Ерте және дамыған орта ғасырдағы рухани мәдениеттің даму бағыттары. Қалалық отырықшылықтың дамуы, жартылай көшпелі мал өсірушілердің қала тұрғындарының деңгейіне көшуі дала мәдениетінде әртүрлі бағыттардың дамуына өз әсерін тигізді. Отырықшы өмірге көшу үдерісі қала тұрғындарының санының артуына, тұрғын үй-жайлардың, қоғамдық құрылыстар жүйелерінің сапасын жақсартуға әкелді. X ғ. басында Қараханидтер әулетінің негізін қалаушы Сатук Исламды қабылдады, ал оның ұлы Богра хан 960 ж.ислам Елдің мемлекеттік діні болып табылатынын жариялады. Осы уақыттан бастап қоғамдық құрылыстар, ішкі көріністер, сарайлар мен салтанатты рәсімдерге арналған үй-жайлардың қасбеттері мен қабырғалары түрлі жапсырмалы фигуралармен, өрнектермен, әшекейлермен, әсем колонналармен әшекейленеді. Мешіттердің қасбеттері мен минареттері, ескерткіштердің күмбездері түрлі көркем әшекейлермен, ою-өрнектермен, сәулеттік декормен бейнеленген. Сәулет өнері дамып келеді. Оңтүстік Қазақстан қалаларында — Сайрам, Түркістан, Тараз, Отырар және басқа да қалаларда мешіттердің, медресенің ұлы ғимараттары, ғибадат ескерткіштері салынуда. Айша-бибі, Бабаджи-хатун және т. б. кесенелері салынды.
Діни табынушылықпен байланысты мүсін өнері дамып келеді. Қабірлерде түрлі аңдардың тас бейнелері тұрғызыла бастады. Тас мүсіндер қола ғасырда пайда болды. Енді олар мүсін суретінің шынайы жауһарлары болады. Тарихымызда оларды тас фигуралар, түркі жазба әдебиетінде — балбалалар деп атайды. Мысалы, Кюльтегін ескерткішіндегі жазбада: «Батырлар, батырлар балбалалар қойды»делінген. Біздің жерімізде табылған тас балбалдар-қырықкалы қыздардың және кимешек немесе орамалмен жабылған басы бар әйелдердің және қарумен алып кеткен ерлердің бейнелері. Жерлеу орындарында табылған қару-жарақ, тұрмыстық заттар түріктердің орта ғасырға жақын өміріне деген сенімі туралы айтады. Аңыз бойынша, түріктерде «бабалар үңгірі»атты үңгір болған. Аңыз түркілер осы үңгірде дүниеге келгенін айтады. Түріктерде маңызды дәстүр бар — жыл сайын маусым айында көл немесе өзен жағалауына шығып, ата-бабаларын сыйлау, оларға құрмет көрсету.
Халықта әртүрлі діни нанымдардың, діни аңыздардың пайда болуы ауызша шығармашылықтың, жазудың, ғылымның дамуына әкелді.
Ежелгі жазба ескерткіштері. Соңғы жылдардағы зерттеу нәтижелері бойынша, «Алтын адаммен» бірге Есік қорымынан табылған жазба ескерткіштерге қарағанда, ғалымдар Талас хаттарын ашып, көне түркі жазуы (VI—VII ғғ.) туралы куәландырады деген пікірге келеді. Айыртамада табылған ескерткіштерде өз Отанын қорғаған батыл және батыл батырлар туралы айтылады. Түркі тілі маманы профессор А. Аманжолов біздің ата-бабаларымыз ежелгі түрік тілін 1500 жыл бұрын меңгергенін айтады. Ал «үлкен Кюльтегинде» және «кіші Кюльтегинде» хаттары 733 ж., шамамен 1300 жыл бұрын жазылған. Жазулар қаза тапқан катандар бойынша плач түрінде жасалған болса да, олар арқылы Түрік қағанатының тарихын білуге болады. Ескерткіште Кюльтегін, өз елін қорғап қаза тапқан батыр, елдер арасындағы өзара қарым-қатынас, халықтың діни нанымдары туралы айтылған. Батыр Күлтегін 731 жылы қайтыс болды. өліп қалған горем Білге қаған ағасы, батыр туралы мәңгі есте сақтау үшін, Көшо-Цайдан шатқалында үлкен тас орнатады. Ескерткіштің мәтінін түркі жазба әдебиетінің негізін салушы Йоллыг-тегин жазды. Мәтіннің астында ол: «бұл жазбаларды хан немересі Йоллыг-тегин жасады»деген жазу жазды.
