Севиль ПИРИЕВА КАРАМАН
тарих ғылымдарының кандидаты
ТҮРКСОЙ
Кіріспе. Дүниедегі көп ұлтты мемлекеттердің бірі сияқты Қазақстан да ерте замандағы мемлекеттердің бірі болып есептеледі. Бұл тек қана олардың орналасқан жерінің байлығы емес, ол жердегі халықтардың құрамының көп болуымен де ерекшеленеді. Бұл аймақта көптеген этникалық топтар мекендейді. Олар тарихтың әр кезеңінде бұл жерге көшкен немесе көшірілген, өздеріне тұрақты орын тапқан. Сондықтан Қазақстан көп ұлтты мемлекеттің біріне айналған. Кейбір жағдайда бұл аймақта тұратын халықтар ассимиляция болып, жергілікті халықпен араласып кеткені де байқалады. Қазақстанға жер аударылған халықтардан бірі Ахысқалық түріктері [6]. Ахысқалық түріктерінің әлеуметтік-мәдени тұрмысы жөнінен айтар болсақ олар өз тарихында көптеген қиын қыстау кезеңдерді басынан өткізген. ХХ ғасырдың басынан бастап әлі күнге дейін, азапты да ауыр күндерде қаһарман намысшыл ұлт ретінде өзін көрсетіп дәлелдеп ғұмыр кешуде [2]. Еріксіз бір жерден екінші жерге көшіп, әр жерден пана тауып, қиыншылықтарға шыдап келген Ахысқалық түріктері әрқашан өзінің тарихын әдет – ғұрпын, фольклорын, жазулы әдебиеті болмаса да ауызша жас буынға үйретуден танған емес [3]. Шындығында Ахысқалықтардың ұлттық дастандары, әдебиеті Солтүстік шығыс Анадолу тілімен сөйлейді. [7]. Ең көп сөйлейтін, еститін жерлері тойлар мен мейрамдардағы бас қосулар. Ахысқалық түріктері ерте заманнан бері өзінің әдет ғұрпына көңіл бөліп, осы кезде де өздерінің әлеуметтік мәдениетік этникалық өзіне қатысты тілін, фольклорын, әдет-ғұрпын сақтап келеді [4]. Халықтың мәдениеттілігі, біліктілігі фольклорында аса көп байқалады.
Ахысқалық түріктері, сонау жер аударылған 1944 жылдың 15 қарашасынан бері Шымкент, Алматы, Жамбыл облыстарының ауыл және орталықтарын мекендейді. Қазақ халқының Ахысқалық түріктеріне жер аударылғаннан бері көрсеткен қамқорлығын бағалай отырып, кейбір салт дәстүрлерінен әсерленіп алмасқан. Қазіргі Қазақстан Халықтар Ассамблеясының қолдауымен әр ұлт өз мәдениетін қоғамға, көпшілікке жеткізу мақсатында ұйымдастырған фольклор коллективтері тек Қазақстанда ғана емес шет елдерде де өздерінің өнерін көрсетіп келеді [2].
Олардың той дәстүрінен айтар болсақ. Бұл халықтың нағыз ертеден келе жатқан түрік халқы екендігін байқауға болады. Ахысқалықтардың ансамбльдері де халық әні мен күйлеріне өте бай. Ансамбль Ахысқалықтардың ертеден келе жатқан мәдениет формаларын ортаға шығаруда үлкен еңбек етуде. Олардың жеке құрылған әрбір фольклор топтары халық арасында ұлттық өнерді насихаттап қызмет етіп келеді. Ахысқалық түріктерінің депортация кезеңі қанша қиыншылықтарға кездескеніне қарамай, өздерінің тілін, әдет ғұрпын көзінің қарашығындай сақтап ұрпақтан ұрпаққа мирас етіп отыр. Көне дәуірде қырқ күн, қырқ түн де той тойлағаны да болған.
