БҮЛШЫҚЕТТЕРДІҢ БӨЛІНУ ЗАНДЫЛЫҚТАРЫ
1. Дененің екіжакты симметрия принципі бойынша күрылуына
сәйкес бүлшыкеттер жүп болады немссс скі симметриялы жарты-
дан түрады (мысалы, m trapezius).
Қүрылысы сеғментті түлғада кептеген бүлшыкеттер (кабыр-
ғааралык, омырткалардыц кыск.а бүлшыкеттерІ) сегментті солып
келеді немесе нетамерияның іздеріп сақтайды (тік Іш бұлшыкет-
терІ). Іштіц жалпак бүлшыкеттерІ сүйекті сегменттердің — кабыр-
ғалардық редукциялануы себепті сегменттік кабырғааралык бүл-
шықеттерден түтас кыртыстарға айнала косылып-бірігуінен түзіл-
ген.
3. Бұлшыкст қозғалысы екі пункт арасындағы (punctum fixum
et punctum mobile) ең тете кашыктьік болып табылатын түзу сы-
зык бойымен жасалатындыктан, бүлшыкеттердін. өздері де осы
нүктелер арасындағы ен, кыска кашыктык бойымен орналасады.
Сондыктан бүлшыкеттің беку нүктесін, сондай-ақ бүлшыкет жиы-
рылғанда козғалмалы пункт козғалмайтын пункте тартылатынын
біле отырып, осы бүлшыкет козғалысынық кай жакка карай жа-
салатынып жоне оның кызметің әруақытта алдып ала айтуға бо¬
ла ды.
4. Бүлшықеттер буын аркылы асып өтіп, айналу осьтеріне бел-
гілі бір катынаста болады, бүлшықеттердің кызметі осыған бай¬
ланысты.
Көбіне бүлшыкеттер өздерінін, талшыктары немесе олардын, күшін теқдестіруші аркылы әруакытта буындағы өзі айнала коз-ғалатын осьті шамамен тік бұрыш жасай айкастырады. Егер фрон-тальды осі бар біросьті буында бүлшыкет вертикальды, яғни оське перпендикулярлы жатса, онда ол бүгу қозғалысын, flexio (қимыл-даушы беліктер арасындағы бүрышты кішірейту) жасайды. Егер бүлшыкет вертикальды, бірак жазғыш жағында жатса, онда ол жазу, extensio (толык жазылғанда бүрыштың 180° дейін үлкеюі), козғалысын жасайды.
Буында баска горизонтальды ось (сагиттальды) болған жағ-дайда екі бүлшықет—антогонистердіц күшініқ теңдестірушісі де осылайша орналасып, сагиттальды осьті буын бүйірлері бойымен айқастыруы керек (шыбық-қоспа буынындағы сиякты). Бүл жағ-дайда, егер бүлшыкеттер немесе олардын, тендестірушісі сагит¬тальды оське перпендикулярлы және одан медиальды жатса, онда олар ортаңғы сызыкқа әкелу> adductio, қозғалысьш, егер лате-ральды жатса, онда одаа экету, abductio, қозғалысын жасайды. Акьірында, егер буында тағы да вертикальды ось болса, онда бүл-шықеттер оны перпендикулярлы немесе киғаш киып өтіп, ішке қарай (кол-аяктарда — pronatio) және сыртқа карай (крл-аяктар-да — supinatio) айналу козғалыстарын жасайды. Сөйтіп, пакты буында канша айналу осІ барын білсек, кызметІ жағынан кандай бүлшыкеттер болатынын және олар буьтп айналасында калай ор-наласатының айта аламыз. Бұлшыкеттердің айналу осьтеріне сәй-кес орналасуын білудін, практикалык манызы бар. Мысалы, егер фронтальды осьтіц алдында жаткап бүккіш бүлшыкетті артка ауыстырсак, опда ол жазғыш бүлшыкет сиякты кызмет аткара бастайды, бүны жансызданғаи бұлшыкеттердің қызметін толык-тыру үшін сінірлерді ауыстырып салу операцияларын жасағанда пайдаланады.
Бұлшықеттердің жіктелуі. Сансыз көп бұлшыкеттердіц (олар 400-ге жуық) пішіні, қүрылысы, қызметі жәпе дамуы ор алуан бо¬лады.
