Дәрістің мақсаты: Польша романтизмінің қалыптасуы және Адам Мицкевич шығармашылығын шолу.
Тірек сөздер: филорет, монифест, эпигон, эмиграция дзядтар, пан.
Дәрістің жоспары:
1. Польша романтизмінің қалыптасуындағы ағартушылықтың орны.
2. Польшадағы ұлт-азаттық күрес.
3. А.Мицкевич поляк романтизмінің негізін қалаушы.
4. Мицкевич шығармашылығының алғашқы кезеңі.
5. «Гражина» поэмасындағы азаматтық әуен.
6. «Пан Тадеуш» поэмасы – поляк халқының ұлттық эпопеясы.
7. А.Мицкевичтің «Халық мінбесі» атты газеті.
Романтизм дәуірінде поляк әдебиеті (А.Мицкевич, Ю.Словацкий) және өнері (Ф.Шопен, С.Монюшко) Европа тарихы мен әлем мәдениетінде елеулі орын алады.
Польша әдебиетіндегі романтикалық бағыт ХІХ ғасырдың 10 жылдың аяғы мен 20 жылдың басы аралыған қамтиды. Оған әсер еткен сол кезде елді болған ұлт-азаттық көтеріліс еді. Декобристердің Петербургте сөйлеуі Поляк қозғалысының бастамасы болды.
1815 жылы Поляк қатысқан Наполеон әскерін талқандаудан кейін, Вен конгресінде Польша жерлері тағы да өзара Австрия, Пруссия және Ресейге бөлініп алды. Ресей империясының құрамында Польша патшалығының астанасы Варшава құрылды. Поляк аристократтары өздерінің құқықтары мен артықшылықтарын сақтау үшін басқыншы мемлекеттермен абсолютті қарым-қатынаста болды. Ұлттық революция ойы теориядан практика жүзіне ауысу процесінде жетіле түсті. Қозғалыстың бір ғана мақсаты болды, ол – ұлттың бостандығы. Ол әлеуметтік реформаны қарастырмады. Осы бостандық тақырыбы да сол кездегі поляк әдебиетінің негізі болды.
Батысевропалық романтизмге деген ықылас поляк зиялыларының ортасында ерте оянды және сол кезде әдеби дау туғызып жүрді. Варшава университетінің профессоры, ақын Казимеж Бродзинский – статьяларында, басқа жердің үлгісіне еліктей бермей, өзіміздің ұлттық поэзиямызды бастайық деп жазады. («Классицизм мен романтизм және поляк поэзиясы жайлы» 1818ж) Ян Снядецкий өз мақаласында «Классикалық және романтикалық туындылар жайлы» (1819) романтиктерді есінен ауысқандар деді. Ал поляк зиялылары-ның жас буындары 1815 жылғы өзгерістен кейін реформаға сенуден қалды, олар күреске ұмтылды.
А.Мицкевичтің «Өлеңдер» (1822) жинағының І томына енген «Баллада және романс» туындысы поляк әдебиетінде романтизмге жол ашты. Ал бұл кітаптағы кіріспе сөзді замандастары поляк романтизмінің үндеуі ретінде қабылдады. Алғашқы 10 жылда романтизм әдебиетте классицизм мен күресе отырып, көбінесе ағартушылар және синтементалистердің әдет-ғұрпымен байланысты болды. Жанр поляк фольклорының сюжетін, мотивін, образын қолдануға кең мүмкіндік берді. Мұндай балладаларды А.Мицкевич, Т.Зан, А.Э.Одынец және басқа ертедегі поляк романтиктері жазды.
Осы кезеңнің екінші сүйікті жанры поэма болды, полякша – поэтикалық повесть. Бұл жанр күрес тақырыбын суреттеуге жақсы мүмкіндік берді. Сюжеттің негізінде белгілі бір тарих жатты.
Поляк романтизмінің қалыптасуы тұсында көптеген жетістіктерге А.Мицкевичтің «Гражина» (1823) және А.Мальчевскидің «Мария» (1825) еңбектері жетті. Соғысы әсіресе, өтпелі кезең поэмасы ретінде аталып өтті.
Ерте кезеңдегі бұл жанрдың шыңы А.Мицкевичтің «Канрад Валленроды» (1828), мұның ізімен жас Ю.Словацкийдің поэмалары көп құрметке иеленді.
1832-1846 ж кезеңінде романтизм поляк әдебиетінде үстемдік етті. Поляк көтерілісінің жанышталуы өзінен кейін қатаң репрессия әкелді. Корольдік автаномия жойылды, Варшава университеті жабылып, поляк мәдени орталықтары құртылды, Мицкевич пен словоцкий шығармаларын шығаруға тиым салынды. Бұл саясатты Пруссия мен Австрия ұстанды.