Үлкен той. Көне дәуірден бері барлық түрік тектес халықтар өз тарихында соғыстар, қиыншылықтар көп көрген. Оған қарамастан өзінің ұлттық салт дәстүрін, мәдениетін, дінін, тілін қорғап, қазіргідей қалыпта жоғалтпай сақтап келеді. Мысалға той салт дәстүрінен айтар болсақ түрік тектес халықтардың міндетті түрде бір біріне ұқсастықтары бар. Сонымен қатар кейінгі кездерде бір бірінің әдет ғұрпынан әсерленгені, үйренгендері де байқалады. Сондай ақ Ахысқалық түріктерінде той басталмастан екі үш күн алдын «мәсләһәт» болады. Меслихатта тойда кім қандай қызмет атқаратындығын, кім қай қонақтарды күтіп алатындығы белгіленеді.
Негізінен қыз ұзату, құда түсу сияқты әдеттер өте ұқсас болған. Көне дәуірде түрік ислам дәстүрі бойынша қоғамда ханымдар көшеге шыққанда жүзін ашуға болмағандықтан жігіт қызды көріп ұнатып, өзіне жұбай таңдауға мүмкіндігі болмаған. Отбасын құруға жасы жеткен жігіттердің өздері қызды ұнатып таңдай алмаған, ол үшін оның анасы немесе отбасындағы жасы үлкен әйелдер айналысқан. Сол себептен жастар жанұя құратын кезде отбасындағы жасы үлкен әйелдердің қызды ұнатып таңдауымен ғана жүзеге асырған. «Отбасы қызды көріп ұнатуы мүмкін болмаған жағдайда «боқшашы» (түйіншекті) «саудагер» әйелдердің іске араласулары да байқалады. Бұл әйелдер үй аралап сауда саттықпен айналып жүріп, отбасы құратын жасқа келген қыздарды көріп үйлеріне, туған туыстарына хабар берген. Олар мұны жөн көргенде ғана қыз көріп ұнатуға баратын. Бұл жағдай ахысқалықтар арасында «қыз ұнату» деп аталады [9].
Қыз ұнату әдеті Ахысқалық түріктерде кеңінен жайылған. Бұл салт дәстүрді бүгінгі таңда сирек те болса кездестіруге болады. Осылайша үйленбек болған жігіт үшін туған туыстары үй аралап қыз таңдап ұлына, отбасына лайықты қызға салт дәстүр бойынша құда түседі. Аталып отырған ұлттың жасы келген әйелдері де реті келгенде ауыздарын орамалының ұшымен жауып сөйлейтін. Ауызды орамалмен жабуы «яшмах» деп аталады. Әдетке сай келін өзі ене болғанша қайынатасымен, қайынағасымен сөйлемейтін болады. Енесімен де дауысын көтермей сыбырлап сөйлейді.
Қыз ұнаған жағдайда аптаның жұма күні жігіттің үйінен жасы үлкендер құда түсіп барады. Құдалар бірінші рет келгенде әдет бойынша қыздың әке шешесі ризашылық білдірмейді. Егерде құдалар көңілдерінен шыққан болса, құдаларға «ойланып көрейік, келесі аптаға бізден жауап күтіңдер» дейді. Егер де қыз риза болмаса, «біздің тұрмыс құратын жаста қызымыз жоқ» деп шығарып салады. Құда түсіп барған сайын қыздың әке шешесінің ризашылығын алғанға дейін олар үшін жайылған дастархандағы нанға қол созып ауыз тимейді.
Келесі аптаның бейсенбі күні жігіттің әке шешесіне қыздың туыстарының бірі осы «жұма» күні құда түсіп келіңіздер деп қуанышты хабар жібереді. Қызға құда түскен жағдайда әдетке сай «Алланың әмірі, Пайғамбардың қолдауымен қызыңызды ұлымызға сұраймыз» деп қызды әке шешесінен сұрайды. Қыздың анасы «қызымыздан сұрап көрейік, нәсіп болса болады» деген сияқты жауап береді. Осылайша қыздың әке- шешесі құдаларды өздері шақырғанымен бұл жолы да нақты жауап бермейді.
