Нағима ҚОШАНОВА
филология ғылымдарының кандидаты Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінің доценті
Түркістан/Қазақстан
Ж.С.ЕРГУБЕКОВА
PhD доктор Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік педагогикалық институты Шымкент/Қазақстан
Қазақ батырлар жырларындағы эпикалық концептілердің ерекшеліктерінің бірі – олардың өзгеше сипаттағы тарихилығы. Сонымен қатар, эпикалық концептілердің тағы бір көзге түсетін ерекшелігі – олардың мифологиялық дүниетанымымен, мифтік түсініктермен, келтірімдермен байланысы.
Мифологиялық сана ол ежелгі ұжымдық (жалпыэтникалық) дүние туралы нақтылы бейнелік түсінік (келтірім): онда міндетті түрде шектен тыс керемет құдайының компоненті бар: халықтық сананың алғашқы тарихи қалыбы (формасы). Әлемнің тұтас бейнесі – бұл бейнеде діни, көкемдік, ғылыми танымның элементтері әлі бір-бірінен ажыратылмаған, дербес күйінде емес [1, 34-35 бб].
Е.М.Мелетинскийдің пікірінше, архаикалық этноста оның мифологиялық сипаты өте айқын көрінеді. Эпостың классикалық формаларында демифологизация үрдістері жүргеннің өзінде классикалық эпостарда мифологиялық негіздер сақталады [2, 36-41 бб]. Е.М.Мелетинскийдің айтуынша: «Архаикалық эпоста демондық батырлардың анасының немесе иесінің бейнесі мифологиялық дәстүрде берілген. Сондай мифтік типтегі бейнелері: кәрі шаман әйел аабасы якут поэмаларындағы, қырғауыл кемпір – алтай құбыжықтарының анасы, буряттардағы ұсқынсыз мангадхайка, хакастардың «аққу кемпірлері», финндер мен карелдердің Терістіктіің қожайыны Лаухи. Осы кейіпкерлермен, бір жағынан, көне мифтік эскимостық Седнаны, кеттердің Хосэдэмін, бабылдық Тиаматты және т.б., ал басқа жағынан, дамыған эпостардағы – ирланд сагаларындағы патшайым Медбты, «Бесфульдегі» Грендельдің анасын, «Алпмамыштағы» Сурхайиль кемпірді және басқаларды салыстыруға болады. Алыптар мен хтоникалық құбыжықтар архаикалық эпостарда көп жағдайда әскери дұшпан, әйелдерді ұрлайтын және тағы басқа зұлымдар ретінде көрсетілуімен қатар отты аспан шырақтарын, өсімдіктерді, ғажайып заттарды сақтаушы ретінде бейнеленіледі» [2, 37 б.].
Е.М.Мелетинскийдің пікірінше, монғол эпосында негізгі персонаждар мифологиялық бейнелердің тікелей дамуының нәтижесінде пайда болып қалыптасты; басында эпос қаһармандары шектен тыс керемет қасиеттердің иелері болды, құдайлар оларға діни культтік көзқарас орнаған болатын [2, 109 б.].
Қазақ қаһармандық эпосында да осындай мифологиялық сарындар әлсін болса да, өз көріністерін береді. Мәселен, Е.М.Мелетинский атап өткен мифологиялық ұсқынсыз әйел бейнелерінің қатарына «Алпамыс» жырындағы мыстан кемпірдің бейнесін жатқызуға болады: «Осы кезде жасы үш жүзге келген, ыстық ішпеген, сұйық тышқан, көрінгенмен ұрысқан, қабағы қатып тырысқан, дамбалы бұтына қатқан, өзін туғаннан құдай атқан, бір кез ширек бойы бар, адам таппас ойы бар, тізесіне шекпені жетпеген, басынан жаманшылық кетпеген, басы мүйіз, көті киіз бір мыстан кемпір бар еді». Ә.Қоңыратбаев «Алпамыс» жырындағы мыстан кемпірді мифологиялық бейнелер қатарына жатқызады: «… біз мыстан – мифологиялық образ дедік. Оның өзі бұл жырдың ертегі түрінде айтылғандығынан да хабар береді [3, 169 б.].
