МҰҚТАР ӘУЕЗОВ ДҮНИЕТАНЫМЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУ КЕЗЕҢДЕРІ
Қадыров Ж.Т., Қошанова Ж.Т.
(М. Қозыбаев атындағы Солтүстік Қазақстан мемлекеттік университеті)
Кеңес үкіметі мен Алаш азаматтарының арасындағы қарым-қатынас өте күрделі болды. Олардың үлкен бір тобы 1920-1921 жылдары аштық, қуғын-сүргін нәубеттерінен соң жаңа үкіметке ашық қарсылық көрсете бастады. Оның үстіне әдебиетті пролетарлық негізде дамыту талаптары мен жалаң ұрандар оларға отаршылдық қамыты қайта келетіндей боп көрінді. Ал екінші бір шоғыры кеңес үкіметі «тап мүддесі», жаншылған халықтың мүддесін қорғамаққа бел шешті. Сөйтіп, қазақ қаламгерлері екіге бөлінді.
Бүгінде «азатшыл», «ағартушы-демократтық бағыт» аталып жүрген Алашұранды әдебиет өкілдері А.Байтұрсынов, М.Дулатов, Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев, С.Торайғыров, Ғ.Қарашев, Алаш идеясының түбінде өзмақсат-мүддесіне жететіндігіне сенді. Олар ұлттың ойлау, түйсіну, сезіну еркіндігіне қол сұғып отырған ресми идеологияның қатаң қағидаларына қарсы шықты. Оларды ең алдымен саяси, экономикалық, рухани кіріптарлыққа ұшырап бара жатқан ел тағдырының әдебиетте көрініс таппай жатуы да алаңдатты. Осындай түрлі қайшылықтарға байланысты қазақ ақын-жазушыларының бір тобы Ташкенттегі қазақ-қырғыз Халық ағарту институты мен Білім комиссиясын өздерінің бас қосу орталықтарына айналдырған еді. Мұнда олар «Ақжол», «Шолпан» газет- журналдарының маңайына топтасып, таза ұлттық рухтағы шығармаларымен, қазақ әдебиетіндегі азаттық идеясын дамытуға өзіндік үлестерін қосып жатты.
Әдебиет зерттеушісі С.Қирабаев: «Мұндай елдің түбірлі жаңаруын көксеген революциялық-демократиялық ағымның әдебиетшілер арасында тууы біздің ұлттық әдебиетіміздің қазақ халқының саяси қоғамдық өмірде атқарған қызметін айқындайды және қазақтың ұлттық ой-пікірінің дамуына да ақын-жазушылардың ұйтқы болғандығын дәлелдейді» [1, 13 б.] деген пікірі айтар ойымызды түйіндейді.
Қазақ әдебиетінің өтпелі дәуірінде әдебиеттің қай жолмен жүруі керектігі және оның көркемдік-идеялық мәселелеріне баса назар аударылғандығы белгілі. Екі түрлі әдеби күш арасында қазақ әдебиетінің ендігі даму бағыты үлкен айтысқа ұласып, пікірталастар туғызып жатты. «Мұндай айтыстарды жария етуде «Ақжол», «Шолпан» (Ташкент) газет- журналдары мен «Еңбекші қазақ», «Қызыл Қазақстан» (Орынбор) газет – журналдары белсенділік танытты [2]. Бұл қызу айтыстардағы сыншыл ойды ұлтшыл бағыттың қалыптасу, қалану себептері мен мақсаттары дейтін түрлі сауалдар дүр сілкіндірді.
«Азатшыл» әдебиет өкілдерін алдымен көшпелі тұрмысқа бейімделіп қалған халықтың бірден жаңа заман көшіне ілесіп кету-кетпеуі қатты алаңдатқан. Олар әдебиетті халықтың тұрмыс жағдайына тәуелді дей отырып, ел шындығын, халық тағдырын барынша айқын жазуға мүдделі екендіктерін білдіріп отырды.
