МҮШЕЛЕР
Мүше (ог^апоп — құрал, орган)—өзіне том қүрылысы мен кызметі бар тарихи калыптасқан әр түрлі тканьдер жүйесі.
Мәселен, жүректе көлденен-жолакты ткані ғана емес, еон-дай-ак. дәнекер ткапьнің эр алуан түрлері, эндотелий жэне тегіс салалы бүлшыкет тканьдері бар. Алайда олардыц ішінеп жүрек бүлшықет ткані басым келеді де, оныц касиеті жиырылу болған-дыктан жүректід қүрылысы мен қызметін аныктайды.
Мүше өзіне ғанз тән пішіні, күрмлысы, аткаратьш қызметІ, дамуы мен организмдегі орны бар біртутас түзіліс болып табыла¬ды.
Қейбір мүшелер өз кезегіпде түрлІ тканьдерден түратын, кү-рылымы жағынан үқсас көптеген түзілістерден күралған. Муше-ніц әрбір осындай бөлігінде осы мүшеге тэн қызметті аткаруға кажеттінід барлығы болады. Мәселен. өкпе ацинусы мушеиід кіш-кентай бөлігі болып табылады, алайда онда эпителий, дәнекер ткань, кантамырлардың кабырғаларында тегіс салалы бүлшыкет ткані, нерв талшыктары бар. Ацднуста әкпенід негізгі кызметі — газ алмасу іскс асырылады. Мүндай түзілістер мүшепіц құры-лымдык-функциональдык бірліктері деп аталады.
Мұшелер жүйелері жэне аппараттар. Организмде біркйтар фупкцияларды атқару ушін бір мүше жеткіліксіз болады. Сон¬дыктан мүшелер жнынтыктары — жүйслер пайда болады.
Мүшелер жүйесі — бүл ездерінің күрылысы, аткаратын кызме-
ті және дамуы жағынан үксас, біртекті мүшелердің жиынтығы. Мәселен, сүйек жүйесі — қүрылысы, кызметі жэне дамуы бірдей сүйектер жиынтығы, Бүлшықет, тамыр немесе нерв жүйесі туралы да осыны айтуға болады.
Асқорыту мүшелерінін, тыс карастырғанда, бір-бірінен айыр-машылықтары бар сияқты, бірак олардыд барлығының, шығу тегі ортақ қүрылыс жоспары жэне аткаратын қызметтері бірдей; олардың барлығы анатомиялық жағынан өзара байланысты және топографиялық жағынан жақын. Сондықтаи аскорыту мүшелері де жүйе қүрайды.
Қүрылысы мен дамуы бірдей емес жекелегед мүшелер мен мү-шелер жүйелері де ортақ кызметті аткару үшін біріге алады. Әр^ тскті мүшелердік мүндай функциональдык бірлестіктерін аппарат деп атайды. Мәселен, қозғалыс аппаратында сүйек жүйесі, буын-дар және бүлшықет жүйесі бар. Белгілі бір фупкдпональдык мацы-зы бар, мәселен нерв клеткасьщың қабылдайтын қүрылымдарды рецепторлы аппарат деп атайды.
Мүшелер жүйелері мен аппараттардын мынадай түрлері бар:
1. ТіршіліктІ сипаттайтын негізгІ процесс,— қоршағап ортамен
зат алмасуды Іске асыратын мүшелер. Бүл процесс карама-карсы
күбылыстардың — сіңіру, ассимиляция жәие бөліп шығару, дис-симиляцияның бірлігі болып табылады.
Коректік заттарды, оттсгін сідіруді аскорыту жэне тыныс алу ж.унелерІ камтамасыз етеді. Алмасу өнімдерін шығаруды несеп мүшелері жүйесІ іске асырады. Алмасу өнімдерің аскорыту жэне тыныс алу жүйелерІ де бөліп шығарады.
2. Түрдід сакталуын камтамасыз ететін мушелер — көбею мү-
шелері жүйесі, немесе жыныс мүшелері.
Несеп жэне жыныс мүіпелері дамуы және күрылысы жағьшан
өзара тығыз байланысты, сондыктан оларды несеп-жыныс жүйесі
деп^біріктІр » -—~
у Бұлар
3. Аскорыту жэне тыныс алу жүйелерТ~атжылы~^кабылданған
матсриалды бүкіл оргапизмге таратып, ал шығарылуғ>\гиісті зат-
тарды шығару жүйесіне жеткізетіп мүшелер,— канайиалвдм
лері — жүрек тіен тамырлар (қаи жәи<? лимфа тамырлар жүрек-тамыр жүнесін күрайды.