«Алпамыс» жырындағы мыстан Алпамыс батырдың қас жауы Е.М.Мелетинскийдің көрсетуінше, архаикалық эпикада екі күш үнемі бір-бірімен қарсылас болуда, бір жағында адам (батыр) тайпасы болса – оның қас жауы хтоникалық, яғни төменгі жер асты әлемімен аурау, өліммен байланысты күштер болып келеді. Осында мифологиялық оппозиция якуттардағы демондық батырлар аабасылар мен адам батырлары алыплардың қарсыластығынан байқалады. Осетин, адығ және абхаз эпостарында нарттарға алыптар қарсы тұрады, сондай-ақ скандинавтардың «Эддасында» Ас құдайларына, карелль-финн қаһармандарына Терістіктің шамандық сипаттағы хтоникалық әйел қожайыны қас, дұшпан болып келеді [2, 36 б.]. Қазақ батырлар жырларындағы этномәдени мен ономастикалық концептілерінің мифологиялық ерекшеліктерін эпикалық батырлардың кейбір бейнелік сипаттарынан байқауымызға болады: Қобыланды мен Алпамыс батыр, орасан мол күші бар алып сынды батырлар, шектен тыс керемет қасиеттердің иесі: «Жеті жыл зынданда жатқан Алпамыс қалмақпен соғысқанда, отыз күрзі ұстаған, астына керік мінген, қара күшке сыйынған Таймасты оңай жеңеді. Жүз мың қалмақ әскері жабылған жерде батырдың ерлігі үдей түседі:
Қалған қалмақ жабылды,
Жер-жерден қақты дабылды.
Құбыладан соққан дауылдай,
Түрленіп бала қағынды.
Майданнан аққан қызыл қан
Өзенге сыймай ағылды.
Алпамыстың басқа батырлардан ерекшелігі – ол мыстан қолына түскенде отқа салса күймейді, атса мылтық өтпейді, шапса қылыш кеспейді. Айтушылар оны «ғайып ерен» пірлерінің қолдауынан болды деп те түсіндіреді» [3, 163 б.].
Қазақ батырлар жырларындағы «батыр» концептісінің тағы бір мифологиялық сипаты – батырдың ата-анасынан жалғыз ұл болып туғандығы. Архаикалық эпоста батырдың тіптен әке-шешесі болмайды немесе батыр жетім болып өседі – түптеп келгенде, батыр бұл дүниеде құдайдың қалауымен, әулиелердің көмегімен келеді. «Қобланды батыр» жырында:
Сексенге жас келгенше,
Бір бала көрмей Тоқтарбай
Қайғыменен қан жұтып,
Ақылынан адасқан.
Шөл иесі қияқсыз,
Еш нәрсе көрмей дүниеден
Өткенім деген тұяқсыз –
Тоқтарбайдың зарына
Қалың қыпшақ қайысқан
Әулиеге ат айтып,
Қорасанға қой айтып,
Қабыл болған тілегі.
Жарылғандай жүрегі,
Аналықтай бәйбіше
Қабырғасы майысқан,
Елуге жас келгенде
Көзім ашпай дүниеден
Өтемін бе дегенде,
Сонда көрген арыстан
Бір ұл, біл қыз атадан,
Қыздың аты — Қарлығаш,
Қобыландыға қарындас.
Якуттердің олонхосында (эпостық жырларында) Эр Соготох атты батыр бар. Оның есімі «жалғыз» деп аударылады – эпикалық батырдың әке-шешесі жоқ, өйткені ол бүкіл тайпаның ру атасы, сол ру (тайпаның) алғашқы адамы, бурят эпосында сондай «алғашқы адам-ру басы» батырлар кездеседі; якут эпосында Нюргун Боотур сынды батырларды аспан құдайлары арнайы тапсырмамен жерге жіберген – олар жерді зұлым аабастардан тазарту керек [2, 38 б.].
Түркі-монғол эпосындағы батырлардың осындай архаикалық сипаттары қазақ батырлар жырларындағы кейіпкерлер бейнесінен табылып отыр, сондықтан да қаһармандық эпосындағы «батыр» концептісін көп қабатты мазмұнында мифологиялық қабаты (страты) бар деп айта аламыз.