Пішіні жағынан бүлшыкеттерді үзын, кыска және жалпак деп беледі. Ұзын бүлшықеттер козғалыс рычагтарына сәйкес келедІ де, сондыктан кебінесе қол-аяктарда кездеседі. Олар ұршык пі-шінді, сонымен бірге олардың ортаңғы бөлігі карынша, venter, бүл-
шықеттің басталатын жеріне сәйқес келетін бір ұшы! — басы, caput, ал екінші ұшы — құйрық, cauda деп аталады. Ұзын бұлшықеттер-дің сіңірлері (tendo) жіңішке таспа тәрізді (58-сурет).
Кенбір. ұзын бұлшықеттер турлі суйектерден бірнеше баспен (көпбасты) басталады, бұл олардың тірегін кушейтеді. Екібасты, biceps, үшбасты, triceps және төртбасты, quadriceps, бұлшықеттер болады. Әр текті немесе бірпеше миотомдардан дамыған булшы¬кеттер. қосылып-тұтасқанда олардың арасында аралық сіңірлер, сіңірлі косқыштар (перемычкалар), intersecciones tendineae кала-ды. Мұндай бұлшықеттердің (көпқарынды) екі (мысалы, m di-gastricus) немесе одан көп (мысалы, m. rectus abdominis) қарын-шалары болады, Бұлшықеттер аяқталатын сіңірлердің саны да өз-геріп отырады. Мәселен, қол мен аяқтыц буккіш жоне жазғышбүл-шыкеттерінде бірнсшеден сіңір (4-ке денін) болады, сол себепті бір бүлшықет қарыншаның жиырылуы бірден бірнеше саусакқа қозғалу эффектісін беріп, сол аркылы булшықеттер жумысын үнем-деп жасауға қол жетеді.
Жалпак бұлшықеттер негізінен тұлғада орналасқан және оның кеңейген сіщрлі созылу, немесе апоневроз, aponeurosis, деп ата-латын сіңірі болады.
Бұлшыкеттердің басқа пішінділері де болады: шаршы (m. qua-dratus), ушбұрышты (m. triangularis), пирамидальды (m. pyrami-daiis), жұмыр (m. teres), дельта тәрізді (m. deltoideus), тісті (m. serratus), камбала тәрізді (m. soleus) және т. б.
Талшықтардың аткаратын қызметіне байланысты бағыты бой-ынша таліиыктары тік параллель (m, rectus) киғаш (m. obliquus), көлденец (m. transversus), сақиналы (m. orbicularis) орналаскан 192
бұлшықеттер болады. Соңғы бұлшықеттер тесікті қоршап тұратың кыспак, немесе сфинктер түзеді. Егер қиғаш талшықтар сіңірге бір жағынан байланысатын болса, онда бір кауырсынды бұлшы—қет түзіледі. Талшыктардын, сіқірге ерекше қатынасы жартылай сіңірлі (m semitendinosus) және жартылай жарғакты (m semi-membranosus) бұлшықеттерде байқалады.
Бұлшықеттер қызметІ жағынан бүккіш (flexores), жазғыш (ех-tensores), әкелуші (adductores), әкетуші (abductores), бурау (ratatores) және ішке қарай (pronatores), сыртқа қарай айналды-. рушылар (supinatores1) деп бөлінеді.
Бұлшықеттер буындарға (бір, екі немесе бірнешеу) қатынасы бойынша бір-, екі- немесе көпбуынды деп аталады. Ұзындау келе-тін кепбуынды бұлшықеттер бірбуынды бұлшықеттерге қарағанда беткей орналасады. Орналасу жағдайына карай бүлшық-еттер беткі және терең, сыртқы және ішкі, латеральды және ме-диальды деп бөлінеді.
БұлшықеттердІң қосалқы аппараттары. Бұлшықеттін; басты бө-ліктері — онын, денесі мен сіңірінен басқа онын. жұмысын калайда жеңілдететін қосалқы бейімділіктер болады. Булшыкеттер тобы (немесе дененің белгІлі бір бөлігініц барлық булшықеттер жиыны) талшықтьг дәнекер тканінен түзілген, шандыр (фасция) деп атала-тын, қабықшалармен коршалады (fascia — таңғыш, бинт).
