Бақыт Сырымұлы ӘБЖЕТ
филология ғылымдарының кандидаты, доцент Түркология ғылыми-зерттеу институтының жетекші ғылыми қызметкері
Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Түркістан/Қазақстан abjet_71@mail.ru
Оңтүстік Қазақстан облысы халқы тығыз орналасқан әрі қазақылығы басым, сонымен қатар туысқан өзбек секілді түрік халықтары да қатар көршілес орналасқан аймақ. Елдің көпшілігі «төсекте басы, төскейде малы қосылған» бауырлас халықтар болғандықтан өзара қарым-қатынасы жоғары деңгейде сақталған. Оңтүстікте тұратын өзбектер өз ана тілінде білім алады, өз мәдениетін де жақсы сақтаған, ата дәстүрін бұзбай ұстанып келеді. Ауылдағы өмір қаладағыдан өзгеше, мұнда ұлттық дәстүрдің қаймағы бұзыла қоймайды, мұндағы әулет қалыптасқан дәстүрді атадан-балаға жалғастырып отырады. Ғұрыптық салтты жақсы ұстанады әрі шілдехана, сүндет той, қыз ұзату, үйлену тойы сияқты той-томалаққа аса қатты мән беретін, іс-шара кезіндегі ырым мен дәстүрді берік сақтайтын аймақ. Оңтүстік Қазақстан облысында тұратын қазақтардың гармонмен қосылып айтатын терме, толғау, арнауға арналған сарындарында өзбектердің айтатын ұлттық әшула сарындарымен үндестігі бары байқалады. Бұл ғасырлар бойы көршілес отырған екі халықтың бір-біріне тигізген мәдени ықпалынан шыққан дүниелер болса керек. Мұндай әдеби байланыстардың ертеден дами бастағандығы турасында профессор Қ.Саттаров та айтып өтеді: «Өзбек халық бахшиларының домбырамен жыр айтып, сүйемелдеуінде қазақ, өзбек халықтарының көпшілік ру, тайпаларының негізі бір туыс екендігі дәлелденсе, екіншіден қазақ ауыз әдебиетінің ықпалы деп қараған дұрыс. Себебі өзбек ауыз әдебиетінің атақты өкілдері Ергеш Жұманбұлбұлұлы, Ислам шайыр, Фазыл шаир, Пулкан, Қылич бахши Шукури, Саъдулла бахши Хушвақтов тағы басқалары домбырамен сүйемелдеген болса, бүгінгі күнде кейбір облыстарда домбырамен сүйемелдеуді ұмытып қалған»,-дейді [1, 40].
Ауыз әдебиеті ерекше дамыған қазақ халқының көршілес отырған өзбек халқына өз әсерін тигізуі табиғи құбылыс. Есесіне жазба әдебиеті дамыған өзбек әдебиетінің әсері де қазақ даласына айрықша әсер еткені белгілі. Оның үстіне кезінде Бұхара, Самарқанд секілді ислам мәдениетін тарататын діни әрі рухани ортаның да әсері күшті болған. Сол діни медреселерді бітіріп ел арасында ислам мәдениетін таратуға айрықша еңбек еткен діни ғұламалар мен қайраткерлердің еңбегінің арқасында жазба әдебиеті де қалыптасты. Кезінде діни ғұламалар көп шыққандықтан, олардың тұрғызған мешіті мен медреселері, кесенелері қасиетті орынға айналып, адамдар зияратқа келетін орталыққа айналып үлгерген. Сондықтан да облыс көлемінде халық жаппай зиярат жасайтын әулиелердің кесенелері мен қорымдары жиі ұшырасады. Зияратшылар тек қана Қазақстаннан емес, Өзбекстан, Тәжікстан, Ресей жерлерінен де келіп жатады. Мұның өзі кезінде бір мәдениеттің астында ұйысқан этностардың әлі күнге дейін ата-баба дәстүріне деген ыстық ықыласынан туындап жатқан ізгі ниеттен келіп шығады. Демек ата-баба дәстүрінің көптеген халықтарды бір-бірімен жақындастыратын діни, рухани тұстары әлі күнге сол халықтарға қалтқысыз еңбек етіп келе жатқандығын көрсетеді. Мұндай нәзік иірімдерді зерттеу түркі халықтарының мәдениеті үшін аса маңызды. Облыс территориясында өмір сүріп жатқан түркі халықтарының тұрмыс-тіршілігі, олардың салты мен дәстүрі, діни сенімі мен ұлттық құндылықтарын зерттеудің маңызы аса зор. Бұған дейінгі жүргізілген фольклорлық экспедициялардың дені қазақтардың тұрмысы мен тіршілігі, ауыз әдебиетін зерттеуге арналып жүргізілген болатын. Алайда, қазақтармен бірге өмір сүріп жатқан басқа да түркі халықтарын қоса зерттеуге мән берілмей келген еді.