Р.С.Липец түркі-монғол эпосындағы «батыр» бейнесін суреттеу үшін төмендегідей тақырыптар мен бейнелерді аша түскен: «Әскер (қол)», «Той-астар», «Батырдың моральдік және физикалық сипаттары», «Батыр жасы», «Батыр-шаман», «Батыр-елші», «Қару-жарағы», «Әскери ойындар», «Жекпе-жектер мен шайқастар», «Жауынгер тағдыры», «Даңқ өлеңдері», т.б. [4, 12-117 б.].
Жоғарыда көрсетілген тақырыптармен «қосымша» бейнелер, түптеп келгенде, батырдың толыққанды бейнесін суреттеуге қызмет етеді. Сюжет – геройлардың тарихын белгілі бір байланыста алып, баяндау десек, жырда бұл бірлік жақсы ұштасқан. Жырдың басты тақырыбы – ерлік, идеясы – ел қорғау болса, батырлар үшін үйлену негізгі сарын емес. Алайда эпос үйленудің өзін де ерліктің бір түрі деп түсінген. Өйткені батыр бұл тұста да қазақ қызын жаудан құтқарып отырады. Осы ерекшелікті ескере келгенде, жырдың экспозициясы – Алпамыстың туылуы, ситуациясы – құдалық байланысы – Гүлбаршынды Қараманнан құтқаруы, дамуы – зындан оқиғасы, шарықтау шегі – Тайшық ханды өлтіруі, шешуі – Ұлтан құлдан өз елін азат етуі деп алған жөн. Сонда жырдың батырлық эпосқа тән белгісі айқындала түседі. Кейқуат пен Қаракөзайым оқиғалары – жырдың шарықтау шегінің бір көрінісі. Бұдан байқайтынымыз, «Алпамыс батыр» жырының сюжеті жалаңқабат емес, батырдың барлық тарихын баяндайтын күрделі сюжет» [3, 171 б.].
Түркі-монғол эпостарындағы тұлпар (батыр аты) бейнесін зерттеген ғалым Р.С.Липец былай
дейді: «Түркі-монғол халықтарының эпосында батыр мен оның әскери аты арасындағы ажырамайтын
байланысы айқын көрсетілген, осы ақылды, адал болып келетін жан серігінің-тұлпарының батыр
үшін мәні мен маңызы өте зор. Бұл байланыс архаикалық тотемдік танымдарды көрсетуімен қатар, туыстық қатынастарды да көрсетеді. Батыр аты батырдың туысы болып келеді, кейде бабасы мен иесі болып көрсетіледі» [4, 124 б.].
Қазақ эпикалық фольклорындағы «тұлпар» концептісінің фольклорлық мәтінде вербалдануы (тілдік репрезентациясы), бір жағынан, аталмыш концептінің этномәдени лингвокогнитивтік мазмұнын көрсеткен болса, екінші жағынан, «батыр» концептісіне байланысты болғандықтан, осы концептінің де этномәдени лингвокогнитивтік мазмұнын толықтыра түседі.