Содан құдалар біз тағы келеміз деп «есікті ашық қойып» шығып кетеді. Бір екі аптадан кейін жігіттің әке-шешесі «жұма» күні құда түсеміз деп қыздың үйіне хабар жібереді. Бұл кезде қыздың үйінде жақын туыстары арасында кішігірім жиын болады. Құдалар тәтті нәрсе алып ата-әжелері алдыңғы қатарда қыздың үйіне келеді. Құдалардың ата-әжесі танысып, әңгімелесіп болғанан кейін қариялар салт дәстүр бойынша «ефендим біз қайырлы бір жұмыс үшін келдік. Алланың әмірімен Пайғамбардың қолдауымен немереміз пәленшеге немере қызыңыз пәленшені лайық көрдік» деп үш рет қайталап айтады. Сол жерде қыздың жеңгесі басқа бөлмеде тұрған қыздың ризалығын алып, қыздың атасына жеткізген болады. Қариялар өз араларында бір бірін құттықтап қуанышқа бөленеді. Тек бұдан кейін жайылған дастархандағы наннан ауыз тиіп дәм татады. Қонақтарға «шербет» ішкізіледі. Бұл мәжілістен кейін белгіленген бір күні өз араларында некелесуге арналған “беһ дәйишмә” атты салтанатты жиын болады.
Келісім бойынша құдалар бір жұма күні қыздың үйіне «Беһ дәиішмә» үшін барады. Бұл мәжілісте екі жақтан ақсақалдардан құралған 4-5 адам қатысады. Жігіттің туысқандары қызға жұп сыйлық апарады. Олар: орамал, алтын сақина, киім, шұлық, әтір сондай-ақ тәтті заттардан болады. Алайда үйлену мәжілістерінде міндетті түрде құдалардың беретін силықтарының ішінде қара түсті және ащы нәрсе болмауы керек. Оған аса мұқиятты болады. Сыйлықтар алдымен ортада ашылып жиындағы қонақтарға көрсетіледі. Содан соң әдет бойынша алдымен қызға силық беріледі. Ал қыздың жігіт үшін әзірлеген силығын шешесі жігіттің анасына береді. Сыйлықтың ішінде қыздың өзі тоқыған шұлық болуы шарт. «Беһ дәйишмә» дегеніміз қызбен жігіттің бір біріне беретін сыйлық нәтижесінде өзара некелесу мағынасында. Бұл жиында сыйлықтар алдымен қызға беріледі. «Беһ дәйишмә»ден кейін қонақтарға шербет беріледі. Сонымен қатар бұл мәжілісте екі жақты құдалар үшін жақын туыстардың арасынан — өкіл тағайындалады. Өкілдің атқаратын рөлі, жауапкершілігі өте күрделі болды. Ол барлық келісімдердің шартты түрде кепілі болады. «Өкіл» отбасының нағашысы немесе «кирвә»сі (кирвә-баланы сүндетке отырғызғанда қасында тұратын ең жақын адам) болады. Бірақ «вәкил»дер (вәкил деген -өкіл) қандай да шешім қабылдар алдында жастардың әке шешесінің пікірін алып соған сай шешім қабылдайды. Мәжілістерде жастардың әке шешесінің сөйлеуі ұят болады. Сондай-ақ жастарды үйлендіргенге дейін жігіт жағынан да, қыз жағынан да негізгі жауапкершілікті алатын екі жеңге тағайындалады. Барлық мәжілістерде жеңгелер белсенді болуы тиіс. Ерекше айта кетерлік жағдай үйлену мәжілістеріндегі қызмет көрсететіндер ажырасқан немесе баласы жоқ адамдардан болмауы тиіс. Сонымен қатар қыздың ең жақын «сағдыш» ретінде дос қызы болады. Ал жігіттің «сағдышы» және «солдышы» болады. Жігіттің «сағдышы» өзінің кирвәсі, ал «солдышы» бойдақ достарының бірі болуы керек. Бұлар екі жастың тойға дейінгі барлық мәжілістерінде жастардың қасында болады. Оларға барлық жағдайда жәрдем етеді.