4. Организмдегі химнялык байлапысты жәпс барл^ік. процес-
тсрдің реттелуін іске асыратып мүшелер — ішкі секреция бездері,
немесе эндокрипдік бездер.
Аскорыту, тыныс алу, зәр шығару, көбсю \іұГпелері, тамырлар мен эндокриндік бездер всгетативтік, өсімдыггік тіршілік мүше-лері деген атпед бірІктірІледі, өйткені осылайта үқсас функциялар өсімдіктерде де кездеседі.
5. Оргаиизмді козғалыстыд көмегімен крршагаи ортага бейім-
дептіи мүшслер тірек-кимыл аппаратын курайды. ол козгалыс
рычагтарыпан — сүйектерден (сүііек жүнесіУх^олардыц косы лыс-
тарынап (буындар мсп сіңірлерден) жәпе оларды қозғалысқа келтіретін бұлшықсттерден (булшықет жүйесі) тұрады.
6. Сыртқы ортадан тітіркснулерді қабылдайтьш мүшелер сезім
мүшелері жүйесін құрайдм.
7. Нервтік байланысты іске асырьш, барлық мүшелердің қыз-
метін бІртұтас етіп біріктірстін мүшелер нерв жүйесін қүрайды,
жоғары дәрсжелі нерв қыэметі (психика) соиымен байланысты.
Тірек-қимыл аппараты, сезім мүшслері және нерв жүйесі ани-мальдык, жануарлык, (апітаі — жануар) тІршІлік мүшелері дегсн атпен біріктіріледі, өйткеиі қозғалу (орын ауыстыру) және нерв кызметі жануарларға ғана тән де, ал өсімдіктерде кездеспейді деуге болады. Алайда тұтас организмдегі вегетативтік және ани-чальдык процестердің бірлігін ссепке ала отырып, бұлай бөлу са-лыстырмалы, шартты, зерттеуге ыдғайлы болу үшін қажет екёнін есте сактау керек.
Тсрімсп жабылғап тірек-қимыл аппараты нағыз деиені — «со-маны» құрады, оның ішіпде көкірек және күрсақ қуысы жатады. Демек «сома» қуыстардың қабырғасын құрайды. Бүл қуыстардьш ішіндегіні ішкі мүшелер деп атайды. Оларға аскорыту, тыиыс алу, зәр шығару, көбею жәнс солармен байланысты ішкі секреция без-дері (яғни өсімдік тіршілігі мүшелері) жатады. Ішкі мүшелсрге және «сомаға» сүйықтарды өткізетін жолдар, яғни қан мен лим-фаны таситьпі жане тамыр, жұйе_сін құрайтын, тамырлар мен ті-тіркенулерді вткізёт^Гп жолдар, яғни бас миы және жүлынмен бір-ге нерв жүйесін қүрайтын нервтер келеді. Сүйықтықтар мен тітір-кенулерді өткізетін жолдар нейрогуморальдық реттеудің кәмегімен организмді біріктірудің апатомиялык негізін кұрайды. Сопдықтан Ішкі мүшелер мси «сома» бірегей түтас организмнід бөліктері бо-лып табыллды жоне шартты түрде ғана бөлінеді. Осы айтылған-дарға сүйеиііі организм кұрылымының мынадай схемасын белгі-леуге болады: организм-мүшслер жүйесі-мүше-ткань-клетка-клст-калық элемснттер-молекулалар. Осылай бөлс отырып, жекелеген мушелер жәнс жүйелер арасындағы байланыстардын тығыздығы соншалық, организмде бір жүйені басқа жүйеден анатомиялык жа-гьшан да, сопдай-ақ фупкциональдық жагынан да оқшаулау мүмкІн еместігін атап көрсету қажет. Алайда көптеген фактілік материал-ды зерттеуге ыңғайлы болу үшін және түтас организмнің кұрылы-сын бірден оқып-менгеру мүмкін еместігін ескеріп дене қүрылысын жүйелер бонынша зерттеу кабылданған, олардың, әркайсысы ана-томияныд белгілі бір бөліміне сәйкес келеді: сүйек жүйесі туралы ілім (остеология), сүйектердің косылулары туралы (артрология), бүлшықет жүйесі туралы (миология), ішкі мүшелер туралы (спланхнология), жүрек-тамыр жүиесі туралы (ангиология), нерв жүйесі туралы (неврология), сезім мүшелерІ туралы (эстезиоло¬гия), және ішкІ секреция бездері туралы (эндокринология).