Бағлан Жиеншеқызы ҚОҚЫМБАЕВА
Философия ғылымдарының докторы, профессор
Павлодар мемлекеттік педагогикалық институты (ПМПИ)
Павлодар/Қазақстан
baglan54@mail.ru
Тәңірілік – адамзаттың әмбебап, сонымен қатар бірегей феномені. Орталық Азия аумағында қалыптасқан ол түркі тілдес және моңғол тілдес көшпенділердің рухани-мәдени кеңістігінде классикалық кемелденген түріне дейін дамыды.
Бұл – көп ғасырлық даму барысында адамзатқа белгілі шаруашылық етудің барлық бейнелері көрініс тапқан күрделі феномен. Табиғи-климаттық алуан түрлілік сан түрлі шаруашылық-мәдени типтердің пайда болуы мен қалыптасуына ықпал еткен орта болды. Мұнда: синкретикалық аңшылық-балық аулау және жинақтаушы экономика; көшпенділіктің меридиалды, тігінен, айналмалы түрлерін, отырықшы егіншілікті қамтыған номадизм қатар өмір сүрді. Бұл жерде Орталық Азияның көптеген этникалық қауымдастықтарының рухани тазалығы мен шығармашылық күшін, ғасырлар даналығын шоғырландырған көшпелі (номадтық) негіз айқындаушы болып табылады.
Тәңірілік дербес мәдени феномен ретінде нақты деректер мөлшерінің қалыптасуына қарай біртіндеп ұғыныла бастады. Бүгінгі таңда халықаралық философиялық-ғылыми қауымдастықта оның табиғаты мен мәнін анықтауға қатысты балама пікірлер бар. Зерттеушілердің басым бөлігі тәңірілікті дін ретінде қарастырады. Бұл РФ «Халықаралық Тәңірілік Зеттеулер Қоры» сайтындағы жарияланымдарда айқын көрініс тапқан. Қазақ зерттеушілері мынадай авторлық тұжырымдамаларды ұсынады: 1) Философ Н.Г. Аюпов тәңірілік туралы ережені ашық дүниетаным ретінде дәлелдейді. Сонымен қатар оның құрылымын мифологияға, натурфилософияға, метафизика мен тәңірілік этикасына бөліп, оны діни идея ретінде көрсетеді [1].
Мәдениеттанушы және өнертанушы А.И. Мухамбетова оны мүшел мәдениетінің тәңірілік күнтізбесі ретінде сипаттайды. Ол бойынша Жаңа жыл үнемі бір уақытта – Жер мен Халықтың ұлы күні – қазақтарда Ұлыстың ұлы күні, көктемгі күн мен түннің теңелуі, кейінгі атауы Нурызда келеді. Қазақтарда, өзбектерде, түркмендерде, татарларда, башқұрттарда, қырғыздар мен басқа халықтарда ол Наурыз деп аталады [2].
Осы мақаланың авторы Тәңірілік мәдениет түрі анықтамасын енгізіп отыр [3]. Мәдениеттің бірыңғай күнтізбесінің болуы айтылғандарға дәлел бола алады. Қазақтарда мүшел деп, ал ұйғырларда, өзбектерде, түркмендерде, ноғайларда, әзірбайжандарда, түрктерде ол мучаль немесе муджьаль деп қолданылады… Типологиялық ерекшеліктердің сипаттамасы басқа мәдени түрлермен компаративті талдауды талап етті. Тәңірілік мәдениетті конфуциандық-даосистсттік, индо-буддийсттік, исламдық, христиандық және басқа да мәдени түрлермен жақындастыратын ортақ тұсы бұл – діни үрдістің басымдығы [4]. Сонымен қатар оның келтірілген түрлерден ерекшелігі тәңірілік мәдениет діни болмысты пендешілік өмірден алшақтатпайды, ол Ана – көктегі әлем мен Мына – жердегі әлемді бір рухтандырылған шындыққа біріктіреді.
Сондай-ақ біз тәңірілік мәдениеттің ерекшелігі – бастапқы үйлесімді тұтастықтың сақталуы мен дамуы; мифтің, өнегеліліктің, діннің, өнердің, философияның, білімнің ажыратылмайтындығы туралы қағиданы негіздейміз. Басқа сөзбен айтқанда, ол жекелген мәдени нысандарға бөліну тән емес мәдени тұтастық болып табылады. Тәңіріліктің «үйреншікті түсініктегі дін емес, түркілік дүниетаным ерекшеліктеріне қарай ол өзін институттандыруға ешқашан тырыспаған діни идея» болу фактісі де осымен түсіндіріледі [5, 21-б.].