Бұрын тек ауызша шығармашылықтың туындысы ретінде ғана айтқан «Қорқыт Ата кітабының» тарихи құндылығы зор, содан кейін ол шамамен IX ғасырда жазылған. Олар аңыздардың әрекеті Қазақстанның нақты жерлерінде болғанын айтады. Кітаптың негізгі ойы — халық бірлігі. Тарихи канвада оған «Оғыз-наме»аңызы жақын тұр. Бұл аңыздар бұрын ауызша халық шығармашылығында және тек XIII ғасырда берілген. жазбаша түрде пайда болды. «Оғыз-наме» — көркем және тарихи шығарма. Онда оғыздар әскерлерінің жорықтары, батырдың батырлығы мен ерліктері таңданады. Негізгі идея-халықтың бірлігіне, батырлыққа, қайырымдылыққа, жаумен күресуге шақыру.
Көздердің мәліметтері бойынша, оғызов қаған көрші Қыпшақ мемлекеттерімен әрдайым дос бола қойған жоқ. Олардың арасында ұрыс, соғыс, бейбіт өмір кезеңдері болды. Сондықтан осы елдердің тарихи тағдыры көп ортақ. Алайда ХІ ғасырда қыпшақтар күшті, қуатты мемлекет болды. Олар Сырдария алқабында жерді басып алады және оғыздарды батыс бағытта кетуге мәжбүр етеді.
Осы кезеңде қылшық ауызша әдебиетінде «Куманикус кодексі» немесе «қыпшақтар сөздігі»кітабының негізі қаланады. Қолжазба XIV ғ.басында Қара теңіз жағалауында өмір сүрген қыпшақтар ежелгі готикалық шрифтпен жазылған. Бұл * батыс еуропалықтар Шығыс елдеріне қызығушылық таныта бастаған уақыт болды. Сондықтан бұл сөздік еуропалық елшіліктер мен саяхатшылар үшін олардың ежелгі түрік хаттарына түркі тілдес елдерді жақынырақ және жақсы білуге ұмтылу үшін жақсы қызмет етті. Қазіргі қазақ тілін зерттеушілердің пайымдауынша, кітап-сөздіктегі жұмбақтар,мақал-мәтелдер, ойлар мен материалдық заттардың атаулары біздің отандастарымыз қолданатын сөздермен ұқсас. Сондықтан сөздіктің қазақ тілін үйрену үшін маңызы зор.
Ғылым мен әдебиетті дамыту. Бұған дейін біз Қазақстан жерінде көптеген түрлі діндердің бар екендігі және Қазақстанның бүкіл аумағында кеңінен таралған ислам ерекше орын алғаны туралы айтқан болатынбыз. Халықта діни кітаптар ағартушылық рөл атқарды және елдегі ғылым дамуына ықпал етті. Әлемдік маңызы бар алғашқы ғалымдардың бірі Әбу Насыр әл-Фараби (870-950 жж.) (Толық аты — Әбу Наср Мұхаммед Ибн Мұхаммед Тархан Ибн Узлаг әл-Фараби) болды. Ол Отырар қаласында дүниеге келді, онда Арыс Сырдарияға құяды, әскери отбасында. Отырар медресесін үздік бітіріп, Бұхара мен Самарқанд қалаларында оқуын жалғастыруды шешті. Жергілікті мұғалімдердің алған білімдерін қанағаттандырмай, ол Шығыстың ғылыми орталықтарына — Шам, Каир, Александрия және Әбу Наср әл-Фарабидің әлемге әйгілі араб ғалымдарынан білім алады. Әл-Фараби араб, грек тілдерін үйренеді, осы мәдениеттердің ғылыми жетістіктерімен танысады, оларды сыни бағалай отырып. Ол Пифагор, Архимед, Аристотель, Евклид, Птолемей сияқты ұлы ғалымдардың философиялық еңбектерін зерттеді. Оның басты еңбектері: «геммы премудростей», «мейірімді қала тұрғындарының көзқарасы туралы Трактат», «Музыка туралы үлкен кітап» және т.б. Шығыста әл-Фараби «екінші мұғалім» деп аталады (Аристотельден кейін). Бір күні ол: «кім көп біледі — сен немесе Аристотель?»Әл-Фараби: «егер Мен сол уақытта өмір сүрсем, онымен кездесіп, оның дәрістерін тыңдадым, онда мен оның үздік оқушысы бола алар едім»деп жауап берді. XII ғ. математикадан әл-Фарабидің еңбектері еуропалық тілдерге аударылды.