Күні бүгінге дейін әдебиетшілер арасында талас тудырып келе жатқан құпия «Екеу» псевдонимдегілер: «Қазақтың ұлтшылдығы үстемдікті, бағындыруды көксеген, шегіне
жеткен озбыр ұлтшылдық емес, алдымен бас қорғауға, жансауға, жете қалса теңдік алуға талпынған тіленші ұлтшылдық деп түсіндіреді. Ал Қ.Кемеңгерұлы «ұлтшылдық» бағытын Қазан төңкерісіне дейінгі отаршылдық туғызды және оның бас көтерлері Мағжан, Ахмет, Міржақыптар болды» [3, 19 б.] дейді.
1925 жылы маусым айында қабылданған «Партияның көркем әдебиет саласындағы саясаты туралы» қаулысы пролетариат диктатурасы үстемдік еткен елдегі әдебиеттің тап мүддесіне қызмет етуге міндетті екендіктерін айқындап берді. ҚазАПП құрылды. Ал бұған келіспеген «ескішіл», «ұлтшыл» қаламгерлерді ұлттық мүдде, әдебиет пен өнердің ендігі барар жолы ойлантты. Осыған байланысты Алаш зиялылары ХХ ғасыр басындағы ұлтжанды қазақ қаламгерлерінің басын біріктіру, ежелден ой-санасына бар ұлт-азаттық сарындарды сақтап қалу ниетімен «Алқа» әдеби шығармашылық ұйымын құрмақшы болды. Ол «саясаттан ада» деп, М.Әуезовтің өзі көрсеткеніндей ұйымның көздегені әдебиет жайы болатын.
Зерттеулерге қарағанда ұйымның айқындамасын, бағдарламасын жасаған бір ғана адам емес, әдебиетіміздің ерекше тұрпатты өкілдері Ә.Бөкейханұлы, М.Жұмабайұлы, Ж.Сәрсенбіұлы «Алқаның» айқындамасын Алаш көсемі А.Байтұрсыновқа көрсеткенде:
«Қазаққа шаруасы мен тұрмысының түріне қарай шапан қию жарасса да, еуропалықтар оған еуропалық кәстом кигізгісі келеді. Қазақтың түйесін отарбаға қосып, тартқызғанды қалайды. Бұлай ету қазаққа тән емес, жат нәрсе. Қазақ әдебиеті ұлттық әдебиеті болуы тиіс. Мынандай үйірме-ұйымдар арқылы оны жасау мүмкіндігі де бар. Сондықтан да
«Алқаны» құру туралы пікірлеріңді қостаймын [4, 31 б.] деп ақ жол тілеген.
Алқаның «Табалдырық» атты бағдарламасының кіріспе сөзін даярлап жазған М.Жұмабайұлы: «Біз дүние астан-кестен болған заман адамымыз. Жұмыр жердің бетіндегі шірік қауды өртеп, өрттен шығару үшін қылыш, найзаны қолдан түсірмей, майданда жүрген әскердейміз. Әйеліміз де, еріміз де саясатшымыз, шаруашылмыз, әдебиетшілміз, тегіс әскерміз. Әскер болуға міндеттіміз. Төңкеріс ісі осыны тілейді. Тұрмыс дауысы тілейді… Қазақ елі Еуропа мәдениетінің көзімен қарағанда мәдениет қоры, әдебиет қоры жоқ, кедей ел болғандықтан, біздің жазушыларымыз әскерлік, азаматтық міндетін ұмытып, құр ақындыққа қадалып қалуы мүмкін. Әсіресе ақындық міндетін біле алмай, жалпы айғайдың екпінімен де кетуі мүмкін. Әдебиетті айғай ғана деп, ақындықты үгіт-насихат деп ұғуы» [4, 34 б.] деп пролетариат күштеп енгізіп отырған бағытты өткір сынайды.