Діни құрастырушы негізгі болып табылатын басқа мәдени түрлерден жоғарыда айтылғандай, оның айырмашылығы мен өзгешелігі де осында [4].
Шаруашылық-мәдени түр, мәдениеттің ауызша және жазбаша берілу тәсілі, морфологиялық заңдылықтар мен Тәңірілік мәдениет түрінің негізгі категориялары сияқты параметрлеріне талдау типологиялық амалға сүйене отырып жүргізіледі. «Мәдениет» ұғымының мәндік төркінін білдіретін екі көзқарасты бөліп көрсетуге болады:
Сакральді (діни) мәдениет;
Секулярлы (зайырлы) мәдениет.
Сакральді мәдениет мифологиялық дәуірден бастау алады. Бұл мәдениеттің культ ретінде, қалыптасқан дәстүрді қастерлеп, мұқият сақтаудың бастапқы тарихи мәні. Сакральді – қасиетті, киелі; барлығының құндылықты мәні бар деген ойға сайып келетін әлемге және дүниеге көзқарас.
Бұл мағыналы код мәдениеттің анағұрлым ерте нысандарында (мифте, өнегелілікте, өнерде, дінде) көрініс тапты. Адами болмыстың тарихи феномені ретінде бұл түр сакральді мәдениетті білдіреді. Оның мәні ауыспалы емес, өйткені онда жалпы адамзаттық мәдениеттің мәңгі іргетасын қалыптастырушы идеялар жатыр.
Бұл алғашқы тарихи түрдің айрықша ерекшелігі – қасиетті идеясына қаныққан мәдениет пен өмір салтының тепе-теңдігі. Сакральді дәстүрдің өміршеңдігі әлемнің жалпы бейнесімен, жалпы жадымен, біркелкі жүріс-тұрыс тәртібімен қамтамасыз етіледі. Уақыт өте келе барлық дерлік мәдениеттерде сакралды мәні бар идеялар мен сезімдер кешені діни руханиятта анағұрлым толық көрініс тапты. Сакралдылықтың бар екендігіне сену және оған ортақ болуға тырысу – діннің мәні болып табылады. Діни мәдениетте сакральді «жай ғана басқа шындық емес, сонымен қатар бұл абсолютті, мәңгі және жалған фәниге қарағанда бастапқы шындық, басқа сөзбен айтқанда «болмыстың субстанциясы болып шамаланады».
Расында да, егер көптеген мәдени түрлерде діни құрастырушы анықтаушы болса, Ұлы Дала мәдениетінде құрылымдық тұтастық бар. Өрнегі мен оның аясы тең қазақтың ою-өрнегі іспеттес тәңіріліктің нысандары бірдей мәнге ие. Бұл адамзат болмысының мәні ретіндегі үйлесімділік негізін құрастыратын дүниетаным ерекшелігімен түсіндіріледі.
Бастапқы тарихи кезең ретіндегі сакральді мәдениет бұл – тұтас құбылыс; бастапқы мән, бастапқы қайнар көз, бастапқы мән. Оған жалпыламалық, мәдениетті ауызша трансляциялау тәсілі, суырып салмалылық, яғни шығармашылық бастау, соло, яғни жеке орындау даралық тән. Сонымен қатар ауызша сипат сияқты белгі өнердің кеңістіктік түрлері мен жазбаның болмағандығын білдірмейтіндігін атап өту қажет. Бұл жерде «ауызша мәдениет» түсінігінің халық даналығы және мәдениеттің жалпыға бірдей мұра екендігін білдерітін «фольклор» терминіне тең екендігін айтып өткен орынды болар.
Айтылған ерекшеліктер қоршаған орта мен адамдарға қатысты қамқорлықты сақтау мен дамытуға, яғни экологиялық сананың қалыптасуына ықпал етті. Осыған байланысты үйлесімділік және барлық тіршілік иелерін сакрализациялау идеясы тәңірілік мәдениет түрінің негізгі қағидасы болып табылады.
