Етістіктің шартты райы қимылдың, іс-әрекеттің болу болмау, іске асу-аспау мүмкіндігінің шартын білдіреді. Қазақ тілінде шартты рай етістіктің негізгі және туынды түбіріне, етіс және болымсыз етістік тұлғаларына –са, -се жұрнағы жалғануы арқылы жасалады. Мысалы: бар-са, айт-са, кел-се. Ал ағылшын тілінде шартты сөйлемдердің мынадай түрлері бар: I типтегі шартты бағыныңқы сөйлемдер, II типтегі шартты бағыныңқы сөйлемдер, III типтегі шартты бағыныңқы сөйлемдер, аралас шартты бағыныңқы сөйлемдер және жалғаулықсыз шартты бағыныңқы сөйлемдер.
I типтегі шартты бағыныңқы сөйлемдер
I типтегі шартты бағыныңқы сөйлемдер, яғни нақты шартты сөйлемдер осы кезеңге немесе болашаққа қатысты орындаларлық жағдайды көрсетеді. Басыңқы сөйлемнің баяндауышы келер шақта, ал бағыныңқы сөйлемнің баяндауышы осы шақта қолданылады. Екеуі де қазақ тіліне келер шақпен аударылады.
|
Шартты бағыныңқы сөйлем |
Басыңқы сөйлем |
|
Present Indefinite |
Future Indefinite |
|
If I have money Егер менде ақша болса, |
I will buy a flat. мен пәтер сатып алар едім. |
|
Unless he is busy Егер оның қолы бос болса, |
he will come to the meeting. ол жиналысқа барады. |
Шартты сөйлемдерде if және unless жалғауларында айырмашылық бар:
If we hurry we’ll get there on time. — Егер біз асықсақ, біз онда өз уақытында боламыз.
Unless we hurry we’ll be late. — Егер біз асықпасақ, онда біз кешігеміз.
II типтегі шартты бағыныңқы сөйлемдер
II типтегі шартты бағыныңқы сөйлемдер немесе нақсыз шартты сөйлемдер осы кезеңге немесе болашаққа қатысты орындалуы мүмкін емес жағдайды көрсетеді. Бұндай жағдайда бағыныңқы сөйлемнің баяндауышы өткен шақта, ал басыңқы сөйлемде баяндауыш алдында should, would (could, might) және инфинитив to–сіз қолданылады.
To be етістігі бұл жағдайда барлық жақта жекеше және көпше түрде were формасында болады.
|
Шартты бағыныңқы сөйлем |
Басыңқы сөйлем |
|
Past Indefinite |
should (would, could, might) + Invinitive without to |
|
If I had money Егер менде ақша болғанда, |
I would buy a flat. мен пәтер сатып алған болар едім. |
|
Unless the situation were favourable, Егер қолайсыз жағдай болғанда, |
they couldn’t apply the new equipment. олар бұл жаңа құрылғыны қолдана алмас еді. |
III типтегі шартты бағыныңқы сөйлемдер
III типтегі шартты бағыныңқы сөйлемдер өткен кезеңге қатысты орындалуы мүмкін емес жағдайды көрсетеді. Бұнда бағыныңқы сөйлемнің баяндауышы аяқталған өткен шақта (Past Perfect), ал басыңқы сөйлемде баяндауыш алдында should, would (could, might) және перфекті инфинитив қолданылады. Бұндай сөйлемдерді қазақ тіліне аударғанда екінші типтегі сөйлемдерге ұқсас аударылады.
|
Шартты бағыныңқы сөйлем |
Басыңқы сөйлем |
|
Past Perfect |
should (would, could, might) + Perfect Invinitive |
|
If I had had money last year, Егер менде былтыр ақша болғанда |
I would have bought a flat. мен пәтер сатып алған болар едім. |
|
Unless the situation were favourable, Егер қолайсыз жағдай болғанда, |
they couldn’t apply the new equipment. олар бұл жаңа құрылғыны қолдана алмас еді. |
Аралас шартты бағыныңқы сөйлемдер
Кейде бағыныңқы және басыңқы сөйлемдердегі іс-әрекет әр түрлі кезеңге қатысты болады. Ондай жағдайда шартты сөйлемнің әр бөлігінде мағынасына қарай шартты райдың формалары қолданылады. Бұл сөйлемдер аралас шартты бағыныңқы сөйлемдер деп аталады.