Осы кезеңде Мицкевичтің ең мықты туындылары «Дзяды» және «Пан Тадеуш» «Кардиан» Ю.Словоцкийдің және З.Красинскийдің «Небожественная коммедиясы» жарық көрді. Жазушылар революция-ның аяқталуына, тарихи тұрғыдан анализ жасауға ұмтылады. Бұл алғаш рет реализмнің тууына себепкер болды. Словойкий поэзиясында романтикалық жалғыз кейіпкердің күреске душар болуы, ал Мицкевичтің эпикалық поэмасында поляк шляхтасының бұрынғы өткен дәстүрге қызығушылығы мысқылмен суреттеледі. Енді Отанның тірегі шляхта емес, бүкіл халық, әсіресе, жастар делінеді.
Адам Мицкевич (1798-1855). Мицкевичтің есімі, сол кездегі басқа поляк тұлғаларымен салыстырғанда – Коперник, Шопен, Слодовской – Кюри – Польшаның әлем мәдениеті деген қазынасында сақтаған бірден-бір асыл кейіпкері болып табылады. Мицкевичті Россияда осыдан біржарым ғасыр бұрын танып, әрі жақсы көріп кеткен болатын. Мицкевич тек қана поэзияның білгірі болған жоқ, ол әрі поляк және европа демократиясының әскері еді. Тіпті сонау кездің өзінде А.В.Луначарский былай деген: «Мицкевич – әдебиетте өте сирек кездесетін тұлға. Оның бойында әлемдік және революционер-лік ақындық қатар жиналған».
А.Мицкевич өзінің творчествасында ең негізгі маңызды ойлар мен заман талаптарын көрсете білген, әрі сол кезең әдебиеті мен сол әдебиет өкілдеріне өзіндік үлгісімен әсер еткен тұлға. Ол польша әдебиетін ортақевропалық жоғарғы деңгейге дейін жеткізді және оған өзіндік ерекшелік енгізді. Сонымен қатар Польшаның тәуелсіздігі жолында жарқын насихатшы болды. Оның шығармашылығының көптеген бөлігі орыс мәдениетімен байланысты. Ол декобристерді, А.С.Пушкинді білген, әрі өз шығармаларын орыс журналдарында жариялап, сонымен қатар Ресейдегі әдеби күреске де қатысқан. А.Мицкевич поляк романтизмінің классигі.
Оның шығармашылығын үш кезеңге бөліп қарауға болады.
І. Ерте – виленско – ковендық кезең. (1824 жылға дейін) Ең негізгі шығармалары «Жастық одасы» (1820), «Баллада және роман» (1822), «Гражину» (1823)
ІІ. Ресейдегі кезең (1824-1829) «Крым сонеттары» (1826), «Конрад Валлепрод» (1828).
ІІІ. Жер аудару кезеңі. (1830-1855) Негізгі шығармалары: «Дзяды» (ІІІ бөлім, 1832), «пан тадеуш» (1834).
«Адам Мицкевич тек Польша әдебиетінің ұлы ақыны емес, ол бүкіл әлем ақындарының бірі, әрі Отанындағы ұлттық және рухани тарих оның есімімен байланысты»,-деп жазды Р.Люксембург.
Ақын 1798 жылы 24 желтоқсанда, Польша жерінде сол кездегі Литваның құрамында болған Новогрудкаға тақау Заосье жерінде Белоруссия даласында дүниеге келді. Әкесі адвокат Николай Мицкевич Кастюшка көтерілісіне қатысушылардың бірі. Напалеон өз әскерлерін Ресейге бағыттағанда Мицкевичтің әкесі француздар жағына шықты. Ол кезде Адам 12 жаста болатын. Оның жүрегі поляктардың қорғаушысы Напалеонға деген алғыс сезімге толы еді.
Адамның балалық шағы мен жастық шағы Литвада өтті. Осы есепті кейін ол өз поэзиясында Литваны Отаным деп Польшамен қатар қояды.
1815 жылы Мицкевич алғаш Вильен университетінде филологиялық білім алады. 1819 жылы ақын Ковноға мұғалім ретінде көшіп барады. Оның студенттік кезеңі (1815-1819) мен мұғалім болған жылдары тек филологиялық білім беріп қана қоймайды, ол өзіне кең европалық ой мен поэзия әлемін ашады. Студент және ковендік мұғалім қоғамдық өмірге алғаш қадам басады. 1817 жылы Мицкевич және шағын топ құпия ұйым ашады «Филоматтар қоғамы» («ғылым сүюшілер»). Ковнада Адам өз шығармаларын сүйіспеншілік тақырыбына арнауға мәжбүр еткен, өзінің ең үлкен махаббаты ақсүйек Мария Верещакты кездестіреді.
Мицкевич өлең жазуды өте ерте бастаған. Тіпті студент кезінің өзінде ең бірінші ақын аталған.
