Қазіргі арнайы педагогиканың құрылысы мен пәндік салалары
Арнайы педагогика ғылым ретінде эртүрлі кемістігі бар балалардың психикалық даму заңдылықтары мен ерекшеліктерін, организм қызметінің бұзылуымен байланысты ақпарат кемшілігін, жеткіліксіздігінің орнын толтыруда қамтамасыз ететін компенсаторлы процестердің қалыптасуын, сондай-ақ мүмкіндігі шектеулі балалардың дамуының жас шамалас аспектісін зерттеу мақсатында бір неше салаларды өзіне біріктіреді. Олар:
1 .Сурдопедагогика 2.Тифлопедагогика
3 .Олигофренопедагогика 4.Логопедия
Сурдопедагогика (латынша — зигсшз-саңырау) — арнайы ның қүрамдас бір бөлігі. Ол есту бүзылыстарына үшыраған түлғалардың педагогика психикалық даму заңдылықтары мен ерекшеліктерін, білім берудің ғылыми үстанымдарының жүйесін қамтиды. Баланың жалпы дамуы үшін есту талдағыштарының (анализаторларының) қалыпты жүмыс істеуі үлкен маңызға ие. Есту қабілетінің деңгейі оның сөйлеу (тілдік) және психологиялық қалыптасуында шешуші ықпалдардың біріне жатады. Есту талдағыштарының бүзылымға үшыраған кезінде бірінші кезекте жэне барынша терең қиналатын сала — баланың тілдік, немесе сөйлеу мүмкіндігі, сол себепті танымдық іс-әрекеті толыққанды дамымай қалады. Талдағыштардың алғашқы кемістігі баланың жалпы дамуының қосымша ауытқушылығын туындатады, ал олар өз кезегінде басқа ауыртпашылықтарға экеліп соқтырады. Есту дерттерінің эр түрлі көріністерінің өзара эрекеттесуі үшінші, төртінші жэне т.б. деңгейдегі бүзылыстары естімейтін баланың танымдық іс-әрекеттерінің даму қүрылымын бүзып, түрпайыландырып жібереді.
Тифлопедагогика — грек сөзінен «ііріоз» — соқыр деген атау алып, бастапқыда тек соқырлардың психологиясымен ған айналысты. Қазіргі уақытта тифлопсихологиның объектісі тек соқырлар ғана емес, сондай-ақ көздері нашар көретіндер жэне де амбиопиясы немесе ақилығы бар балаларда оның объектісі боып табылады.Тифлопедагогика — көруі нашар түлғалардың психикалық даму заңдылықтары мен ерекшеліктерін, көру анализаторының қызметінің бүзылуымен байланысты ақпарат кемшілігін, жеткіліксіздігінің орнын толтыруда қамтамасыз ететін компенсаторлы процестердің қалыптасуын, сондай-ақ көру қабілеті бүзылған балалардың дамуының жас шамалас аспектісін зерттейді.
Олигофренопедагогика (грек тілінен о1у§оз-кем, аз жэне рһгеп-ақыл, ми) — бұл ақыл есі кем балаларды психологиялық жағынан зерртейтін арнайы педагогиканың бір саласы. Бұл анықтама мамандардың интеллектісі бұзылған баланы өзінің дамуында қозғалмайтын жэне қатып қалған бір нэрсе деген көзқарастырын жеткілікті айқын бейнеледі. Басқаша айтқанда, бұл термин аномалды баланың интелектісінің сандық күйін қалыпты жетілген құрбы — құрдасымен салыстырғанда анықтады. Л.С. Выготскийдің ой-пікірін жэне оның психологиялық мектебінің эсерінен осы ұғымға кезекпен «ақыл — есі кем бала» немесе «кемақыл» деген термин келеді. Осы термин отандық дефектологтардың аномалды баланың интелектуалды дамуының табиғаты мен мэніне деген көзқарасына мейлінше толық жауап береді. Ақыл-ой көлемділігі — бұл аномалды баланың интеллектісне мінездеме, тек ол ғана емес, мұндай баланың интеллектісінің даму қарқынының қаншалықты сапалық, соншалықты сандық төмендеуін көрсетеді.
Олигофрения, немесе ақыл-ой кемістігі — бұл туа біткен және туылғаннан кейінгі бірінші жылдарда пайда болған кем ақылдық, жалпы алғанда писхикалық дамымаған элеуметтік бейімделудің қиындауынан интеллектуалды кемшіліктің басым болып көрінуі.