Шандырлар құрылымдылық және функциональдық ерекшелік-теріне қарай беткі, терең және мүшелер шаидырлары деп белінеді. Беткі (теріасты) шандырлар, fasciae superficialesi s. subcutaneae терінің астында жатады, теріасты клетчаткасының тығыздалған тупі болып табылады, сол аумактың барлык булшыкеттерін кор-шайды, морфологиялық және функциональдық жағынан теріасты клетчаткасы және терімен байланысты әрі олармен бірге дененің серпінді тірегін камтамасыз етеді.
Терек шандырлар, fasciae profundae, синергист-бұлшыкеттер тобын (яғни біртектес кызмет атқаратын) немесе әрбір жеке бул-шықетті (меншікті шандыр, fascia propria) жабады. Бұлшьщеттің меншікті шандыры зақымданғанда, бұлшыкеттің осы жері том-пайып, жарық тузіледі.
Булшықеттердің бір тобын баска топтан беліп тұратын шан-дырлардан тереңге карай, көрші бұлшықет топтарыньщ арасына ©тетін және сүйектерге бекитін өсінділер, булшықет аралық пер-делер, septa intermuscularia шығады.
Шандырлардың құндакты құрылысы. Беткі шандыр бүкіл адам денесІ үшін езіндік бір түтас күндақ түзедІ. Меншікті шандырлар жеке булшыкеттер мен мүшелер үшін кундак күрайды. Шаидыр-лы орынжайлардың (вместилище) кундакты курылыс принципі дененіқ барлық бөліктерінін (түлға, бас, қол-аяқтар) және құрсак, көкірек, жамбас қуыстары мүшелерінің шандырларына тән; әсіре-се кол-аяк шандырлары күрылысын Н. И. Пирогов толык зерт-теді.
Қол-аяқтың әрбір бөлімінің бір сүйек (токпан жілік және ор-тан жілікте) немесе екІ сүйек (білек пен сирақта) айналасында орналасқан бірнеше қүндағы немесе шандырлы қаптары болады. Мысалы, тоқпан жіліктің проксимальды бөлімінде—7—8, ал дис-
тальды бөлімінде 14 шандырлы құндақты айыруға болады.
Бүкіл қол-аяқ айналасын қоршайтын негізгі құндақты және түрлі бүлшықет, тамыр және нервтерді қамтитын екінші ретті қүн-дақтарды ажыратады. Н. И. Пироговтық қол-аяқ шандырларыныа қүндақты күрылысы туралы теориясынық ірінді ісіктердің, қан қүйылғанда қаннын таралуын түсінуде, сондай-ак, жергіліктІ (құн-.дақты) анастезия үшін маңызы бар.
Шандырлардың күндақты күрылысынан басқа, соңғы кезде ті-рек және шектеуші ролін атқаратын шандырлы түйіндер туралы түсІнік пайда болды. Тірек ролі шандырлы түйіндердін. сүйек және-сүйек қабымен байланысынан көрінеді, соның аркасында шандыр-лар бүлшықеттердін, тарту күшіне жағдай туғызады. Шандырлы түйіндер тамыр мен нервтердің, бездердің және т. б. қынаптарын пығайтып, қан және лимфа ағындарына жағдай тудырады.
Шектеуші ролі мынада: шандырлы түйіндер бір шаидырлы күндақты басқалардан бөліп, іріқніқ таралуына тосқауыл болады, ал шандырлы түйіндер бүзылса, ірің ешбір кедергісіз тарала бе-реді.
Бүлшыкеттерді коршап және оларды бір-бірінен бөліп, шан-дырлар олардың белек жиырылуына жағдай жасайды. Сейтіп, шандырлар бұлшықеттерді әрі бөледі, әрі байланыстырады.
Мүшелердің жабынын түзетін терең шаңдырлар, атап айтқан-да бүлшықеттердің меншікті шандырлары қаңқада бүлшықетара-лық перделер немесе шандырлы түйіндердің көмегімен орныгады. Тамыр-нерв шоғырларынын, кынабы осы шандырлардық қатысуы-мен қүрылады. Аталған түзілістер, қаңқаны созған сияқтанып, мущелер, бүлшықеттер, нервтер үшін тірек қызметін атқарып, клетчатка мен апоневроздар арасындағы аралық буын болып та-былады, сондыктан оларды адам денесінің жүмсақ арқауы деп карауға болады.