Әсіресе бағдарламаның «Әдебиетіміз» деген тарауында «Әдебиетті» өзгеше дәуірлеуі техника мәдениетінің дәуірлеуіне бағынбайды деген К.Маркстің сөзін негізге алып техникасы, мәдениеті дамымаған елде әдебиетте, өнер де жоқ дейтіндерге қарсы дәйекті пікірлер келтіреді. «Қазақтың төл әдебиеті бар» дей отырып қазақ өмірінің түрлі өзгерісі, өрі, қыры, қайғысы, қуанышы, ойы, қиялы әдебиетіне түсіп отырған. Әзір тіпті тексерілмеген дәуірді қоя тұрып (көне дәуірді айтса керек), соңғы дәуірді алсақ кешегі Мұрат, Махамбет, Базар, Шортанбай, Ақан сері сықылды ақындардың елдің мұңын, зарын, ойын, қиялын жырлай білген жыраулар екені анық. Бұлар қазақ даласына бет алған Еуропаның, орыс қара жүз отаршылдығының қарасын көріп, бірінші уланған ерлер. Қазақ әдебиетінің алыбы – Абай, қазақ даласына кеулеп келе жатқан капитализмге, отаршылдыққа халықтың қанды жас төгіп, еріксіз шалған бірінші құрбаны… Абайдың алыптығы қыл көпірдің үстінде тұрғандығы, екі үмітпен алысқандығы, сондықтан қазақ әдебиетінің ескі мағынасын, бұрынғы бағытын тереңдеткендігі, әдебиетке жаңа түр енгізгендігі» [4, 34 б.].
Немесе «Ойымызда, қиялымызда, әдебиетімізде Азия иісі аңқымауы мүмкін емес. Бағыттың бір екені даусыз болғанымен, пролетариаттың өз тарихының, машинасының,
қайыс комзолының исі шықпауға, қазақтың мың жылдық тарихының, елтірі исі шықпауға мүмкін емес» [4, 34 б.] деп нағыз күрескерлік ұлттық рухтағы азатшыл әдебиеттің бет- бағдарын айқындап берді. Бұл айтылғандардан байқайтынымыз – ұлт қамын діттеген сарындардың табиғаты.
Азатшыл әдебиет өкілдері тарих сахнасында із қалдырған 1905 жылғы төңкерісті елдің ұлттық сезімін оятуға септігін тигізді дегенмен, Қазан төңкерісіне «өз тарихымыз тудырған, өз тарихымыздың қатынасы болған таныс төңкеріс емес, Еуропа тудырған жат төңкеріс» деп онша жылы қабақ таныта қоймаған. Сондықтан бұл әдебиет өкілдері төңкеріс туралы жырламай, бұрынғы өз жолымен жүре берді. Яғни, олар бір жағынан отаршылдық зардаптарына, кеселіне ұшырап отырған елдің тағдырын суреттеп жатса, екінші бір жағынан елдің елдігін танытатын, еске түсіретін өткенін жырлады. Мұның бәрін термелеп айтып жатуымыздың себебі ресми түрде ұйымдаспаса да, алдына қойған бағыт- бағдары, мақсаты бар әдеби ұйымның М.Әуезов шығармашылығына, идеялық ізденістеріне әсерін байқау.
Бұл ұйымның Мұхтарға әсері болмай қалған жоқ. Тіпті «Алқаның» талап-тілектерін қостайтындығын, бұндай әдеби мектептің қалыптасқан жағдайда қажеттігін, үлкен көкейкесті мәселелер көтеруімен құндылығын 1930 жылы ОГПУ тергеушілерге берген жауабында ашық айтқан және одан бас тартпаған. Бұл жауапта М.Әуезов «Алқаға» деген өзінің көзқарасын былайша білдіреді: «Мен Байтұрсыновты 1918 жылдан бері білемін, ал онымен етене жақын араласқаным 1921 жылы Орынборға ауысып келген соң басталды. Тынышбаевпен Ташкентке ауысып барған кезде 1922 жылдың күзінен бастап таныспын. Халел және Жаһанша Досмұхамедовтермен де, И.Қашқынбаевпен де, А.Омаровпен де, Д- И Әділовпен де сол Ташкентте таныстым. Қандай да бір үйірменің бар екендігін мен олардан естігенім жоқ. Ал «Алқа» үйірмесіне байланысты айтарым мынау:
1925 жылдың басында «Табалдырық» атты әдеби тобының декларациясы қосып салынған Жұмабаевтың хаты маған почта арқылы келеді. Ол партияда бар және партияда жоқ 6-7 адамнан тұратын топ жария түрде «Алқа» әдеби үйірмесін құрғандығын, бұл туралы менің пікір білдіруімді, егер де бұл үйірмені қостайтын болсам, онда соны құрамына кіруімді өтініп, тілек білдіріпті. Мен ол кезде Семейде болатынмын. Мен
«Таблдырықтың» декларациясын губерниялық комитеттің үгіт-насихат бөлімінің меңгерушісі Тоқжігітов жолдасқа көрсеттім, бірақ та ол мұны бір айдай ұстады да, қайтарып берді, алайда нақты ештеңені ашып айтқан жоқ.