Сөйлеу тілі бұзылған балаларды логопедия ғылымы зерттейді. Логопедия дегеніміз-сөйлеу тілі кенмістіктерін,оның бұзылу себептерін,болдырмау жолдарын, сонымен бірге осындай кемістіктерді эр түрлі жолдармен түзетіп жоюдың тэсілдерін зерттейтін ғылым.Логопедия- «1о§оз» сөйлеу, «рес1ео»-«оқытамын» деген мағынаны білдіреді.Логопедия арнайы психологияның бір саласы болып есептеледі. Логопедияның зерттеу обьектісі-сөйлеу тілінің бүзылуынан зардап шеккен адам.Сонымен сөйлеу тілі дамуымен оның бүзылуын түзету жэне сақтандыру логопедилық ықпал жасау барысының негізгі бағыты болып есептеледі. Логопедияның мағынасы тілдің элеуметтік маңызы мен байланысты.Сөйлеу тілі байланыс қүралы ретінде және ойын жеткізіп түсіну үшін қолданылады.
Сөйлеу тілін меңгерудің қағидаларьксөйлеу тілінің жүйелі дамуы (кинестезиялық), барлық қарым-қатынас түріндегі басқа да тілдік қатынастардытүсіну;артикуляцияның синхронды қатысуы,лекцикалық жэне граматикалық әдістер;бала дамуындағы қабылдау мен мэнерлі лекцикалық жэне граматикалық бірліктердің эмоциялық жэне ерік сферасының даму барысы;тілдік сезімді дамыту,сезгіштік жэне сөйлеу тілін ің барлық компоненттері.Баланың элеуметтік қарым-қатынас түрі тілдік және интелектуалдық дамуына байланысты.Баланың тіл кемістігі оның сауат ашуы мен бірге жеке басының дамуына кері эсер етеді.
Жалпы логопедия пэні сөйлеу тілінің кемістігіне байланысты негізгі бағдарламалар мен методикаларды пайдаланып,коррекциялау мен компенсациялау,даму кемістігін элсірету,жою т.б.с.с.оқыту системаларын пайдалану керек.
XX ғасырдың басында немістің белгілі ғалым П. Шуман атап айтқандай «Баланың психикалық дамуы неғүрлым төмен болса, оны оқытатын мүғалімнің білімі соғүрлым жоғары болуы керек». Сондықтан, болашақ психологтар тек қана, теориялық білім алып қоймай, ол білімдерін тэжірибе жүзінде мүмкіндіктері шектеулі балаларды қалыптастыру үшін қолдана білулері керек.
Психолог — мамандар өз міндеттерін жоғары дэрежеде іске асыру үшін, олар элеуметтік-педагогикалық, реабилитациялық, кеңесші-диагностикалық, психотерапиялық жэне негізгі кемістіктерді түзету эдістерін толық игерулері қажет. Сонымен қатар, бүл мамандар эртүрлі кемістіктері бар балалардың ауытқуларының этиопатогенетикалық ерекшеліктерін толық анықтап, олармен жүргізілетін арнайы түзету, оқыту жэне тэрбиелеу эдістемелерін қолданып, олардың нәттижелерін анықтайды
Кемтарлықтың түрлеріне, этиопатогенетикалық қалыптасу механизмдеріне сэйкес төмендегідей арнайы психолог мамандар түзету, оқыту, тэрбиелеу жэне қалыптастыру жүмыстарымен айналысады:
• сурдопсихолог-нашареститіннемесеестімейтінбалаларды қалыптастыратын арнайы психолог;
• тифлопсихолог-нашаркөретіннемесекөрмейтінбалаларды зерттейтін арнайы психолог;
• олигофренопсихолог — эртүрлі дэрежедегі интеллектуалды дамулары зақымдалған балаларды қалыптастыратын арнайы психолог;
• логопед -эртүрлідэрежедегітілмүкістігібарбалалардың кемістіктерін айқындап, түзететін маман;
• арнайыпсихолог- эртүрлідэрежедегіпсхикалық дамуында ауытқулары бар балаларға психологиялық көмек көрсететін маман;
Түзете — дамыту жэне тэрбиелей — оқыту үшін психологтар жан-жақты білімі бар, әр кемістіктің қалыптасу ерекшеліктерін білетін жэне оларды түзететін әдістемелерді игерген мамандар болғаны қажет