XI—XII ғғ.дамуымен бірге жоғарыда аталған атақты қалалардың дамуымен бірге ұлы ғалымдар: Юсуф Еаласағуни, Ходжа Ахмед Ясауи, Махмұд Қашқари, Әли әл-Испид — жаби өмір сүрген басқа да болды. Өз шығармаларында олар адам сүйгіштігін, мейірімдігін, кішіпейілдігін уағыздаған. Баласағұни өзінің атақты «Құтадғу білік» («наука быть счастливым») кітабында түркі тілдес халықтардың тарихы мен қоғамдық-саяси өмірі туралы көптеген мәліметтерді келтіреді. Ғалым философия,астрономия, алгебра сияқты ғылымның өркендеуін айтады. Юсуф Баласагуни жан-жақты білімді адам болды.
Қожа Ахмет Яссауи — ойшыл және ақын, фиқһ поэзиясының тамаша өкілі, Испиджаб қаласында (Сайрам) дүниеге келген. * Ғалым «Диван-и-хикмет» («Даналық кітабы») кітабымен танымал болды. Оның өмірі Мавераннахрда өтті. Ақын өлеңдерінде ғалым әділдікке, қайырымдылыққа, адамгершілік тазалыққа, даналыққа және тазалыққа шақырады.
Осы уақытта жазбаша әдебиет өкілдері пайда болды. Оның жарқын ізбасарларының бірі Ахмад Иугунаки болды. Әдебиетші Иугунакидің туған қысы Түркістанға жақын орналасқан. Өзінің әдеби еңбегі — «Ақиқат сыйы» поэмасы («хәкікат хадиса») қараханидамға түсінікті түркі тілінде жазған. Бұл поэма-сол кездегі баға жетпес көркем шығарма. Кітаптың алғашқы үш бөлімі діни дәстүрлер мен әдет — ғұрыптарға, төртіншісі-адам сүйгіштік, әділдік және мейірімділік туралы ойға арналған. 5-8 бөлімде білімнің пайдасы туралы айтылады. Басқа бөлімдерде автор ашкөздік, ашкөздік сынайды. Ғалым-ақын оқуға, қарапайым, қарым-қатынаста жағымды болуға, сыпайы болуға шақырады:
Ақылды білім жинайды, еңбек етеді,
Білім дәмін сезініп, өседі, дамиды.
Ол білім құпияларын білетін елдің алдында ашады,
Жеңілмес білімден аттап, мақтанышпен өтеді.
Ақын ақылды және ақымақ адам арасындағы айырмашылықты өте жұқа көрсетеді. Шақырып мүмкін ділмар және лаконичным, ол ескертеді:
Сөз жоқ, тіл ұстаңыз, ұстаңыз.
Зиянсыз тіл басына қайғы әкеледі.
Санаулы сөздер-адамның Сөз қазынасы.
Болтливый тіл күресте жау деп санаңыз.
Бұл жолдар қазақ мақалын растайды: «қызыл (батпақ) тілден және тыныштық басында жоқ». «Дастане осындай нравоучений, кеңес, шақыру — моральдық тазалығы, оқу мен білімге аз емес.
Сайрам және Түркістан ғалымдары. Орта ғасырларда да білімнің түрлі салаларында көптеген құбылыстарды ашқан, бірақ халықта аз танымал ұлы ғалымдар болған. Біз тәуелсіздік алғаннан кейін ғана олар мен олардың шығармашылығы туралы шын мәнінде білдік. Бұл Ахмад әл-Испиджаби, Абу-лъ-Хасан Али алъ-Испиджаби (уақытта, кезде өмір сүрген бұл ғалымдар, Сайрам деп аталды Испиджабом). Көптеген ғалымдар тіл білумен, философиямен, дін тарихымен айналысты. Егер Әбу-ль-Хасан Әли әл-Испиджаби Сайрамнан ғалым, мұғалім болса, түркістандық Жамал ад-Дин Саид ғалым-математик болған. Ол жазған «Жоғары математика бойынша кітапты түсіндіру» трактаты сол кездегі оқу орындарына арналған оқулық болды.
Сырдария алқабының ғалымдары мен ақындары. Орта ғасырларда Сырдария алқабында оғыздардың, қыпшақтардың, қаңлылардың түркі тілдес тайпалары өмір сүрген. Мұнда көшпелілердің отырықшы өмірге көшуінің арқасында көптеген қалалар өсті. Бұл Асанас, Жаңакент, Баршынкент, Жент, Аркок, Құлан, Өзгент, Қыпшақ, Сығанақ және т.б. болды. Мұнда өнер мен ғылым дамыды. Бұл қалалар да моңғол шапқыншылығы кезінде қирап, тоналды. Алайда XV ғасырда бұл қалалар қайтадан өмірге орала бастады.