Түркі-монғол эпостарындағы қаһармандар әлемінің бітер шегіне барып ат байлайтын жерге (әлем кіндігіне) садақпен атады – бұл мифтік әрекеттердің елестері; В.В.Радлов жазып алған генеологиялық (шежірелік) ертегісінде аспанға іліп қойған садақ пен жебелер сюжеті сақталған; «Желпілдек» атты эпикалық ертегісінде қарсыластар аспанға садақпен үш рет атады. Осылардың бәрі астральды – календарлық мифтермен байланысты деп және жебе аспан рухтары мен адам дүниесін жалғастырушы құрал деп жорамалдауымызға болады. Екіншіден, садақ тарту сайыстары жөнінде сюжеттер сақталған («Алпамыс», «Байғұлан»). Үшіншіден, садақ пен жебелер меншік билігінің символы ретінде танылады; Мәселен, Оғызханның балалары – алтын садақты (бозық тайпасы), үш күміс жебені (үшық тайпасы) бөліп алады; түркілердің «оноқ» ру-тайпалық одағы, немесе «он оқ будун» (он оқ елі-халқы) тарихта белгілі — әр билеушіге билік символы-жебе берілген. «Оқ» сөз-формантының этнонимдер мен түркі халықтарының саяси одақтарының атауларында болуы – осыған дәлел. Төртіншіден, жебенің ұшуы және белгілі бір жерге түсуі сол жердің киелі болып саналуының белгісі, мәселен, көне оғыз «Қорқыт ата» эпосында жас келін садақтан атады – жебенің құлаған жеріне отау тігеді (яғни, өз әлемін жасайды). Жебенің ұшу шегімен көптеген халықтарда жер қашықтығы өлшенеді. Иранның шекарасы Эрехшом (пратүркілік Арғы –мерген) атқан жебенің бір таудан екінші тау арасындағы жерді басып өтіп құлаған жерімен өлшенеді. «Оғызнамада» батыс пен шығыс садақтың екі жағына теңестіріледі, жебелер – оңтүстік пен солтүстікті көрсетеді. Скифтерде де осыған ұқсас символика болған: Дарийге скифтер жіберген (Геродот бойынша) бақа төмендегі суды, тышқан – ортаны, жерді, құс – жоғарыны, аспанды және бес жебе – төрткүл дүниені және оның ортасын символдайды» [5, 171-173 бб].
Д.Ә.Керімбаев өз мақаласындағы қазақ ғажайып ертегілеріндегі «ер адам» концептісін төмендегі концептілерге, яғни мерген, батыр, Қарынбай, Қыдыр, Атымтай Жомарт, тазша т.б. бөліп қарастырады» [6, 33 б.].
Фольклортануда эпикалық бейнелер «фольклорлық», «эпикалық» стереотиптер арқылы суреттеледі деген ұғым орнығып қалыптасқан. Стереотип «дәстүрлі эпикалық клише» ретінде танылады және түсіндіріледі, яғни стереотипте дәстүрлі эпикалық теңеулер мен эпитеттер қолданылады.
Мысалы, бала Қобыланды мынадай стереотиптік тәсіл арқылы сипатталады:
Өзі алты жасында,
Кәмшат бөркі басында,
Тобылғы торы ат астында [7, 66].
Ал енді Қобыландыда баласы Бөкенбай да Қобыланды сияқты «эпикалық клише» арнасында суреттеледі:
Өзі алты жасында,
Сусар бөрік басында
Өрім құла ат астында,
Қабағы тастай түйіліп,
Ақ сұңқар құстай түйіліп [7, 202].
Салыстырып қарағанда, екі суреттеме бір-біріне қатты ұқсайды, яғни бұлар эпикалық поэтикалық клишеде эпостық қаһарманды сипаттауға арналған дәстүрлі эпикалық (фольклорлық) теңеулер мен эпитеттер қолданылған.
Жоғарыда көрсетілген «фольклорлық поэтикалық клишенің» негізі мен астарында көшпелі жауынгер түркі-монғол халықтарының таным (дүниетаным) әлемі, аталмыш халықтардың этностық болмысы жатқанын атап көрсетуіміз қажет. Түркі-монғол халықтарының дүниетанымында ер адам, жауынгер батыр міндетті түрде атты адам, атсыз адам (тұлпарсыз) адамды елестету мүмкін емес. «Түркі халықтарының эпикалық шығармаларында тұрақты қос бейне суреттеледі – батыр және оның тұлпары. Бұл қырғыз эпосындағы Манас пен оның Аққұласы, қалмақтарда – Джангар мен Аранзал, өзбектерде – Алпамыш пен Байчибар т.б.