Түркістан қаласының тарихы тым тереңде жатыр. Әсіресе, ислам діні таралған кезден бастап рухани орталыққа айналған. Кешегі Кеңес дәуірінде діни қағидаларды халықтың жадынан өшіруге күш салғанымен, ел ішінде ораза ұстау, иіс шығарып шелпек тарату, әруақтарға арнап құран оқу, дұға жасау секілді діни жоралғылар сақталып отырды. Рамазан айы басталып үлкендер жағы ораза ұстаған кезде міндетті түрде жас балалар үйме-үй жүріп жарапазан айтуды дәстүрге айналдырған. Жарапазан айту әлі де ел арасында кездеседі. Қазіргі кезде қазақ пен өзбектің өмір сүру салтында көптеген өзгешеліктер ұшыраспайды. Діні мен тілі бір, екеуі де өзара ағайын-туыс адамдар болғандықтан, оның үстіне қазіргі кезде істейтін кәсіптері де бір, баратын той-томалақтары мен садақалары да бірге болғандықтан екі халықтың әдет-ғұрыптары бірдей болып келеді. Дегенмен, кейбір өзгешеліктеріне тоқтала кетейік.
Наурыз мейрамы кезінде Түркістан аймағында тұратын өзбектер арасында сыртқа шығып үйдің ауласында от жағу, «сумалак» секілді ұлттық тағамын пісіру секілді көне дәстүрі әлі күнге шейін сақталған. Бұл парсылардың наурыз кезінде от жағып күнді қарсы алу дәстүрінің бір көрінісі екені белгілі. Наурыз кезінде «Сумалак» дайындауға өзбек халқы айрықша мән бере қарайды. «Сүмәләкті» «тұзсыз пісірілген ас» деп оны дайындау барысында ас тұзын қоспай дайындайды. Өзбектердің сенімі бойынша «Сумалак» асын пісірерден бұрын ошақтың басында «иіс» шығарылады, ошақ басын аластап алады. Наурыз мерекесі исламға дейінгі кезеңдерден бері тойланып келе жатқандығына қарамастан, мұнда мұсылмандық киелі рухтардың орныққандығы көрініс тапқан. Наурыздағы сенім бойынша сумалак пісіретін кезде Бибі Фариманың өзі келіп көңіл бөліп тұрады екен деген сенім қалыптасқан. Сумалакті өзбек әйелдері таңсәріден пісіруге кіріседі. Қалыптасқан наным бойынша алакеуімнен дайындала бастаған бұл тағамға кіріскен сәтте әйелдердің көзі бір сәтке ілініп кетеді екен. Сол кезде Бибі Фатима сүмәләкке өзінің саусақтарын салып алады деп сенген. Соның үшін де бұл тағам қызарып піседі екен. Жалпы наурыз мерекесі тұсында пісірілетін «сумалак», «халуа» секілді тағамдарға негізінен тұз қосылмай пісіріледі. Тағамды мұндай әдіспен пісіру Өзбекстанның барлық аймағында сақталған. Ол турасында өзбек фольклортанушысы Мунис Жураева мынадай дерек келтіреді: «Басқа бір аңыздың айтылуынша, сумәләк пісіріп жатқан кезде Бибі Фатима қазанға тұз салып кетер екен. Соның үшін де сумалакқа тұз салынбайтын болған. Сумалак жайында бұл жұмбақтың басқа халықтарда да бар екендігін анықтаған фольклортанушы ғалым З.Хусаинова Әзербайжандарда «тұзсыз пісірілген ас» жұмбағының жауабы «сумалак» емес, бәлкім «халуа» екендігін негізге алады, өзбектерде де осы жұмбақтың жауабы «халуа болуы да мүмкін. Себебі халуа да негізінен ұннан (бидай) пісіріліп, оған тұз салынбайды», — деп жазады.»[2, 25].