Тәңірілік мәдениеттің кілттік константалары бұл – Тәңірі, Көк, Жол, Жер-Су, Ұмай, құт және мәдени тарихта көпмәнді мағынаға ие болған тағы басқалар. «Тәңірі» («Тәңра», «Тәңер», «Тәңери», «Тәңірі») ғұн және көне түркі тілінде «таң» шапағат, шығыс, «арайланып атқан таң», «барлық тіршілік иесі ояна бастайтын кез» дегенді білдіреді. «Тэнг» – тең (түркі); якут сөзі «танг» немесе «тангар» – жинау, үлгілеу, құрылымдау. «Айыы» сөзімен үндестікте – шығарма, жасау, жаратушы, «Айыы Тангара» – дүниені, табиғатты, «аспанды», ғарышты Құрастырушы, Сәулетші, Архитектор [6, 56-бет].
«Көк» (көне түркіше «көк түс») –Тәңірінің синонимі; «Көк» түсінігінің мәні – Өмірдің бастауы, «Көк шықты» түсінігі осыдан шыққан. Көкірек – жан (рух); көкей – «жады, сана». «Қазақ бір нәрсеге көзі жеткенде немесе бір нәрсені түсінгенде ол «көкейге қонды» дейді. Мұнда біз макро- және микро әлемнің ғажайып икемді үйлесімін көреміз. Барлық ұғымдар көкте түзіліп, кейіннен санаға «ұялайды» деп А. Кодар «көк» константасына герменевтикалық түсініктемелейуін береді [7, 33-бет].
Ұлы даланың киелі тарихында «Көк Мәңгі Тәңірі» ол сайма-сай белгіленуі бар. «Ғасырлар қойнауында, уақыт ағымында ол Тәңіріге ауысып, Даланың Ұлы Құдайы статусын толық қамтыған сакральді рухынан айырылды» [8, 75-бет].
Аспан (рухани) мен жердің (пендешілік) теңдігі, дүниетаным мен дүниеге көзқарастың тұтастығы тәңірілік мәдениеттің күй (көне түркілік «көк» сөзінен) сияқты феноменінде көрініс тапты. «Көк» сөзінің креативтілігі көне түркілік этимологиялық семантикада сақталған. Оған сәйкес «күй» — жоғары жай-күй, көңіл-күй, өркендеуді білдіретін «көк» сөзінің фонетикалық туындысы болып табылады [9, 77-бет]. Дыбыс шығару тоқтатылғанда бірге жоғалатын дыбыстың тұрақсыздығы қазақтарда Саз бен Сөз, яғни олардың түсінігінде өмірмен ассоциацияланатын үн культін қалыптастырды. Ол туралы халқымызда: Үн жинадым тыныс алуға,
Үн жинадым тыныстануға,/ Үн жинадым тынысуға, — деген түсінік сақталған. Соңымен қатар, Үн бен Өмірдің берік байланысы келесі аңыз-күйде астарлап берілген: «Бастапқыда ештеңе болған жоқ. Содан соң бір үн пайда болды. Бұл үннен бүкіл әлем пайда болды…Сиқырлы культтерді жіберуші бақсылар,….арғы үнді жаңғырта отырып, күн сайын әлемнің жаратылысын қайта жаңғыртады» [10, 7-бет]. Көк рухани феноменнің эволюциясы Көк Мәңгі Тәңірілік алғашқыдай негізін қалпында сақтаған сакральді-медитациялық құбылыс болып табылатын күй сияқты классикалық өнерге ауысқандығынан көрінеді. Ұлы түркі қағанаты кезеңінде күй мемлекеттіліктің символы ролін атқарған: «Күн сайын хан алдында бір күй орындалып отырған. Ал олардың жалпы саны бір жыл ішіндегі күн саны бойынша 366 болған. Ұлыстың ұлы күні – Наурызда 9 ең маңызды (құнды) күй орындалған» [10, 7-бет].
Адамзат өзі тіршілік еткен кезең ішінде рухани шындыққа кірудің көптеген жолын ойлап шығарған. Буддалық мәдениетте бұл – медитация, христиандық түрде – мінәжат ету, ислам әлемінде – намаз. Тәңірілік мәдениет түрінде Құдіретті Сөз Дүниесі мен Күмбірлеген Күй Сфераларының Дүниесі ажырамас синкрезисін білдіретін күй/көк болып табылады (Едихан Шаймерденулы).