«Һевге» апару. Бұл үлкен мәжіліс болады. Һевге дегеніміз қоржын. Көне заманда құда түскенде апаратын сыйлықтарды аттың қоржынында апаратын. Бұл мәжіліске жігіттің әке шешесі, бауырлары келіні үшін әзірлеген сыйлықтарын апарады. Қазақ халқындағы «тоғыз» апару сияқты. Келіннің негізгі силықтары алтын болады. Олар, «герданлық», «мажар», «маһмудя», «білезік», «кемер», «сахина» сонымен қатар алтын тағылған «чембере» деп аталады. «Чемберені» келіннің басына кигізеді үстіндегі алтындар да келіннің маңдайында жарқырап тұрады. Келінге берілетін бұл алтындар енесінің өз енесінен қалған көне алтындар. Мирас ретінде жас келінге беріледі. Бұл келін де ол алтынды өзі ене болғанша сақтайды.
Беті жібек орамалмен жабулы келінді бір қолтығынан өзінің екінші қолтығынан жігіттің жеңгесі ұстап мәжілістегі қонақтардың ортасына әкеледі. Келін қонақтарға хош келдіңіздер дегенді сөйлемей ишара жасап қол әрекетімен көрсетеді. Келін жеңгелерімен бірлесе үш рет «теменнах» алады. Теменнах алу деген келін қонақтардың алдында тізе бүгіп оң қолын алдымен көкірегіне содан соң маңдайына қояды. «Теменнах» алу дегеніміз хош келдіңіздер, көзім көріп мейрімім түсті, жүрегімнен орын алдыңыздар деген мағынаны білдіреді. Бұл әдет қазақ халқында келіннің «сәлем беруі» сияқты. Алдымен келіннің үлкен қайын атасы кейін басқа құдалар келінге көрімдік ретінде ақша береді. Содан соң келіннің екі жағындағы жеңгелері ортадан теріс жүріп алып шығады. Теріс жүру деген мәжілістегі адамдарға сырт айналмай, оларға деген сый құрметтің белгісі. Бұдан кейін келген құдалардың барлығына сыйлық беріледі. Сыйлықтың ішінде міндетті түрде келін болатын қыздың өзінің тоқыған шұлығы болуы керек. Бұл деген, қыз тұрмысқа шығуға әзір, қолынан жұмыс келеді деген мағнаны білдіреді. Мәжілістегі қонақтарға шербет тарқатылады. Шербет ішу – екі жас пен құдалар бір біріне тату тәтті болсын деп ырымдайды. Бұдан кейін қонақтарға тамақ беріліп әңгіме айтылады. Дастархан жиналған соң екі жақтың өкілдері әркім өз жағының әке шешесінің келісуі бойынша той тойлау үшін шарт қояды. Бұл жерде қыз жақтың өкілі алдымен өте жоғары дәрежеде қалың мал сұрайды. Бұған ақсақалдар араласып біраз төмен түсіре бастайды. Жігіттің әке шешесі қалың малды бере алатын мөлшерге жеткенге дейін үндемей отырады. Сөйтіп бір жерде тоқтатып жарайды болады деп келіседі. Бұл қалың мал Ахысқалық түріктерде «баштых» деп аталады. Баштық ақшалай беріледі. Ол белгілі бір тұрақты баға емес, тұрмыс жағдайға байланысты өзгереді. Бай адамдар көп береді, тұрмысы нашарлар өз жағдайына сай береді. Бұл қалың малдың үстіне қыздың әке шешесі де қосып жастардың жақсы өмір сүрулері үшін оларға «жеһиз» киім кешек, көрпе төсек әзірленеді. «Жеһиз» қазақ халқында «енші» деп аталады. Егерде құдалар алыстан келген болса түнеп ертеңіне «кесим кесме» мәжлісі болады. Егерде жақын жер болса арнайы бір күні құдалар өкілдерімен бірге келіп «кесим кесме», «шешім қабылдау» жиынын өткізеді. Бұл жиында тойға кімдер шақырылатынын, насыл тойланатынын және жұмсалатын қаржы есептелінеді.