Наурыз мерекесі кезінде наурыз көже дайындау қазақ пен өзбек халықтарында бірдей жасалатын тағам түрі. Қазіргі кезде Түркістан аймағында наурыз көжеден кейін палау пісіру наурыздың ажарын ашатын көрініске айналған. Наурыз бір жағы көктем мерекесі болғандықтан бау-бақшаны тазалау, тырмалап егістікке дайындау жұмыстары басталады. Көне арықтар қайта қазылып, шығарылған қоқыстарды ортаға үйіп өртеу үрдісі де наурызға тұспа-тұс келеді. От жағу бір жағы наурызды қарсы алу ырымымен ұштасып кеткен байырғы сенімге барып ұштасады.
Сайрам ауданында тұратын өзбектер негізінен диқаншылықпен айналысқандықтан оларда желдің пірі туралы сенім бұрыннан қалыптасып қалған. Халықтың басым көпшілігі егін шаруашылығымен шұғылдынып, негізгі табыс көзі егістік болғандықтан, Орта Азия диқандары секілді олар да желдің пірі Хайдар бабаға қатысты сенімдер де кейінгі кездерге шейін сақталып келген. Желдің иесіне сиыну ырымы диханшылықпен айналысқан түркі халықтарының біразында болған секілді. Өзбек және түрікмен диқандары егінді суарып жатқан кезде самал соқпай қалған жағдайда «Хайдар, Хайдар, Мірхайдар» деп желдің пірін аузына алатын болған. Белгілі өзбек фольклористі профессор Маматқул Жураев Өзбекстан жеріндегі диқандар арасында сақталған самал пірі жайлы өз зерттеуінде біршама аймақта сақталғандығын, оның ішінде оңтүстік Қазақстан диқандарында да болғандығы турасында деректер келтіреді. Ғалымның айтуына қарағанда самал соқпай қойса, онда оның намысына тиетіндей, оны қытығына тиіп оятатындай сөздер айтқан. Желдің ашуына тию арқылы самал соқтыруға болады деп сенген. Онда былай дейді: «Халықтың айтуына қарағанда Хайдардың ата-анасы, қатыны мен балалары да бар. Самал шақыру рәсімін орындау кезінде магикалық орындаулар көбінше оның жанұясының басына ауыр бәлекет түскендігі, яғни жақындарынан бірі өлгендігі жайлы мәлімет береді. Қызылтепа жағындағы Арабон ауылында жасаушы 73 жасар Хадиша Тоированың айтуынша, құбылаға қарап:
Самал, самал,
Тез кел, самал,
Анаң өліп қалды,
Балаң суға ағып кетті,
Тез кел, самал!» –
Деп үш мәрте қайталаса, самал есетін көрінеді.
Назар аударсақ, самалдың «анасы ұйықтап қалып, баласының суға ағып кету» мотиві Азиз мама және оның ұлдары (Гүлдірмама авт.) турасындағы мифологиялық әңгімелерге барып тіреледі. Себебі ертегілерге қарағанда Азиз мама үңгірде ұйықтап қалған кезінде Ақман мен Дахман оның қабындағы самалдарды сыртқа шығарып жібереді екен»[3, 53-54.].