Кейбір қол-аяқ буындары аймағында шандыр қалындап, осы жерден жүретін сіңірлерден асып өтетін тығыз талшықтардан тү-ратын сіңір үстағыш (retinaculum) түзеді. Осы шандырлы жалға-малардың астында фиброзды және сүйек-фиброзды өзектер, vagi¬nae fibrosae tendium түзіледІ, олар арқылы сінірлер өтеді. Жал-ғамалар да сондай-ақ олардың астындағы фиброзды қыңаптар да сіщрлерді сүйектерден алыстап кетірмей, өз калпында үстап тү-рады, онық үстіне сіқірлердін. бүйір жақтарға ығысуын болдыр-май, бұлшықеттердіқ тарту күшінін. дәлірек бағытталуына жағ-дай жасайды. Фиброзды қынаптын қабырғасын астарлаған жүқа синовии кабықшасы кынап ішінде сідірлердіқ сырғанауьш жеқіл-детеді, синовий қабықшасы өзек үштары аймағында сіңірге қарай ‘бүгіліп, оны айналдыра түйық синовий қынабын, vagina sypovia-lis tendinis, түзеді. Синовий қабыкшасының бір бөлігі сіңірді кор¬шап, онымен бітісіп-өсіп, онын висцеральды жанырақшасын түзеді, ал басқа бөлігі фиброзды қынапты іштей астарлап, онымен біті-сіп-өсіп, қабырғақасы, париетальды жапырақша түзеді. Висцеральды жапырақшаның париетальды жапырақшаға ауысқан же-рінде сіцір жанында синовий кабықшасы екі еселеніп, сіңір ша-жыркайы, mesotendineum деп аталатынды түзеді (59-сурет). Оның кабатында сіңір нервтері мен тамырлары өтеді, сондықтан — me-sotendineum мен онда орналасқан нервтер мен тамырлар зақымда-v нуынан сіңір жансызданады. Сіңір шажырқайы жіңішке жалғама-лар — vincula tendinum арқылы бекиді. Синовий кынабы қуысын-да, синовий кабықшасының висцеральды және париетальды жа-пырақшалары арасында синовийге үқсас бірнеше тамшы сүйық жатады, ол сіңірдін. қынап ішінде сырғанай қозғалуын жеңілде-теді.
Бүлшықеттер мен сіңірлер астында әр жерде, негізінен олар-дың бекитін жсрлері касында орналасатын синовий калталары да, bursae synoviales, осындай роль атқарады. Олардың кейбірі, ар-трологияда көрсетілгендей, буын қуысымен байланысады. Бұлшы-қет сіңірі өз бағытын өзгертетін жерлерде көбінесе блок, trochlea, түзіледі, ол арқылы сіқірлер өтеді. Блоктар сүйекті, фиброз¬ды блоктар деп бөлінеді. СІңір сүйек арқылы асыра өткізілсе, сүй-екті блок түзіледі, бүл жағдайда сүйек беті шеміршекпен қапта-лады да, ал сүйек пен сіңір арасында синовий калтасы орналаса-ды. Фиброзды блок шандыр жалғамаларынан түзіледі. Бұлшықет-тердің қосалқы аппаратына сондай-ақ тобық сүйектер де, ossa sesamoidea, жатады.
Олар бүлшықет күшінің иінін улкейту үшін сүйекке бекнтін жерлерде қалыптасады.
5.4. Әдебиеттер тізімі.
Негізгі әдебиеттер.
1.Кузенбаева Ә. Адам анатомиясы. — Алматы,2001.
2.Рақышев А.Р. Адам анатомиясы. — А., 1991.
3.Курепина М. М., Воккен Г.Г. Атлас по анатомии человека. — М., 1979.
4.Привес. М.Г. Анатомия человека. — М., 1974
5.Иваницкий М.Ф. Анатомия человека. —
М., 1985.
6.Сапин Б.Р., Билич Г.Л. Анатомия человека. — М., 1989.
7.Керимбаев Б.М. Анатомия человека. — А., 1992
8. Р.Д. Синельников.Медицина. М.,1973 г.
Атлас анатомии человека. 1-3 том
Қосымша әдебиеттер:
9..Анатомия человека в 2-х томах. / Под.ред. М.Р. Сапина. — 1987.
10.Леви А., Сикевиц Ф. Структура и функция клетки. М., Мир. — 1971.
11.Альбертс Б. и др. Молекулярная биология клетки. — 1987. Т.1-5.