Ахысқалықтардың отбасында үлкенге, туған туысқанға деген сый құрмет жоғары болғандықтан ажырасу деген жоқ дәрежеде. Отбасы құрған ер әйеліне, әйелі де отағасына сый құрмет көрсетеді. Сонымен қатар қазақ халқындағыдай Ахысқалық түріктерде де әйел күйеуінің немесе қариялардың алдын кесіп өтпейді. Отағасының айтқанын екі етпейді. Одан рұхсат сұрамай, ауылдасы былай тұрсын, өз туысқанының үйіне де бармайды. Бұл жерде, ескі заманда болған бір аңыз әңгімені айта кетпеске болмайды, «Алыс жол жүріп барған жолаушы су ішу үшін жақын бір ауылға келіп шет жақтағы бір үйдің қасында аттан түседі. Атын жақын жердегі ағашқа байлап, үйге қарай жақындап көрсе, бір әйел нанды күнге кептіріп, кепкен нан жеп жатыр. Жолаушы оған таң қалып жақындай түсіп, неге бұлай еткенін сұрағанда алған жауабы. Отағасы далада, суықта, күннің астында, ашық ауада қой бағып жүр. Ол үйдің ішінде рахаттанып жатып тамақ ішпейді. Жегені де құр нан. Сол үшін мен де құр нан жеп жатырмын, егерде үйдің ішінде отырып жылы тамақ ішіп жұмсақ нан жесем маған халал болмайды» дейді. Бұл жерде әйелдердің күйеулеріне деген сыйластығын, адалдығының қасиеттілігін көруге болады.
Тойға дейін қыздың үйінде қызға «чеһиз» деген енші дайындалады. Әдетке сай қыздың тойда киетін киімін тіккізу үшін жігіттің анасы арнайы келіп келіннің ризалығын алу мақсатында оған сыйлық береді. Барлық мәжілістерде, жиындарда қатысушыларға сөзсіз шербет ішкізіледі.
«Қыз тойы» [9] әдетке сай күндіз қыздың үйінде тойланады. Бұған арнайы шақырылған туған туыстарымен жақын көршілер қатысады. Қыз тойына қатысушылар негізінен әйелдер болады олар келінге арнайы сыйлықтар апарады. Бұл тойда жігіттің туысқандары билейді. Қыз жағының туыстары билеу ұят деп есептеледі. Бұл жерде айта кетерліктей жағдай өте ескі дәуірде қыз тойынан кейін ене жеңгеймен бірге келінін бірнеше жақын қыз келіншектерді ертіп «хамам» моншаға апарады. Моншада ұлттық жырлар айтылып, ән салып шомылып, тәтті тағамдар жеп келіннің көңілін көтерген. Ерте заманда көлік болмағандықтан қыз әке шешесінен алысқа кететін жағдайда, қатты мұңайып жылағанда осылайша мәжілістермен көңілін көтерген. Сонымен қатар, негізгі мақсат келіннің денесінде ауру жараның болмағанын анықтау.
«Қына жағу». Келіннің енесі алдын ала қына дайындап жеңгеймен бірге жас қыздарды ертіп келіннің үйіне барады. Ойын сауықтан кейін келіннің екі алақанына қына жағылады. «Қына жағу» мәжілісінде жеңге алдымен келіннің екі алақанына жағады. Содан соң жігіттің қолына жағу үшін бір ыдысқа бөліп алады. Қалғанын мәжіліске қатысушы қыз келіншектер алақандарына жағады. Қына жағу – тазалықтың, пәктіктің белгісі. Бұл жиынға да тек қана қыз келіншектер қатысады. Олар көңіл көтерумен өткізеді [9].
