Халық санасы оянып, оқуға, білімге деген ынта артқан тұста қазақ арасынан көзі ашық, көкірегі ояу жастар да молдап табылды. Көктемгі жауқазындай қаулап өскен жастар бойындағы ыстық қан, буырқанған сезімді дұрыс бағытқа жұмсай білу аса маңызды болмақ. Алаш көсемдері осыны жете түсінгендіктен білімді, дарынды жастарды маңына топтастыра білді. Алайда тар заманда әр түрлі идеялардың жетегінде кеткен жастар да аз болған жоқ. Оған дәлел ХХ ғасыр басындағы құрылған әр түрлі бағыттағы ұйымдар. Кейде бір жолда келе жатып бөлініп кетушілер, ұстанған жолының қайсы екенін білмей сандалғандары да болды. Алайда Алаш бағытын ұстанған бір шоғыр жастар алдыңғы толқынның ізін жалғап, аса қабылетті қолғабыс күш болды. Бұл қатарға біз Ғалия медресесінде оқыған жастарды, одан кейінгі «Бірлік» ұйымының жастарын, кейін іріктелген, алған бетінен қайтпасқа, ұстанған жолынан айнымасқа белін бекем буған «Жас азамат» ұйымының жастарын қосамыз. Осы ретпен қарап отырсақ Ғалия шәкірттері шығарған «Садақ» қолжазба журналы, «Бірлік» ұймының органы болған «Балапан», «Жас азамат» ұйымының орган газеті «Жас азамат» Алаш бағытындағы қазақ жастарының саяси көзқарасының даму жолындай көрінеді. Олай дейтініміз «Садақ» журналының маңындағы жастар тек «Қазақ» газетін үлгі еткені болмаса, саяси жақтан соншалықты айқын көзқараста бола қойған жоқ, негізгі бағыты ағарту ісі, әдебиет мәселесі болды. Осы тұрғыдан Алаш бағытына сәйкес келді. Ал «Балапан» журналына келсек мұндағылар анадай емес ел ішіндегі жағдайға қанық, белгілі дәрежеде өз бағытын біледі, сөйте тұра саяси көзқарас тұрғысынан әлі де болса бір пікірлі емес, ішінара алауыздықтар да кездеседі. Және «Балапанның» да негізгі ұстанған жолы әдеби бағыт болды. 1905 жылғы бірінші орыс революциясынан кейін аз-маз еркіндіктің шеті көрінгенде сонау Қырымда Исмаил Гаспринский (Гаспралы) өзінің «Тәржиман» газеті арқылы жадитизмді насихаттап, жаңаша оқу жүйесін, яғни бірыңғай Құран уағызын жаттата бермей дүнияуи білім алуға үндеді. Осы жаңа бағытты Ресей империясы қол астындағы мұсылмандар жұртында алғаш жүзеге асырған Зиядрин Әл-Камали деген ағартушы болды. Бұған діндарлар қарсы болып, талай қиястықтар да жасады, аяқтан да шалды. Бірақ жаңаның жеңетін заңдылығы бұл салада да анық көрініп, 1918 жылға дейін өмір сүрді. [8] Осы бір жалпы мұсылман жұртын баяғы өркендеген, дәрен сүрген кезіне жеткізу мақсатында пайда болған жаңа бағыт елдің көзін ашуға шын жақсы жол болды. Осы игі бастаманың бір белгісі болып, 1906 жылы 7 қазанда С.Жантурина, С.Нәзіров, Б.Нәзіров, С.Шамғұлов сияқты Уфа миллионерлерінің демеушілігімен «Ғалия» медресесі ашылады. Бірінші жылы 70 бала қабылданады және шәкірттердің жасы 15 пен 45 аралығын қамтиды. Бас-аяғы алты жылды құрайтын медреседегі оқу мерзімінің алғашқы төрт жылында ақысыз білім берілген де, кейінгі екі жылда шәкірттер оқу, жатақхана, тамақ ақысы ретінде жылына 60 сомнан төлеп тұрған. Арабшадан аударғанда «ғалиа» сөзінің «жоғары» деген мағынаны беретінін ескерсек, аталмыш білім ұясы, шынымен де, өз атына сай бола білген. Оқытушылардың бірқатары – Түркияда, келесі біреулері Египетте арнайы маманданған жоғары білімді ұстаздар болған. Медресе сондай-ақ өзінің бай кітапханасымен, сол заманға сай жақсы жабдықталған пәндік кабинеттерімен де ерекшеленген. Оқу бағдарламасы бойынша, онда ислам тарихы мен философиясын, Құранды, Мұхаммед пайғамбардың өмірін оқытып-үйретуге көп маңыз берілген. Сонымен бірге араб, парсы, француз, орыс, татар тілдері оқытылған. Өзге медреселерден ерекшелігі – «Ғалия» бағдарламасында психология, педагогика, логика, музыка, түркі тілдерінің тарихы, химия және физика пәндері де қамтылған. [9] Бұл әрине Жадитизм салған жаңа жол еді. Батыс өркениетінің алға кетуі, ал мұсылман жұртының орта ғасырлық тұрмыспен қалып