Бұл декларацияның мазмұнынан ұққаным: үйірме ашық жұмыс істеу керек екен және баспасөзге араласуы керек көрінеді, өйткені өзінің бағыт – бағдарынан байқалып тұрғанындай, Мағжан Жұмабаевтың бұрынғы көзқарастарына қарағанда мүлдем басқаша, мазмұны жағынан солшылдыққа жақын, бүгінгі күнге бейімделе жасалған еді. М.Жұмабаев бұл бағдарлама (платформа) туралы маған баспасөз бетінде пікір білдіруімді өтініпті, бірақта мен олай істемедім және оған жауап хат жаздым, мазмұны толық есімде жоқ, бірақта әдеби мектептің өмір сүруі аса қажетті, көкейкесті мәселе, «Алқаның» талап- тілектерін қостаймын, кейбір діттеген ұсақ мәселелер жазушылардың кеңесінде де талқылануы тиіс екендігін ескерттім.
М. Жұмабаев екеуміз бұдан кейін де хат жазысып тұрдық, мен оған шақыру, қалайда кеңесу керек екендігі туралы жаздым, алайда «Алқа» жөніндегі мәселе бірте-бірте өшіп тынды.
Қандай да бір астыртын ұйым туралы ештеңе естігенім жоқ, білмеймін де. Күдеринмен арадағы қарым-қатынасым туралы Ташкентте берген жауабымда айтқан болатынмын» [4, 244 б.] – деп, «Алқаны» ешбір бөтен сөзбен ойсыз ақтап шығады.
Мұхтардың осы жауабынан кейін «Алқа» әдеби үйірмесі контрреволюциялық ұйым ретінде бағаланды. Мұхтардың қателескен жері де осы еді. Өйткені ол тергеушілерге Ахмет Байтұрсыновтан бастап, барлық алаш азаматтарының аттарын тізіп айтып шыққан еді.
Осы мәлімдемені жазғаннан кейін тура екі жыл өткенде Мұхтар 1932 жылғы «Ашық хатында» осы ұйым жөнінде мүлдем басқаша пікір білдіреді: «Алқаның» бағытын әдебиеттегі жаңа төңкерісшіл бағыт деп қабылдауым да теріс еді. Анығында ол марксшылдыққа құр ғана иек сүйеп отырып, негізінде бұрынғы тар ұлтшылдықты қайта тереңдетіп, қайта қалыптап, қайта нығайтамын деген жол болатын. Міне оның негізгі бағытын қаталасып барып көтере бағалаппын. Қазір де қазақ жазушыларының алдында тұрған төңкерістік міндеттерді түсіну жолында мен ол «Алқаның» теріс ұлтшылдық бағынан бойлап астым. Сондықтан бұдан былай онымен ешбір байланысым жоқ деп санаймын [4, 254 б.].
Түйіндей келе әдебиетіміздің тағы бір «ақтандағына» айналып отырған «Алқа» әдеби ұйымы мен оның М.Әуезовке қатысы әдебиетшілер назарына ілігері сөзсіз. Бұл тек уақыт еншісі.
Қазақ әдебиетін ұлттық әдебиетке айналдыруға ұмтылған «азатшылдар» әдебиетті жалаң айғай, науқаншылдыққа айналдырған пролетариат күштерін өткір сынға алады. Сөйтіп қазақтың бұрыннан бар төл әдебиетінің табиғилығын және тереңдігін түрлі мысалдармен дәйектеп отырмаққа ниеттенеді. Академик Т.Кәкішев: «Жасыратыны жоқ, көркем шығарманың қадір-қасиетін түсіну, эстетикалық деңгейін белгілеу, оның қоғамдық ықпал-әсерін айқындау тұрғысынан келгенде алашшыл ақын-сыншылар көші ілгері болды. Олардың өнер туралы ойлары, толымды пікірлері қазақтың эстетикалық таным-түсінігін биік деңгейде көтерді де, төңкерісшіл ақын-жазушыларды білім айдынында ізденуге еріксіз жетелеп отырды [2, 54 б.] деп жазды.