Неке қию. Ахысқалық түріктері ислам дінінде болғандықтан жастар бас қоспай тұрып мешітке барып немесе молданы үйіне шақыртып дұға оқытып неке қидырады. Молда неке қиған кезде күйеу баланың келінге «меһир» ретінде не беретінін сұрайды. Меһир дегеніміз ақшалай немесе бағалы сыйлықтан тұрады. Бұл меһирді келін алдыңғы уақытта күйеуі қайтыс болған жағдайда немесе ажырасқан жағдайда жалғыз қалатын болса белгілі бір уақытқа дейін күн көруі үшін беріледі. Ал ресми неке қию үйленген кезде тойда немесе тойдан кейін де болады.
Жігіттің үйінде той басталады. Келінді әкелу үшін «қырық атты» барады. «Қырық атты» мағынасы көне дәуірде техника болмағандықтан құдалар келін әкелуге барғанда қырқ атқа мініп баратын болған. Содан әлі күнге дейін келінді әкелуге бару салтын «қырық атты» деп айтады.
«Қырық атты» келгенде келін әке шешесінің үйінде болмауы тиіс. Ол жақын жердегі ауылдасының үйінде «жасырынған» болады. Ол жерде қыздың құрбысы жеміс жидек, тәттіден «Шаһ» безендіреді. Шаһты әсіресе жиде ағашының немесе басқа жеміс ағашының бұтағынан әзірлейді. «Шаһ»тың бұтақтарына конфеттің түр түрін, алма, алмұрт немесе кептірген жеміс жидектермен сонымен қатар өзінің төрт шетін моншақпен тоқыған жұп қол орамалды іліп қояды. Бұл екі жастың қосылуына нұсқау. «Қырық аттылар» жайылған дастарханнан дәм татып жатқанда, жігіттің жеңгесі келін қайда екен деп оны іздеумен әлек болады. Келінді тапқанан кейін келіп атасына хабар береді. Ол кісі «ашых»тарды (ашых деген- ақын) ертіп қыздың құрбысымен бірге қасында жеңгесі «жасырынған» үйге барып келінді алып келуге талпынады, бірақ есік ашылмайды. Қайын ата есікті ашу үшін есікті арнайы жапқан жеңгейге сыйлық ретінде пұл беріп есік ашқызып, ішке кіреді. Ол жерде келіннің жанында безендірілген «шаһ»ты жеңге келіннің «сағдыш»ына көрімдік беріп шаһты алады. Ол «шаһ»ты бір жігіт екі қолымен көтеріп келіннің алдында жүріп әкесінің үйіне қарай беттейді. Екі жеңге келіннің екі қолынан ұстап өз үйіне әкеледі. Ол жерде бір бөлмеде қыздың ағасы немесе інісі, не болмаса туысқандардан бір жігіт қыздың белін алтын немесе күміс белдікпен үш рет қайта қайта байлаған болады. Әр байлаған сайын «байланбай жатыр» деп айтады. Қайын ата оған да ақшалай силық береді. Содан соң қыздың белі байланады. Бел байлау деген барған жерде белің берік болсын деген мағынада. Белдікті байлаған соң қарындасымыз барған жерінде берекелі болсын деген мағынада алақанына, аяқ киімінің ішіне ақша қояды. Бел байланған соң жеңге келіп берекелі болсын деген мағынада өзінің алдын ала дайындаған халуаны бисмиллах деп келіннің басының үстінде бөліп сол жердегі қонақтарға тарқатады. Содан соң келіннің әкесі немесе атасы келіп ақ батасын береді. Қайын ата келіп жеңгейлердің көмегімен келінді алып шықпақшы болады. Есік «ашылмайды». Қайын ата есік жапқан кісіге сыйлық беріп ашқызады. Бұл жерде келіннің жеңгесі алдын ала қыздың анасынан алған бір қасық күл, бір қасық тұз, бір қасық ұнды түйіршекке байлап жігіттің жеңгесіне береді. Келін үйден шықпай жатып анасы қызының енесіне сүйінші келінің келе жатыр мағынасында екі жігітке «мүжде ястығы» беріп атқа мінгізіп шығарып салады. Ол жігіттер қыздың інісі, жиені болмаса ең жақын туысқаны болады. Содан кейін келінді атқа мінгізіп «қырқ атты» мен бірге жігіттің үйіне шығарып салады.
