жүрген кезінде тап жауларының қолынан қаза болған коммунист.
Романдағы өндірістік тартыс өмірден алынған шындық, медицина үшін үлкен проблемалық мәні бар тартыс. Жазушы өндірістік тартыс пен махаббат желісін шебер қиюластырған. Екі желі жымдаса, қабар өріліп, роман сюжетінің шиеленісе дамуына жағдай туғызған.
Зейін Шашкиннің жазушы есебінде бір ерекшелігі ұнамды деген қаһарманның өзін кемшіліктен ада, күнәдан пәк адам етіп көрсетуден аулақ.
Романда Асқар образы аз көрінгенмен тәуір әсер қалдырады. Дәмеш қыздың ағасы, дәлірек айтқанда, әкесінің інісі Асқар Сағатовпен “Теміртау” романы арқылы танысқан оқушы, мұнда Асқар образы жаңа бір қырынан ашыла түскенін аңғарады. Асқар қазір әлеуметтік мәні бар мәселелер, туған халқының бақыты, болашағы жайында ой толғайтын, дәрігердің халық алдындағы, Отан алдындағы борышы жайында сара пікірлері бар зерделі азамат есебінде көрінеді. Бұл жағынан алғанда ол Дарханов образын толықтыра түседі, Дархановтың рухани өсіп, дәрігерлік парызын жете түсінуіне игі ықпал еткен тұлға деуге болады. Зерделі дәрігер, биік парасатты азамат болумен бірге, Асқар абзал адамгершілікті мейірбан аға есебінде танылады. Үйлену тойы ертең деп тұрғанда Дәмеш қатты сырқатқа шалдыққан кезде, Қайыр қалай ұстады өзін, Асқар қалай көрінді? Тек осы бір сын мезеттің үстіндегі екі азаматтың іс-әрекеттерін салыстырып қарағанның өзінде, Асқардың қай жағынан болса да анағұрлым биік тұрғанын аңғару қиынға түспейді. Жазушы Асқар образын осы кезеңде, сондай-ақ Дәмеш пен Асқар, Асқар мен Нияз арасындағы қарым-қатынастар үстінде аршып көрсете білген. “Теміртау” романындағы Асқар мен “Доктор Дарханов” романындағы Асқарды қосып алатын болсақ, жазушы қаһарманынының анағұрлым толыса, кемелдене түскенін байқаймыз.
Ал, Дәмеш, образы жөнінде мұндай пікір айтуға бола қоймайды. Мұнда да Дәмеш бар болмысымен заман рухына сай, мәдениетті, ойлы, зерделі азамат. Мұнда да Дәмеш ісімен, қимылымен, сөзімен анық- қанық көрінетін жанды бейне. Бірақ, мұндағы Дәмеш ақылы, мінезі, қылығы, ісі жағынан бұрынғыдан да өсе түскен, сүйкімді, баршаға ұнамды Дәмеш деуге келмейді. Неге? Себебі, мұнда жазушы Дәмеш образын “Теміртау” романындағы Дәмеш характеріне сай арнамен дамытпаған. “Теміртау” романынан Дәмешті оқушы мінезі де, ісі де орнықты білікті маман, әсіресе, махаббат мәселесіне жеңіл-желпі қарамайтын ақылды, Дәмеш дәл осындай биіктен көріне алмайды. Бұрын алды-артын терең ойлайтын, өмірдің барлық тарамдарына сергек те зерек қарайтын қыз, мұнда басқа дүниені түгелдей дерлік оп-оңай ұмыта қойып, көз алдындағыдан өзгені көрмеуге бейіл. Талай жылдар сынасып, сыр алыса сүйісіп барып табысқан жары Қайыр, қаршадайынан алақанына салып, аялап өсірген, әке орнына әке болған Құрышпай, құлын-тайдай бірге өскен, балғын махаббатты бөліскен Ораз, шахтадағы бірге істейтін достар, тіпті бірге туып, бірге өспесе де туғаннан артық ағасы Асқар, — бірде-бірі оның жанын тебіренте қоймайды.