Мұхтар «Азатшыл» әдебиетке деген көзқарасын бірнеше зерттеу мақалаларында әр түрлі атаумен қарастырып, пікір білдіріп отырған. 1918 жылы «Абайдан соңғы ақындар» атты «Абай» журналында жарияланған мақаласында ұлт-азаттық сарындардың өзгеше бір мәнге, бағытқа айнала бастауын «Қазақ» газетінің мезгілінен бастайды. Дәл осы ойын 1923 жылы «Шолпан» журналында жариялаған «Қазақ әдебиетінің қазіргі дәуірі» атты мақаласында қайталай, әрі кеңейте түседі. Мақаланың басты мақсаты – қазақ әдебиетінің тарихына бірқыдыру шолу жасап, оның қоғам өміріндегі орнын белгілеп, дәуірлерге бөліп қарастыру қажеттілігі айтылады.
Сонымен қатар осы мақалада Мұхтар төңкеріске дейінгі «Жазба әдебиеттің Абайдан бергі ұзақ дәуірін алғанда жолын өзгертетін жаңалық соңғы жылдарда туып келеді. Ол жаңалық енді басталып келе жатқан сезімшілдік, сыршылдық (романтизм) дәуірі, бұрынғы ауызша әдебиеттен, одан бергі Абай заманынан бері келе жатқан романтизм сарыны, көбінесе құрғақ ой, жадағай сөз (рассуждение) күйі осы күнге ішкі терең сезім, сыр күйіне айналып келеді. Мұның белгісі М.Жұмабаевтың «Ертегі», «Қорқыт» сияқты өлеңдерінде бар. Сыршылдық дәуірі қай жұртта болса да әуелгі кезеңде ескі ертегі, жын пері, жалмауыз, жезтырнақ сияқты тамыры тым тереңде жатқан өз тарихы, өзіндік табиғаты бар ұлт әдебиетінің көркемдік әдіс белгілерін көрсетеді.
Мұхтар қазақ әдебиетін шартты түрде үш дәуірге бөле отырып, олардың ерекшеліктеріне тоқталады. Әсіресе ауыз әдебиеті мен оның өкілдеріне жете назар аударады. Мұның себебі бұрын қазақтарда шын мәніндегі әдебиет болды дегенге күмәнмен қараушыларға жауап беру, екіншіден, бүгінгі әдебиеттің солардың заңды даму жалғасы екендігін дәлелдеу болады. Осы мақалада көтерілген ойлар, проблемалар
жазушының кейінгі зерттеу еңбектеріне, шығармаларына, мақалаларына өзек болған. Осы зерттеу мақалада ұлт-азаттық идеясының әдебиетті дамытудағы, оның кезеңдік ерекшеліктерін айқындаудағы орнын атап көрсетеді.
Жиырмасыншы – отызыншы жылдары өріс алған айтыс-таластарға зер сала қарасақ, көбісі жеке ақын-жазушылар шығармашылығы төңірегінде өрбіп жатады. Сондай сын құрығы сілтенгендердің қатарында М.Әуезов те болды. Сыншылар Мұхтар шығармаларының саяси және көркемдік жақтарына бірден назар аударатыны мыналар: Жүсіпбек Аймауытов «Қорғансыздың күні» 1922. Қазақ тілі, №20; «Бәйбіше-тоқал» Ақжол, 1923, 23 желтоқсан; «Мұхтар Әуезұлының «Қарагөз» пьесасы туралы «Тілші», 1926, 16 ақпан»; Ж.Орманбайұлы «Қарагөз», «Еңлік-Кебек», «Жыл құсы», 1928 №2; Ғ.Тоқжанұлы «Әдебиет және сын мәселелері», Қызылорда, 1929, 150-160 бет; Әбдірайымұлы Б. «Қилы заманға сын», «Еңбекші қазақ», 1929, 14 сәуір, С.Сейфуллин
«Хан Кене туралы», Социалистік Қазақстан, 1934, №134; Ілияс Жансүгіров «Қата қайда?», Социалистік Қазақстан, 1934, №135; Т.Жүргенов «О пьесе «Хан Кене» и ее критиках», Казахстанская правда, 1934, 12 июнь.