|
Шартты бағыныңқы сөйлем
|
Басыңқы сөйлем |
|
Past Indefinite |
should/would + Perfect Invinitive |
|
If you knew English Егер сен ағылшын тілін білгенде |
you would have got agood job last year. сен өткен жылы жақсы жұмысқа орналасар едің. |
|
Past Perfect |
should/would + Invinitive without to |
|
If you had studied better Егер сен жақсырақ оқығанда |
you would finish the college now. колледжді қазір бітірер едің. |
Жалғаулықсыз шартты бағыныңқы сөйлемдер.
Шартты сөйлемдердің негізгі шартты if, unless, suppose, provided және т.б. болып табылады. Егер нақсыз бағыныңқы шартты сөйлемдерде were, had, could, should етістік формалары болса, if жалғаулығы түсіп қалуы мүмкін. Жалғаулықсыз шартты бағыныңқы сөйлемдер басыңқы сөйлеммен баяндауыш инверсиясы арқылы байланыстырылады. Мысалы:
Were it warmer I should bathe in the sea. — Қазір жылы болғанда, мен көлде шомылар едім.
Had I known about it then I shouldn’t have done it. — Ол туралы сол кезде білгенде, мен басқаша істер едім.
Бекіту жаттығулары
Жаттығу №1
Жақшаны ашып, әр сөйлемді үш рет 1, 2 және 3 типқа қойып жазыңыз.
E.g. If you (to be) free, I (to come) to see you:
If you are free, I will come to see you.
If you were free, I would come to see you.
If you had been free, I would have come to see you.
- If my friend (to come) to see me, I (to be) very glad. 2. If mother (to buy) a cake, we (to have) a very nice tea party. 3. If we (to receive) a telegram from him, we (not to worry). 4. If you (not to work) systematically, you (to fail) the examinations. 5. If you (to be) busy, I (to leave) you alone. 6. If I (to live) in Moscow, I (to visit) the Tretyakov Gallery every year. 7. If I (to get) a ticket, I (to go) to the Philharmonic. 8. If I (to live) near a wood, I (to gather) a lot of mushrooms. 9. If my father (to return) early, we (to watch) TV together. 10. If she (to know) English, she (to try) to enter the university.
Жаттығу №2
Етістіктерді іске аспайтын шартты сөйлемдерге қойып, екі рет жазыңыз.
а) осы немесе келер шаққа байланысты,
- b) өткен шаққа байланысты.
- If I am not too busy, I shall go to the concert. 2. They will all be surprised if I make such a mistake. 3. If he doesn’t come in time, shall we have to wait for him? 4. If no one comes to help, we shall be obliged to do the work ourselves. 5. If you put on your glasses, you will see better. 6. What shall we do if they are late? 7. Will you be very angry if we don’t come? 8. Will he be very displeased if I don’t ring him up?
Жаттығу №3
Жақшаны ашып, етістіктерді іске асатын шартты сөйлемге қойыңыз.
- If I (to see) John, I (to tell) him your news. 2. He (to be) very pleased if it (to be) really true. 3. If you (to go) to town on Monday, you (to meet) my brother Tom. 4. If you (to need) help, my father (to help) you. 5. We (to have) a picnic lunch if the day (to be) fine. 6. If you (to ask) a policeman, he (to tell) you the way. 7. I (to finish) the job tomorrow if I (to can). 8. I (not / to require) an umbrella if it( not / to rain). 9. If she (to think) it over carefully, she (to form) a clear opinion. 10. If they (to catch) the bus now, they (to arrive) at half past nine.
Жаттығу №4
Жақшаны ашып, етістіктерді іске асатын және іске аспайтын шартты сөйлемдерге қойыңыз.