Эпикалық қаһарманның «ирреалды бейнесінің» қалыптасуына немесе пайда болуына, С.И.Жапақовтың пікірінше, негіз, арқау болған «әулие-әмбиелердің медиялық функциясы, яғни сол әулиелердің және түптеп келгенде, жаратушының желеп-жебеуі, қорғауы жайындағы таным- түсініктер. Мұндай стереотиптер эпикалық қаһармандардың бейнесін құрайтыны белгілі, бірақ эпикалық батырлар бейнелерінің антологиясы мен генезисі, біз атап көрсеткендей, мифологиялық дүниетаным аясында ежелгі замандарда қалыптасқан «алғашқы адам» (первопредок), демиург, мәдени қаһарман (культурный герой) бейнесімен байланысты, демек аталмыш ежелгі мифтік бейнелер бертін келе (кейінгі дәуірлерде) эпикалық батыр бейнесіне трансформацияланған, эволюциялық түрде эпикалық қаһарман бейнесіне ауысқан, олай дейтініміз, батыр бейнесінде сол ең көне, ежелгі мифологиялық сипаттарымен қатар кейінгі дәуірлердің «жемісі» ретінде танылатын тарихи-мәдени сипаттамалар табылып отыр. Мәселен, эпикалық батырдың этникалық тегіне қатысты тарихи-мәдени түсініктер кейінгі тарихи дәуірлерде пайда болған көрінеді. Кезінде көне (ежелгі) мифтерден өрбіген Алпамыс туралы эпикалық жыр даму және қалыптасу барысында негізгі төрт инварианттық мәтіндік нұсқасына ие болды: 1) қоңырат нұсқасы; 2) оғыз нұсқасы; 3) қыпшақ нұсқасы; 4) алтай нұсқасы. Бұл нұсқалардың басты сипаттарын академик В.М.Жирмунский атап көрсеткен: «1. Қоңырат версиясы («Алпамыш» эпикалық поэмасы өзбек, қарақалпақ және қазақ редакцияларында). Сюжет оқиғалары – Қоңырат Байсұн жерінде, қалмақ шапқыншылығы заманы; қалыңдық үшін қалмақтармен сайыстар; қалмақ батыры Қаражан – күйеу жолдас; малшы Кейқуат пен қалмақ ханзадасы; қойшы Құлтай – батыр жәрдемшісі; батыр ұлы – Ядгар; қарсыласы Ұлтан – таз (құл немесе Байбөрінің некесіз баласы).
Оғыз версиясы («Бамсы-Бейрек» және анадолы ертегілері). Алпамыш (машысы – бек, Бамси) және ішкі оғыздардың бегі Бейрек – бір адам; оқиғалар оғыздар арасында өрбіді («Бамси-Бейректе» оқиғалар Кавказдың ар жағында (Закавказье) өрбиді, христиандармен өштесу; тойдағы күйеудің палуан қыз-қалыңдығымен сайысу; үйленуге жәрдем еткен дана бақсы (деде Коркут) немесе мұсылман дәуірі; Қаражан, Кейқуат, Құлтай, Ядгар кейіпкерлер санатында жоқ. «Бамси-Бейректе» батыр қарсыласы – Ялтачук (ертегілерде – Балтачи).
«Қыпшақ» версиясы (Алпамыш туралы башқұрт және татар ертегілері, қазақтың «Желкілдегі»). Тарихи локализация көрсетілмеген батыр қарсыласы Күлтаба жылқышы (Құлтай) — оған қалыңдығын батыр ат үшін береді; архаикалық сайыстар (башқұрт және татар ертегілерінің бірінде – қалыңдық күйеуімен сайысады); Қаражан мен Кайкубат жоқ. Ядгар жөнінде татар ертегісінде айтылады.
Алтай нұсқасы (Алып Манаш). Тарихи локализациясы жоқ; батырлық ертегі мифологиялық сипаттарға ие («Барсакелмес» еліне (қалыңдыққа) саяхат; жер астындағы дұшпандар т.б.); баяндаудың бірінші қатары (батырдың керемет туылуы, қалыңдықты айттыруы) сақталмаған: «күйеу-батырдың оралуы қатты қысқарған, қаһарманның қарсыласы — өзінің сатқын досы (Ақ-Көбен)» [8, 335б.].
Жоғарыда келтірілген мәліметтерден көріп отырғанымыздай, түркі қаһармандық эпосының бір нұсқасының өзінде тарихи-хронологиялық бірнеше нұсқалары болуы мүмкін, демек, эпос мәтіні ғасырлар бойы өзгеріске ұшырайды — онда әр тарихи кезеңге тән этникалық, географиялық, тарихи, сюжеттік, композициялық т.б. сипаттар пайда болып мәтіннің (эпостың) лингвоменталды кеңістігінің, яғни концептосфераның- концептілерінің құрылымының өзгеруіне әкеледі.