Осы айтылған сындардың ішінде Даниал Ысқақовтың «Қорғансыздар» атты рецензия мақаласының қаламгер қуаты мен шеберлігін бағалаудағы, оның шығармасын нақты талдау мен ғылыми пайым айтудағы орны ерекше. Мақала-рецензия сынның міндеттері жөніндегі айқындамамен басталады да осы шығармадағы суреттелінетін көріністердің растығына жауап, дәлел іздейді. Ол үшін сол кездегі қазақ қауымын жайлаған ұнамсыз дерттердің көркем бйнесін жасайыды да «Міне, осы ауданы кең, өрісі тарылмаған зілді ауыр жасырын бітеу жараның ауызы жарылып сыртқа шыққан шіріген, ап-айқын болып көзге түскен жауыздығын біз Мұхтан Әуезұлының «Бәйбіше-тоқалында» көреміз деп – пьесаны нақты талдауларға көшеді. Бейсембі мен Әбділдәларды «кез келетін, қазақ ішінде бар адамдар» типтік бейнелер деп бағалайды. Дала тіршілігіндегі әділетсіздіктің салдарынан орын алып отырған қорғансыздық сияқты әлеуметтік мәселе көтереді. «Сен қалың қазақтың ішінде отырып, иесіз далада жалғыз келе жатқан адамдай, өзіңді-өзің қорғансыз сезінесің» — деп, әлеуметтік теңсіздікке қарсы дауыс көтереді. Осылайша Даниал «Бәйбіше-тоқалда» «Мұхтар Әуезұлының бұл әсерін алдымен шын қазақ тіршілігінен алынған, идеясымен қазақ өмірінің ең бір қараңғы, жіңішке, терең жағын суреттемек болған» деп, жоғары бағалаған. Ал осы пьесаға рецензия жазған С.Садуақасов оның сахнаға қойылуына ғана тоқталғанымен де пьесаның көркемдік жағына да назар аударып отырған.
1927-1928 жылдары «Жыл құсы» атты жинақтың №2 санында Ж.Орманбайұлының
«Қарагөз» пьесасына жазған сын мақаласы жарық көрді. Партиялық принцип тұрғысынан жазылған бұл мақала М.Әуезовтің бұдан кейінгі «тағдырының» шешілуіне үлкен рөл атқарды. «Біреулер «Қарагөз» көркем жазылған, сыршыл, сұлу, әдемі дейтін көрінеді, қандай әдебиет пролетариат үстемдігінде жазылса да соның бәрі еңбекшілерге тәрбие беру, өнеге көрсету, үлгі болу жағынан саяси бағытты түзу, тап тілегіне қайшы келмейтін болсын; сол әдемілік көркемдік жағымен сал-сана майданында пролетариат тілегін орындасын дейміз» [3, 11 б.]. – дей келіп пьесада көптеген саяси «кемшіліктер» табылады. Өнердің шарттылығын ескере бермей, шығармада суреттелген көп жағдайлардың өмірде кездеспейтіндігін, кездессе еңбекші тап тілегіне жат деп сынай келіп, «осы кемшіліктерін қорыта келгенімізде, «Қарагөзде» пролетариат әдебиетінің исі де жоқ, оның жолына да қайшы, пролетариат салтына да симайды. Тілегіне қайшы келмейтін бөтен» — деген сын айтады.
Шығармадан осындай түрлі саяси қателіктер таба отырып, автор идеясына қарсы тұрып, шеберлігіне күмән келтірерліктей талаптар қояды. «Көзге көрінгеннің кемшілігі» деп автордың көп еліктейтіндігін айтып, «қазақ салтына жақын келмейтін шығарма» деп қисынсыз тұжырымдар ұсынады.
Әдебиет:
- Қирабаев С. Әдебиетіміздің ақтаңдақ беттері. – Алматы: Білім, 1995. – 288 б.
- Кәкішев Т. Кер заманның керағар ойлары. – Алматы: Атамұра, Қазақстан, 1995. – 168 б.
- Орманбайұлы Ж. Қарагөз. // Абай, 1993. 23 ақпан. – 19 б.
- Қамзабекұлы Д. Руханият. Мақалалар мен зерттеулер. – Алматы: Білім, 2003. – 272 б.