қоюы мұсылман ойшылдарын толғантқан-тұғын. Қырым татарларынан шыққан ойшыл Исмаил Гаспиринский жадитшілдікті ойлап табады. Жадитшілдік – ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басында Ресей империясындағы түркі тілдес мұсылман халықтары арасында өріс алған қоғамдық-саяси, мәдени-ағартушылық козғалыс немесе дүниетаным. Алғаш ХІХ ғасырдың 80 жылдарында Қырым, Еділ бойы татарларының арасында қалыптасты. Кейіннен жадитшілдік Орта Азиядағы барлық дерлік түркі халықтары арасында жалғасын тауып, өрістей түсті. [6, 109-б] Бұған дәлел жоғарыда айтылған «Ғалия» медресесінің ашылуы, қазақ қоғамындағы қозғаушы күш болған Алаш зиялыларының ағарту саласында осы бағытты ұстануы. Осы бастамамен ашылған «Ғалия» медресесінің жайына қайта оралсақ, медресе 12 жыл өмір сүрді. 1916 жылы 30 желтоқсанда «Тұрмұш» газеті он жыл жасаған «Ғалия» медресесін — 930 шәкірт, оның 224-і қазақ, өзбек, адыгей, әзірбайжан, черкес жастары бітіріп шыққанын жазды. [8] Әйгілі ғалым, педагок Қайыржан Бекхожин «соның 154-і қазақ жастары болды. Онда тәрбиеленген қазақ мұғалімдері Қазақстанның Алматы, Қапал, Қызылжар, Семей, Өскемен, Зайсан және басқа уездерінде төте оқу мектептерін ашып, бала оқытты.» [10, 104-б] деп көрсетеді. Бұл «Ғалия» медресесінің қазақ қоғамы үшін, ағарту саласы үшін аса үлкен оқу ордасы болғанын дәлелдейді. Профессор Тұсынбек Кәкішев «Ғалиядан» оқыған кейбір шәкірттердің бертінге дейін тек ағарту ісімен шұғылданып келгенін айтады. Бұл туралы жұмысымыздың соңын ала тоқтала кетеміз. Шәкірттердің сол тұстағы саяси белсенділігі де төмен болмаған. Қоғамда, саясатта болып жатқан өзгерістерге өз ойларын қосып, кейде тіпті әсер еткісі келген тұстары да жоқ емес. Әрине айқын көзқарас қалыптаспағанымен, олардың да ұлт бостандығы дейтін ниеттің айналасына шоғырланғаны байқалады. ХХ ғасырдың басындағы саяси жағдайдың да бейнесі бір көріп түсінетіндей қолайлы болмағаны белгілі. Осындай аумалы-төкпелі кезееңде медресе жастары да әр түрлі көзқарастың шырмауына түседі. Жастар әр бейсенбі сайын пікірсайыс өткізіп, онда әртүрлі саяси тақырыптарды талқылап отырған. 1912 жылы шәкірттер әлдебір мәселелерге орай наразылықтарын білдіріп, ереуіл ұйымдастырып, сол үшін тіпті 65-і медреседен шығарылған… 1914 жылдан бастап, демеушілер медресені қаржыландырудан бас тартады. [9] Бұл сол тұстағы өрекпіген жас буынның ағымдағы саясатқа қарсы қаншалық белсенділік таныта білгендігінің көрінісі десек артық айтқандық емес. Т. Кәкішев осы жолғы медреседен шығарылғандардың арасында Мағжан Жұмабаев болуы да мүмкін деген дерек айтады. Әрине әрі ақын, әрі жас, әрі ұлтшыл Мағжан осындай ереуілден қағыс ақалады деу ойға да сиымсыз. Ал оның кейін Омбыда жасырын «Бірлік» жастар ұйымын құруға атсалысқанын, «Балапан» журналын шығарушылардың бірі болғанын ескерсек, Мағжанның саяси белсенділігін онан арман аша түскендей боламыз. Бұл туралы соңғы тараушада қаузайтындықтан, одан әрі сөз етпейміз. Бұдан сырт көп ұлттың өкілдері бас қосқан медреседе ішкі қайшылықтар, ұлттық алауыздықтар да көрініс беріп тұрған. Медреседегі тіл татар тілі болғаны мен ондағы басым жастардың татар жастары болғаны үшін де, тіл мәселесі мен жазу мәселелері туралы да әр түрлі алауыздықтар орын алып тұрған. Бірде алауыздықтың ушыққаны сонша, татар ұлтын сонша жақсы көретін екі шәкірт «Садақ» журналының екі санын жыртып, дәретханаға апарып тастайды. Бұдан кейін қазақ жастары ашуға мініп, жастар арасындағы дау ушығып кетеді. Кәкішевтің көрсетуі бойынша Жастардың арасындағы осындай алауыздықтың ушығып кеткендігі соншалық, медресеге Орынбордан Ахмет Байтұрсынов әдейі барып, татар мен башқұрттың Ғалымжан Ибрагимов, Мәжит Ғафури сынды зиялыларымен сөйлесе отырып, татулық орнатады… [
Источник: https://e-history.kz/kz/news/show/31753/
© e-history.kz