Қазақ лексикасындағы кірме сөздер.
1.Кірме сөздер және олардың зерттелуі жайлы.
2. Араб-парсы тілдерінен кірген сөздер.
3.Моңғол тілінен ауысқан сөздер.
4.Орыс тілінен және орыс тілі арқылы басқа тілдерден енген сөздер 5.Сөздердің тілден- тілге тікелей және жанама түрде ауысуы.
Кірме сөздер, яғни шығу төркіні жағынан басқа тілдік сөздер, әрбір тілдің лексикасында бар. Сөздердің тілден тілге ауысуының тікелей ауысу және жанама түрде ауысу деп аталатын екі түрі болады. Араб-парсы тілдерінен ауысқан сөздердің барлығы бірдей қазақ тілінің сөздік қорына енбегенімен,оның ішінде сөздік қордағы қазақтың тума сөзіндей ұзақ өмір сүріп,жаңа сөздер жасауға ұйытқы болған жасамыс байырғы сөздер көптеп табылады.Мысалы? аса,абырой, ар, дүние, аспан, пайда, бақыт, құдай т.б. Араб-парсы тілдерінен ауысқан сөздерді төрт топқа бөлуге болады:
1.Тілге әбден сіңісіп, қазақтың төл сөзіндей жымдасып кеткен актив сөздер.Мысалы: нан, айна,сабын, шаруа, сынап, әл, қас, ас, зат.
2.Әлеуметтік өмірдің, шаруашылық пен өндірістің, түрлі мамандықтың белгілі бір саласында жұмсалатын терминдік сипаты бар арнаулы сөздер. Мысалы: нарық, емтихан, жәрдем, сабақ, мұғалім, арыз, дәрі, саясат.
3. Әр түрлі экспрессивтік-эмоционалдық сипаты бар сөздер. Мысалы: махаббат, нұр, ғибрат, арай, қайран, мәшһүр, тағдыр, ақырзаман.
4.Әдеби тілден біржола ығысқан немесе ығысуға жақын сөздер. Мысалы: шайыр, дүр, сағыр, зәңгі, уәзір, жарапазан, мизам, уалаят.
Қазақ тіліне моңғол тілінен кірген сөздер негізінен әкімшілік,ел билеуге байланысты ұлыс,нөкер,жасақ,ноян т.б. Жер-су атауларына байланысты Тарбағатай, Қатонқарағай, Қорғалжын атаулары кездеседі.Қазан төңкерісіне дейінгі кезеңде ауысқан орыс сөздері баспасөз арқылы жазба тілге тарамаған көбінесе ауызша сөйлеу тілі арқылы енген.
Дәрісті қорытындылау:
1. Кірме сөздер, яғни шығу төркіні жағынан басқа тілдік сөздер.
2. Араб-парсы тілдерінен ауысқан сөздер сөздік қордағы қазақтың тума сөзіндей ұзақ өмір сүріп,жаңа сөздер жасауға ұйытқы болған.
3. Қазақ тіліне моңғол тілінен кірген сөздердің дені әкімшілік,ел билеуге байланысты сөздер.
4. Орыс тілінен және орыс тілі арқылы басқа тілдерден енген сөздер қазан төңкерісіне дейінгі және одан кейінгі кезеңде ауысқан орыс сөздері баспасөз арқылы жазба тілге тарамаған көбінесе ауызша сөйлеу тілі арқылы енген.
Бақылау сұрақтары:
1. Кірме сөздер дегеніміз не?
2. Қазақ тілінің сөздік қорына араб-парсы тілдерінен қандай сөздер кірген?
3.Моңғол тілінен қазақ тіліне негізінен қай салаға қатысты сөздер ауысқан?
4.Қазақ тіліне орыс тілінен және орыс тілі арқылы басқа тілдерден енген сөздердің сыр-сипаты мен игерілу дәредесі қандай ?
Ұсынылатын әдебиеттер:
1.Аханов К. Тіл білімінің негіздері. –А., 2002.
2.Кеңесбаев І, Мұсабаев Ғ. Қазіргі қазақ тілі. А.,1962.
3.Болғанбайұлы Ә., Қалиұлы Ғ. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы. А., 1997.1 тарау.,89-98 б.б.
4.Кеңесбаев І., Мұсабаев Г. Қазіргі қазақ тілі. Лексика, фонетика. А.,1975.
5.Мұсабаев Ғ.Қазақ тіл білімінің мәселелері. А.2008.83-91 б.б.