Жігіттер енеге сүйінші ретінде моншақпен ою өрнек салынып әшекейленген «мүжде ястығы» әкеледі. Мүжде ястығы деген жүзі құрақпен, моншақпен әшекейленген жастық. Ене «сүйінші жастығы»н алып әкелгендерге сыйлық беріп риза қылады. Ол жастықты сақтап, немере туғанда сол жастыққа жатқызатын болады.
Келін жігіттің үйіне келгенде «аттан» түсіріледі. Аттан түскен кезде арнайы төңкерілген қазанның күйесіне аяғын басып аяқ киіміне күйе жағуы шарт. Одан соң шыны ыдысты аяғымен басып сындыру керек. Одан соң келіннің алдында құрбан шалынады. Шалынған құрбанның қанынан келіннің көйлегінің етегіне немесе аяқ киіміне, есіктің үстінгі жағына жағады. Бұл ырымның барлығы да келінмен жігітті назардан қорғау үшін. Тойда жігітті қорғайтын алдын ала тағайындалған «сағдышы» (сағдыш-бойдақ жігіт) мен «солдышы» (солдыш-үйленген адам) болады. «Сағдыш» бойдақ жігіт болуы шарт, ол жігіттің оң жағында тұрады. Ал «солдыш» жігіттің «кирвә»сі (кирвә-баланы сүндетке отырғызғанда қасында тұратын адам) жігіттің сол жағында тұрады. Оның сол жақта тұру себебі кез келген адамның сол жағы әлсіз болады. Ал «солдыш» әр жағдайдан хабары бар, тәжірибелі үлкен кісі, күшті деп есептелгендіктен жігітті сол әлсіз жағынан қорғайтын болады.
Келін үйге кірмей жатып жігіт «сағдыш»ымен бірге там төбесінде немесе биік бір жерде тұрады. Бұл жерде жігіттің мойнында және екі қолында ұлттық әшекейлі қызыл түсті «келағайы» (келағайы-жібек орамал) ал «сағдыш»тың тек қана мойнында жібек орамал байлаулы тұрады. Ал «Солдыш» жігіттің сол жағында тұрып қолындағы дорбадан әр түрлі кәмпит, кепкен жеміс жидек, бидайды келіннің үстіне шашу шашады. Бұл жағдай келін түскен үй берекелі болсын мағынасын білдіреді. Ал жиынға қатысушылар үлкен кіші демей шашылған шашуды жерден алып жұғысты болсын ниетімен үйленбеген жастарға береді. Содан келінге ұсынылған бір табақтағы әселді келін қолымен алып есіктің жоғары жағына жағады. Бұл деген келін бұл үйде тату тәтті болсын мағынасында. Ал бұл кезде тамның төбесінде тұрған жігітпен «сағдыш» келін үйге кірмей жатып тұрған жерінен қашып құтылулары керек. Олардың қашып құтылуына «солдыш» жәрдем етеді. Егерде келін үйге кірген соң қаша алмай ұсталып қалса ұстаған адамға айыппұл ретінде ақша беруі керек.