Ақынның жастық шағында жазылған ең алғашқы танымал еңбегі «Жастық одасы» (1820ж). Оған эпиграф ретінде Шиллердің «Жаңа жүзжылдықтың құрылуы» атты өлеңінің мына бір шумағы алынған «Ескі формалар құлайды». Бұл еңбек тек 1827 жылы ғана жарық көрді. Мұнда жастықтың Отан үшін жасаған ерлігі мен Гераклдің ерлігі салыстырылады. Архаизмдер, метафоралар, абстрактілі ұғымдар жоғары стиль құрады. К.Козминь былай дейді: «Осы туынды шыққаннан бастап, романтизм және революция әр жерде және әр кез синонимдер ретінде қолданылады».
Жас кезінде Мицкевич Данте, Петрарка, Шиллер, Шекспир, Вольтер, Гете шығармаларын сүйіп оқыған және оның кейбіреулерін поляк тіліне аударған. Дәл осындай құлшыныспен поляк әдебиетінде меңгерді. 1822 Мицкевич өзінің алғашқы өлеңдер жинағын «Баллада және романстар» деген атпен жариялады. Кітаптың алғысөзінде европа романтизімінің ерекшелігі және Польшада романтикалық өнерді дамыту керектігі айтылады. Ақынның көзқарасынша, классикалық бірігуінен құралады.
Автордың эстетикалық концепцияларын көрсететін шығармасы «Романтика» балладасы. Оған эпиграф ретінде Шекспирдің «Гамлстінен» мына сөздер алынған: «Меніңше мен көремін…қайдан? – Жан көзімен!». «Жан көзі» — бұл балладағы ең негізгі сөз. Сюжеті. Жас қыз өніңде қиялдайды, ал басқалар оны есі ауысқан деп санайды. Ал шындығында ол қыздың сүйіктісі дүниеден өткен, ал қыз оны жүрек көзімен көреді. Оның әрбір сөзі, күлкісі, тіпті көз жасы соған арналады».
1823 ж. Мицкевичтің ІІ том өлеңдер жинағы шығады. Оған «Гражина», «Дзяды» поэмалары енеді. «Гражина» крестонцтар мен литовцтардың арасындағы күрес жайында.
Тавтондық орден крестоноцтар метовтықтарға өлтірем деп тап береді, бірақ литовтық князь Литавор халқын ұмытып, осы соғысқа қатысқысы келеді, әрі тевтондықтарды көмекке шақырады. Ақынның айтпағы Литавор сондай соқыр әрі өзімшіл, яғни дәл жаңа заман ақсүйектері сияқты. Литовтықтар күреске түн ішінде шығады. Бірақ қызық жағдай болады, ол қанша тырысса да бір ісі оңға баспайды. Ақыры князь өледі. Көмек тау басынан келеді, белгісіз батыр өзінің бетін ашады, ол-Литавор. Ал оларды күреске алып келген Гражина. Литавордың әйелі. «Дзяды» шағын-драмалық поэма. Онда антикалық хор, ән, ритуалды диалог, ортағасыр мистерияларының элементтері енгізілген.
1823 ж. ақын «құпия саяси ұйымдарға қосылған» деген жаламен түрмеге түседі. 1 жылдан кейін «Россия губерниясы Польшадан қуылғандар» деген топпен қудаланады. Қудалау төрт жылға созылады. Бір жақсысы бұл уақыттар орыс мәдениетінің орталығы саналатын Петербург, Одесса, Москвада өтеді. Сондықтан оның таланты одан әрі өрлей түседі.
1825 жылы ол Крымға барады. Одан алған әсерлерін 1826 жылы «Сонеттар» атты еңбектерінде жазады. Әсіресе оған ерекше атақ әкелгені осы жинаққа еңген. «Крым сонеттары» болатын. Бұнда махаббат тақырыбы екінші мәселеге кетеді, ал бірінші мәселе әлеуметтік жағдай.
1826 жылы күзде Мицкевич ең алғаш Пушкинмен кездеседі. Бұл олардың достығының бастауы еді. Адам Пушкиннің біраз өлеңдерін поляк тіліне аударған. «Еске алу», ал Пушкин оның «Воевода» және «Бурдыс и его сыновья» шығармаларын орыс тіліне аударжы. 1829ж, мамырда Мицкевичті Россиядан жер аударды. Ол Германияға, Веймарға кетеді. Онда Гетемен кездеседі. Соңыра Швецария, Италияға барады.
1840 ж. Мицкевич ақындық творчествосын тоқтатады. «Дзяды» сол беті аяқталмай қалады. Ақын енді ұстаздық, публицистикалық қызмет атқарады. 1855ж. қаңтарда ақын Константинопльда Россияға қарсы Турция соғысына қатысады. Ол поляктардан құрылған әскери топ құрамында болады. Бірақ бұл мақсат орындалмай қалады. 28 қаңтар 1855 ж. ол Константинопльда холерадан қайтыс болады.
Қазір отыз шақты ақынға арналған ескерткіштер бар. Солардың ең танымалы «Пилигрим» (1928) Парижде орналасқан.