- If I (to know), I (to tell) you. 2. If she (to want) to talk she (to ring up). 3. Her health (to improve) if she (to sleep) longer. 4. If he (to have) enough money, he (to buy) a large house. 5. She (to feel) lonely if Peter ( to go) out every evening. 6. We (to be) pleased to see you if you (to arrive). 7. If we (to can) come on Sunday, we (to come). 8. I (to understand) Mr. Smith if he (to speak) slowly. 9. We (not / to go) by ship unless there (to be) no other way. 10 If you (not / to give) him good meals, he (not / to be able) to work hard.
Жаттығу №5
Шартты сөйлем құрастырыңыздар:
- He is busy and does not come to see us. If … . 2. The girl didn’t study well last year and received bad marks. If … . 3. He broke his bicycle and so he didn’t go to the country. If … . 4. He speaks English badly: he has no practice. If … . 5. I had a bad headache yesterday, that’s why I didn’t come to see you. If … . 6. The ship was sailing near the coast, that’s why it struck a rock. If … . 7. He was not in town, therefore he was not present at our meeting. If … . 8. The pavement was so slippery that I fell and hurt my leg. If … . 9. The sea is rough, and we cannot sail to the island. If … . 10. They made a fire, and the frightened wolves ran away. If … .
Жаттығу №6
Қазақ тіліне аударыңыз:
- I wish you were with me.
- I wish I had done the homework yesterday.
- If the weather is fine tomorrow, we’ll go to the picnic.
- He would help you do this translation if you asked him.
- It would be wonderful if Ann were here with us.
- It wouldn’t do you any harm if уоu did this exercise a second time.
- If my grandfather had had a chance to study, he would have been a great man.
- Тhе teacher suggested that we should go to the museum next week.
Жаттығу №7
Сөйлемдерді ағылшын тіліне аударыңыз:
- Егер мен оның телефон нөмірін білсем, оған қоңырау шалар едім.
- Егер қолым бос болғанда, мен бұл жерде көпке қалар едім
- Егер сіз тіл хат қалдырғанда, мен сізге кеше кіріп шығар едім.
- Егер мен француз тілін білгенде, бұл мәтінді өзім аударар едім.
- Егер мен Вашингтонда болсам, мен Капитолийге барар едім.
- Сіздің орныңызда болсам, мен ол жерге поездбен барар едім.
- Мен оның адресін білгенімді қалар едім.
Жаттығу №8
Сөйлемді етістіктің қажетті формасымен толықтырыңыз:
- If the water … to 100 degrees C, it … .
- will be heated
- would be heated
- is heated
- would boil
- boils
- will boil
- If pigs … wings, they … fly.
- had
- have
- would have
- will fly
- fly
- would fly
- I … do the same if I … in your place.
- would do
- will do
- would have done
- am
- were
- will be
- If I … her, I … to her. But I didn’t see her … .
- saw
- had seen
- would have seen
- would have spoken
- spoke
- would speak
- Hurry up! We … good seats if we … late.
- don’t get
- won’t get
- didn’t get
- arrived
- will arrive
- arrive
- If I … that you were coming, I … you at the airport.
- had known
- knew
- would have known
- would meet
- would have me
- f. will meet
Қолданылған әдебиеттер тізімі:
- Емберді А.С. Practical English grammar wih rhymes – ағылшын тілін үйренуші мектеп бітіруші талапкерлерге және студенттерге арналған оқу-әдістемелік құралы. Шымкент, 2006. – 60б.
- Трофимов В.Н. Практическая грамматика английского языка для школьников, абитуриентов и студентов технических ВУЗов. Грамматический справочник.: — М: «Издательство Рученькина», МН.: «Современное Слово», 2001. – 144с.
- Резник Р.В. и др. Грамматика английского языка с упражнениями. – Смоленск-Москва: По лицензии РИЦ «ТОК», 1994 – 288 стр.
- Голыцинский Ю.Б. Грамматика: Сборник упражнений. — 4-е изд., — СПб.: КАРО, 2003. – 544с.
- Бонк Н.А., Котий Г.А., Лукьянова Н.А.. Учебник английского языка В 2-х ч.. Часть 1. – М: ГИС. 2001 – 2009 – 637 стр.