БАРЫС ҚАБЫЛАН, ГЕПАРД, СІЛЕУСІН, ЖОЛБАРЫС ЖӘНЕ ЖАБАЙЫ МЫСЫҚ ТЕРІЛЕРІ
Барыс (ірбіс). Алтай мен Орта Азиядағы биік тауларда мекендейді. Барыс терісінің экономикалық мәні шамалы. Жыл сайын одан 100-ге жуық тері өндіріледі. Барыс терісі өте ірі, жүні ұзын, қою, әрі жұмсақ. Түсі теңбіл, ақшыл, сұр-көгілдір реңде сақина тәрізді күңгірт-сұр теңбілдер бар, құйрығы ұзын, өте әдемі.
Қабылан. Түркімения, Кавказ тауларында, Қиыр Шығыста кездеседі. Барлық жерде өте сирек, аздап қана ауланады. Терісі ірі, жүні тақыр, қатқылдау, жирен, жирен-сарғыш түсті, сақина тәрізді қоңырлау-қара немесе қара түсті теңбілдері бар, барысқа қарағанда қүйрығы қысқа, түбіті шамалы. Қиыр Шы-ғыс қабыланының жүні біршама өскелең, жүмсақ, кавказдық және түркімендік қабыландарға қарағанда түсі ашық.
Гепард. Түркменияда сирек кездесді. Терісі қабыланға өте үқсас, айырмашылығы — тұтастай қара бедері бар, сирағы үзын, әрі жіңішке. Мойын жүні өте үзын, жалданып түрады.
Жолбарыс. Қиыр Шығыста, Орта Азияда және Закавказьеде аздап сақталған. Жолбарыс терісінің экономикалық мәні шамалы, олар өндіріске кездейсоқ келіп түседі. Терісі өте ірі, жота және бүйір жүндері сарғыштау, бауыр жүні ақ. Бүкіл денесінде өзіне тән көлденең жолағы болады.
Ортазиялық және кавказдық жолбарыстарға қарағанда амурлық жолбарыстың терісі ірі, түсі ашық, мехы тубітті, әрі қою.
Сілеусін. Барлық орманды аймақтарда, сондай-ақ Кавказ, Закавказье тауларында және Орта Азияда мекендейді. Жыл сайын 4—5 мыңдай терісі дайындалады. Солтүстік аудандардағы сілеусін терісі ірі, жүні түбітті, қою. Оңтүстік аудандардағы сілеусін терісі кішірек, жүні онша түбітті емес, сирек, қатқылдау.
Жүнінің түсі ақшыл-сұрдан ашық-сарғыш түске дейін. Кейбір терінің түсі бірыңғай, теңбілі шамалы білінеді. Қейбіреуінде қара теңбіл анық көрінеді. Бірыңғай түсті көгілдір және қоңырқай-сұр, сондай-ақ қызғылттау терілер солтүстік аудандардан келеді. Қавказ бен Закавказьеден ауланатын сілеусін терілерінде қызғылт ңемесе қызыл-сарғыш теңбілдер басым келеді. Ең бағалысы күлгін түстері, қоңырқай-сұр түстерінің бағасы төменірек. Ең нашары қызғылт-сары түсті терілер.
Жабайы мысық. Бұған әр түрлі жабайы мысықтардың: орман мысығының, дала мысығының, қамыс мысығының, амур мысығының, сабаншының, шағыл мысығының және каракалдың терілері жатады. Жабайы мысықтар терісінің экономикалық мәні шамалы, Олардан жылына 15 мыңдай тері дайындалады. Әр түрлі жабайы мысықтардың сипаттамасы 22-кестеде келтірілген.
Жолбарыс терісін бауырының ортасынан тіліп алады да, бас, қүйрық, сирақ терілерін сақтайды. Қалғандарын бітеудей сояды. Жолбарыс, барыс, қабылан және сілеусін сирақтарын тырнағын қалдырады. Терінің жүнін сыртына қаратып қаттайды.