Жел иесі Мірқайдарға қатысты түсінік қазақтар арасында да бар. Бірақ, диханшылар арасында «Дихан баба» айтылғанымен, желдің иесіне қаратылып айтылатын табу сөздер ұмытыла бастаған. Дегенмен, «Айдарынан жел есті», «Айдар тақты» секілді қыстырма сөздер ел арасында әлі күнге қолданылады. «Бұлтты жел айдады», «алдына салып айдады» секілді жылдамдыққа құрылған теңеулер де жел киесі Мірхайдармен байланысты айтылады. «Табиғат құбылыстарын халық тылсым рух-иелермен байланыста түсінген. Мәселен, «Су иесі – Сүлеймен, судан балық тілеймін», «Жел иесі
– Мірхайдар, қара тұман бұлтты айдар» деген сөздер бар [4, 130].
Оңтүстік Қазақстандағы өзбектер арасында «чой момо» ырымы болған, ол ХХ ғасырдың басына шейін сақталған. Бұл да қатты соғатын желдің алдын алуға құрылған ырым. Диханшылық кезінде аңызақ желдің тұруы салдарынан егістік алқапты кептіріп жіберу, жайқалған егістікті жапырып кетіп егістікке орасан шығын әкелу шаруаның сорын қайнататын стихияның бірі болған. Осының алдын алу үшін әр түрлі ырымдар жасалып, табиғаттың тылсым күшіне орай анимистік сенімдер орын алған. Дихан қауымы тегеурінді желге қарсы түрлі ырымдарды сонау ерте дәуірлерде-ақ қалыптастырған. Соның бірі «чой момо» деп аталады. Желдің алдын алу үшін бірнеше кәрі әйелдер беттеріне қара күйе жағып алады, келі келсапты ат қылып мініп, ұзын сырыққа әр түрлі реңдегі шүберектерді байлап, ат сияқты кісінеп, секіріп «чой момо» өлеңін айтатын болған. Әрбір үй иесі өз тарапынан бұл рәсімді орындаушы адамға қайыр садақа беретін болған. Кейбір деректерге қарағанда «чой момо» сөзі кәдімгі түркі тіліндегі «самал мама», «желдің анасы» деген мағынаны білдіреді. «Б.Сарымсақовтың топтаған мәліметіне қарағанда, «чой момо» рәсімі Сайрам өзбектерінің арасында мынадай жағдайда өткізіледі. Екі кемпір ескі-құсқы киім киіп, беттеріне қара күйе жағып, қолдарына аса таяғын ұстаған күйі алдында жүріп «чой момо» өлеңін айтып отырады. Бойжеткен бес қыз бастарына қызыл шалма жауып, кемпірдің соңынан өлеңге қосылып айтып отырады. Олардың соңынан жеті-сегіз жасар ұл бала үлкен қоржын артылған есекке мініп оқтау, жұмсақ сыпыртқы және келі келсапты бірге байлап сүйреп жүреді. Осы шараға қатысушылардың барлығы қышлақты бойлап «чой момо» өлеңін айтып көшеме-көше айналады. Әр үй өз мүмкіншілігіне қарай бидай, ұн, жұмыртқа, нан немесе ақша беруі шарт» [5, 202].
Бұл шараға қатысушылар бір күн кейде екі-үш күнге шейін созылып, жиналған ұннан шелпек пісіріп оны самал атаға (анаға) деп иіс шығаратын болған. Пісірілген шелпектің он екісін самалдың рухына атап арнайы жерге көметін немесе қасиетті саналған тесікке тастайтын болған. Шара барысында шалма жабылған қыздар барлық рәсім кезінде жүздерін жасырып жүрулері шарт болған, егер қыздың беті ашылып қалса жел күшейіп кетеді деп сенген.
Мұндай сенімдер қазіргі кезде ұмытыла бастаған. Әр жылы көктем шыға егістік басталар кезде жасалатын бұл секілді байырғы ырым-сырымдарды білетін көне көз қариялар ғана бар. Олардың өзі сиреп қалған. Жастар жағы бұрынғы ырымдарды ұмытып қалды, тіпті жел иесі туралы айтылатын ескі өлеңдер мен жасалатын ырымдарды да ел ішінен жинақтау оңай шаруа емес. Мұндай халық сенімдерін жинаудың ғылым үшін маңызы айрықша болып қала бермек.