«Көк» кілттік константасының этимологиясы әртүрлі аймақтық нұсқалар мен көпмағыналы мәнге ие: Тәңір сөзінің синонимі; көңілдің ең жоғарғы сәті, көтеріңкі көңіл – күй; музыканың жалпы көрінісі, «саз» терминнің синонимі. Қазақтарда, қырғыздарда, түркімендерде ұлттық аспаптарға арналған бұл күй, немесе куу; алтайлықтар мен хакастарда – «кай» – эпикалық аңыз; татарлар мен башқұрттарда күй – ән де, аспаптық пьеса да. аспаптық пьеса; татарлар мен башқұрттарда – әрі ән, әрі аспаптық шығарма. Күй әртүрлі орындаушылық нұсқаларда да, атап айтқанда, аспаптық шығарма, ән, жыр ретінде қазір де Ұлы Даланың көптеген халықтарының классикалық мұрасы болып табылады.
Күйді медитациямен, мінәжатпен және намазбен жақындастыратын тұсы бұл Ғарышты ауқымды ұғыну мен оны тиісті түрде Әлемді үлгілей білу қасиеті. Күйдің, яғни Көктің тыңдаушыға әсер ету күшін сиқырмен салыстыруға болады, өйткені ол дыбыстық вибрацияларда жасырынған жайма-шуақтық пен рақаттану сезімін сыйлайды. Соңдықтан қазіргі күйтанушылар оны сакральді-медитациялық өнер ретінде белгілейтіні кездейсоқтық емес.
Ғарыштық үйлесімділік заңдылықтарын қалыптастырушы және тыңдаушының бойынша Универсуммен біріккендік сезімін тудыратын күй, ешқандай берілген масштабтар мен шектерді білмейтін, адамның сыртқы және ішкі космосы кеңістіктерін байқататын және біріктіретін нүкте болып табылады. Сондықтан күйдің орындалуына себеп болған оқиға ерекше тереңдік пен өмірлік мәнге ие болады…адам сол жағдаяттан көтеріліп, оның шегінен қиыры жоқ масштабқа шығып, өзін, жер кеңістігі мен Жарық Дүниені бір тұтас ретінде қамтып, өзін-өзі қалыптастырады» [6, 6-7-бет].
Күйдің әсері сөз бен саздың ажырамас бірлігімен байланысты, мұнда бір тұтас болған сезім мен ой адамға тиісті әсер береді. Күйшінің бейнелі тілімен айтылған вербалды мәтінде (ауызша сөз) жоғары философиялық қорытынды жатыр. Бірақ бұл тұлғадан тыс теориялық жалпылау емес. Керісінше, ол тұлғалық бастамаға терең қаныққан, адами жылылыққа толы, эмоциялық тұрғыда сезінілген және осы тұрғыда ол тек санаға ғана әсер етіп қоймай жүрекпен бағытталатын сана.
Күйші Жаратушы мен Оның Жаратылысын бірыңғай рухтандырылған Универсумға біріктіретін және о дүние мен бұ дүние арасындағы тік және көлденең байланысты жүзеге асырушы Медиум болып табылады. Дүниежүзілік мәдениет тарихында тәңіріліктің алғашқы насихаттаушысы Күй Атасы Қорқыт Әулиенің есімі сақталған. Күйдің тәңірілік рухани туралы ілімі ауызша, халық есінде сақталғанын атап өткен жөн. Тарихи болмыстың барлық қайшылықтарына қарамастан қазіргі заман күйшілерінің күйлері ғана емес (Құрманғазы, Дина, Дәулеткерей, Тәттімбет), Қорқыт Ата Әулие мен оның шәкірттерінің көне аңыз-күйлері де көшпенді менталдылық тасымалдаушыларының есінде сақталып, бүгінгі күнге дейін ұқыптап жеткізілгендігі таң қалдырады.
Шынымен де, қазақтар айтқандай, адамдарда ғана емес, күйлердің де, жырлардың да және тәңірілік мәдениеттің басқа феномендерінің де «арқасы бар». Өйткені олар құрдымға кеткен жоқ. Ендігі іс келер ұрпақта: рухты тиісті нысанда кодификациялайтын Даланың ауызша мәдениеті заманауи шындық артефактілері әлемінде өшіп қалмауын қадағалау қажет.
Сонымен, тәңірілік мәдениеттің өзгешелігі мен айрықша ерекшелігі оның тұтас сипатын құрастырады. Бұл жерде болмыстың сакралды (діни) және пендешілік (секулярлы) салалары бір тұтастықты құрайды. Мұнда мәдениеттің культ ретіндегі мәні сақталған, осыған байланысты жекелеген мәдени нысандардың дифференциациясы анағұрлым аз бейнеленген. Тәңірілік мәдениетте рухани туралы ілімі өмір желісіне тікелей өрілген, бұл әсіресе Ұлы Түрк қағанаты кезеңіне тән. Бұл тектес мысал ретінде – өткеннің тарихи ескерткіші ғана емес, өзекті заманауи сипаты бар тәңірілік рухани мереке Наурыз тойды айтуға болады. Наурыз-той жалпыадамзатық оқиға болып табылады. «Наурыз» сөзінің өзі оның интернационалды сипатының куәсі іспеттес, оның бірінші бөлігі «нау» көптеген тілдерде (иран, славян, неміс, прибалтика) «жаңа» дегенді білдіреді.