Жент қаласы Ақын Гиас ад-Дина Жендидің отаны болды. Хорезм мен Ургенчеде оқығаннан кейін ол туған қаласына оралды. Белгілі саяхатшы Ибн әл-Фуати ақынның шығармашылығымен танысып, оның өлеңдерінде поэтикалық көзқарасқа қарағанда ғылыми көзқарас көп деп жазады.
Баршынкент қаласында белгілі әдебиетші, ақын, ғалым-ойшыл Ху сам ад-Дин алъ-Баршынлыги тұрған. Бұл атауды естігенде, Жамал Қарши 1273-1274 жж.Сырдария жағасына саяхат жасады. Ол Сырдария жағалауындағы қалалардың өмірімен танысып, Баршынкент пен Жент қалаларында ұстаздық еткен ақын Ху-дың шығармашылығын жоғары бағалады. Жамал онымен жиі сөйлескен.
Ол ақынның өз шығармаларын үш тілде неге жазатынын сұрағанда, ол: «мен ойлар сұлулығы үшін арабша жазамын, парсы тілінде-тіл сұлулығы үшін, түрікше жазамын — өмірдің шындықты анық айту үшін»деп жауап берді. Жамал Карши өз шығармаларын осы тілдерде жазды. Оның белгілі еңбегі «ас-Сихахқа таза қосымша» деп аталды және 30-дан астам бөлімнен тұрды. Ол көптеген орындарды Баршинкентке және кентке бөледі. Басқа бөлімдердің аттарына қарағанда, ақын тарих пен халық ауыз әдебиеті, әдебиет пен тіл білімі, дін және мифология мәселелерін түсінеді. Жамала Карши, Баршынкент — шағын қала, мұнда Қызыл шешендер, тамаша әншілер мен музыканттар тұрды.
Жамал Карши Сығанақ қаласынан келген белгілі ақын Шайка бабамен таныс болды. Алдымен оны Хорезм ғалымы ретінде білдім, кейін ол Сығанақтың атын алды. Түріктер оның шайкасы Баба деп аталды. Ол 1187 жылы Хорезм ауданында дүниеге келген. Содан кейін Сырдария жағасына көшіп, Сығанақ қаласында мұғалім болып, көп уақыт ғылыми жұмыстарға бөлінді. Оны басқа қалаларға жиі шақырып, сабақтар өткізуді сұрады. Хорезм ойшылы Наджими ад-Дина өтініші бойынша ол бірнеше жыл Жент қаласында тұрды. Ғалым тіл және әдебиет, діни хадистер бойынша бірнеше жұмыс жазды. Соңғы жылдары ол суфизмге арнап, өз өмірін Қожа Ахмет Ясауи ретінде мешітке арнады. Жент, Сығанақ және Баршынкент қалалары басқа да танымал адамдардың отаны болды. *
Баласағұн мен Тараз түркі қағанаттарының орталықтары да белгілі тұлғалар берді. Соңғы жылдардағы зерттеулер Баласағұн қаласында Әбу алъ-Баласағұн, Таразда Махмуд бин Әли ат— Тарази, Таир Мухаммад ат-Тарази, Кедер қаласынан Шаж Тараж ғалымдар мен философтар Әбу алъ-Гафур алъ — Кедери, Мухаммад алъ-Кедери, Хафиз ад-Дин Мухаммад алъ-Кедери секілді ғалымдардың өмір сүргенін дәлелдейді.
Көптеген белгілі адамдар басқа тайпалар берді. Мысалы, қыпшақ тайпасынан Әл-қыпшақтар Байлақ шықты. Өзгенің тағдырына еріп, ғылыммен айналыса отырып, ғалымдар өз тамырларын Ұмытқан жоқ, өз аттары мен тектеріне міндетті түрде өз Отанының атауын қосты. Ал, жалайыров Хасан Али Жалаири, наймандардан Жармұхамеднаймани шықты. Бұл мәліметтер мұсылман шығыс елдерінде отандастарымыздың перуіне жататын көптеген ғылыми және әдеби еңбектерді табуға болады деп тұжырымдауға негіз болады. Оларды табу және Қазақстан халқының игілігі — болашақ ұрпақтың міндеті.