Түсі әдемі жабайы мысық терісін табиғи түрінде шығарады, қалғандарын қызылқоңыр, сұр немесе қара түстерге бояйды. Барыстың, қабыланның, сілеусіннің, жолбарыстың және жабайы мысықтың иленбеген терісін ГОСТ 11315-65 бойынша сорттайды. Сілеусін терісі екі түрге бөленеді: Солтүстік — бүғаң жүні түбітті және жүмсақ терілер жатады, және оңүстік — жүні қысқа, қатқыл терілер жатады. Сабаншы (манул) терісі де Солтүстік және Оңтүстік болып бөлінеді, бұлар жүнінің түсі бойынша өзгешеленеді,
Барыс пен қабылан терілері екі түрге бөлінеді: ірі —аумағы 4500 см 2 астам және ұсақ — аумағы 4500 см гастам. Қалған терілерді мөлшеріне қарай, 2-кестеде келтірілген нормаларға сәйкес үш категорияға бөледі.
Жабайы мысық терісі үш сортқа бөлінеді. I сортқа жүні толық жетілген, шелі таза терілер, II сортқа — жүні онша жетілмеген, шелі көгілдір терілер жатады (кесте 2).
Кесте 2
Жабайы мысық терісін мөлшеріне қарай бөлу
Тері мөлшері
Тері аумағы, см
Тері аумағы, см
Тері аумағы, см
Сілеусін
Қамыс мысығы
Жабайы мысық және басқа да түрлері
Ірі
Орташа
Ұсақ
4000-нан астам
2700-4000
1750-ге дейін
2700-ден астам
1600-2700
1600-ге дейін
1900-дан астам
1200-1900
1200-ге дейін
Ерте көктемдегі және көктемдегі жүні өсіңкіреп кеткен терілер ақаулы деп есептелінеді. Жабайы мысық терісіндегі ақаулар — жыртылуы, тесілуі, қырқылуы, қажалуы,, көктемгі түлеу белгісі, тері бөліктерінің жетіспеуі, алғашқы өңдеудің дүрыс еместігі, сілеусін терісіндегі бауырының сарғыштануы. Иленген теріні жұмсақтығына қарай сорттайды. Сілеусіннің иленген терісі жүнінің жұмсақтығына қарай I және II топқа бөледі. I және II топтағы терілердің жүн талшығы күйінің сипаттамасына солтүстік және оңтүстік түрлерінің сипаттамасымен бірдей. Сілеусін терісі түсіне қарай төрт топқа бөлінеді: көгілдір, қоңырқай-сұр, қызғылт және қызыл-жирен түстілер.
Барыс, қабылан, сілеусін және жабайы мысық терілері үш мөлшерлік категорияға бөлінеді (3 кесте). Иленген теріні сортқа бөлу иленбеген терімен бірдей.
Ақау дәрежесіне қарай терілер қалыпты және ақауы аз, орташа, көп деп бөлінеді. Тері ақауына жататындар: тігістер (жіктер), тесіктер, қырқылуы, қажалуы, жалаңаштануы, тері бөліктерінің жетіспеуі (басы, мойны, бауыры), көктемгі түлеу белгілері (бүйір, мойын, сан жүндерінің сиреуі және қажалуы).
Теріде сирағы (барыс, қабылан, жолбарыс, сілеусін), қүйрығы және құлағы (барыс, қабылан, жолбарыс) болмағанда,
сілеусін терісінің жүнінде (бауырында) сарғыш теңбіл болған жағдайда тері бағасы арзандатылады.
Кесте 3
Барыс, қабылан, сілеусін және жабайы, мысық терілерін мөлшері бойынша категорияға бөлу
Тері аумағы, дм2
Тері мөлшері
Барыс
Сілеусін
Жабайы мысық
Қамыс мысығы
Жабайы м ысық
Басқа түрлері
1
2
3
4
5
Ұсақ
Орташа
Ірі
45-тен астам
30-дан астам
45-ке дейін
30-ға дейін
36-дан астам
25-тен астам
36-ға дейін
25-ке дейін
24-тен астам
14-тен астам
24-ке дейін
14-ке дейін
11- дейін
17-ге дейін
11-ден астам
17-ден астам