Наурыз-той бұл – халықаралық еңбек мерекесі, көшпенділер мен диқаншылар еңбегінің ән-ұраны. Жердің ұлы еңбеккерлерінің одағы құрамына ет-сүт және нан-көкөніс өнімдері енген дәстүрлі Наурыз-көже сусынында көрініс тапқан. Белгілі ақын, Қазақстан Әнұраны мәтінінің авторы Мұзафар Әлімбаев тойды «тәрбие мектебі», «тәлiмi мол мереке» деп сипаттағаны тегін емес [7, 5-бет].
Келесі константа жол (йол, ель, ел) – құстың бейнесінде көрініс тапқан рухтың шексіз өрлеуі ретіндегі қозғалыс символы (Құс Жолы). «Тәңірі жолы бұл – шексіздікте жиһан кезу, ұшы-қиыры жоқ Ғарыштағы ерікті «көшпенділік», рухтың ештеңемен шектелмеген бостандығы, спонтанды ойлау мен интуитивті даналық, сонымен қатар өзіңнің шыққан тегіңді нақты және айқын сезіну» [5, 5-бет]. «Ақ жол», «Жолың болсын» – кез келген түркі халқының рухани мәдениетінің дүниетанымдық доминанттары.
Сакральдылық, киелілік идеясы «Ыдык Жер-Су» («Йер-Су», «Иер-суб») сөз тіркесінде де көрініс тапқан. Көне заманда да, қазіргі заманда да түркі халықтарының санасында Туған жер мен Су (өзендер, көлдер) Отан түсінігіндегі рухани символдар болып табылады.
Тәңірілікті ұғынуда соңғы айтарымыз бастапқы тұтастықтың сақталуы арқасында отандық зерттеушілер мәдени-тарихи мәні бар бастапқы бірлік ретінде рух туралы ғылыми зерттеулерді кеңінен жүргізуде. Бұл қоғамдық ғылымдардың қалыптасуы мен қарқынды дамуына ықпал етеді. Қорқыттану, күйтану, көшпенділіктану, мүшелтану сияқты бағыттарды сенімді түрде белгілеуге болады, бұлардың әрқайсысы пәнаралық саланы білдіреді. Мысалы, мүшелтанудың зерттеу пәні тәңірілік мәдениет күнтізбесіндегі уақыт пен кеңістікті түсінуді зерделеу болып табылады. Адамзаттың мәдени тарихындағы өзінің жоғарғы миссиясын сақтап келе жатқан рухани-этикалық құндылықтар жинағын іс жүзінде іске асыратын мүшелдер циклі оның негізін қалайды. Мүшелтану философиялық антропология мен мәдениеттанудың, көшпенділіктану, мәдениет философиясы мен түркологияның зерттеу пәні болып табылады. Мұнда адамның тұтас тіршілік иесі ретінде интерпритациялау перспективасы бар, осының арқасында адамзаттың рухани өсуін зерттеуде жаңа қырлар ашыла түспек. Тарихшылар мен этнологтар, түркологтар мен мәдениеттанушылар, дінтанушылар, өнертанушылар мен философтар үшін зерттеу пәні болып табылатын қорқыттану, күйтану және көшпенділіктану интеграцияланған кешенді сипатқа ие.
Сонымен, қоғамдық ғылымдардың өзектілігі артуда; бұл ішкі тұтастыққа ие, тірі организм ретінде ауызша мәдениетті тиісті түрде зерттеу үшін құтты пәні бар ғылыми сала. Дамушы тұтастық ретінде мәдениеттің барлық модификацияларында бар субстанционалдылық Көк Мәңгі Тәңірілік өзінің «концептуалды өзек» сияқты бастапқы мәнін сақтайды дегенге саяды, сондықтан ғасырлар бойы Ұлы Дала болмысына ұйымдастырушы және реттеуші әсерін тигізеді. Барлық жаңалықтар оның фундаменталды негізін сақтай отырып, осы тұтастыққа үйлесімді сияды.