Келін үйге түсірілгенен кейін жігіттің жеңгесі келіннің үйінен әкелген түйіршіктегі заттарды келіннің енесіне береді. Ол түйіршікті шешіп ұнды үйіндегі ұнға, тұзды үйіндегі тұзға қосады. Бұл, келін нәсібімен келді, үй берекелі болсын мағынасында болады. Ал күлді ошақтағы күлге қосу себебі келін келген үйінің ошағын сөндірмей жалғастырып жақсын деген мағынада. Той басталады. Алыстан, жақындан келген қонақтар жақсы ниет білдіріп, ән салып, би билеп той тойланады. Ертеңгі күні той жалғасады.
Үшінші күні кешке тойдан кейін жігіт «сағдыш»ының қолында түрлі түсті кәмпиттермен, мейіздермен безендірілген «шаһ» бір жағында «солдышы» келеді. Үйге кірмей тұрып оның алдында басқа достары әдет бойынша күреседі. Одан соң жігіт үйге кіреді. Келін «гердек»тің арқасында жігітін күтіп тұрады. «Гердек» дегеніміз қызыл түсті матадан әзірленген шымылдық болады. Шымылдықтың ар жағында жігіт пен қыз бір бірінің аяғын басады. Аяқты алдымен кім басатын болса келешекте отбасында оның сөзі үстем болады. Әдет бойынша арнайы шақырылған ақын келінмен жігітті «саз» тартып әндетіп мақтауы керек.
Келін келін ай келін,
Қол аяғы дұрыс келін,
Сенен жалғыз сұрауым,
Жеті ұл мен бір ғана қыз, келін [9], –
деп неше түрлі шумақтармен әндетіп көңіл көтереді. Жігіттің «сағдыш»ының безендірген «шаһ»ын
қыздың жеңгесі оған көрімдік беріп алады.
Ертеңгі күні түске қарай «үз ачты» немесе «гәлинин ойнамасы» деп аталатын беташар басталады. Бұл жиынға тек қана әйелдер қатысады ал ерлерден жігіттің «сағдышы» ғана қатысады. Мәжіліске қатысушылардың ортасында «келағайы» деген қызыл түсті жібек орамалмен беті жабулы отырған келіннің айналасында «сағдыш»тың қолында безендірілген екі пышақты қайрай отырып «Тіліні ме кесейін, тісін ба кесейін?»-дей отырып ортада отырған келіннің айналасын үш рет айналады. Әр айналған сайын келіннің бетін жапқан орамалдың бір ұшын пышақтың ұшымен сәл көтеріп қояды. Отырған әйелдер «тілін кес» деп айтады. Бұл жерде тілін кес деген, ертең келін енесімен, қайын сіңлі, жеңгелерімен сөз жарыстырып ұрыспасын, тілі қысқа болсын мағынасында. «Сағдыш» келіннің айналасында үш рет айналып жүргенен кейін бетіндегі орамалын алып қояды. Келіннің беті ашылады. Келіннің қайын анасы оған сыйлық беріп орамалды қайтарып алады. Содан соң жігіттің жеңгесі келіннің «сағдыш»ынан көрімдік беріп алған «шаһ»ты сол жердегі әйелдерге тарқатады. Осылайша жігіттің үйінде үш күн үш түн той тойланады.
Той біткенен кейін күйеу бала «сағдыш», «солдыш»ымен бірге келіннің жеңгесін үйіне шығарып салады. Жеңге жігіттің «сағдыш»ынан көрімдік беріп алған «шаһ»ты ол үйде қыздарының келін болып барған жерінен жақсы хабар күтіп отырған әйелдер мен қыздың анасына бөліп береді. Осылайша Ахысқалық түріктерінде үлкен той аяқталады. Бірақ дегенмен ол аяқталмайды екен. Әрбір Ахысқалықтың отбасында «үлкен той»дан кейін «кіші той» болады. «Кіші той» — сүндетке отырғызу [4].
Ежелден бауырмал, қайырымды қазақ халқы тағдыр-тәлкегіне ұшырап, әлемнің әр тарапынан келген ұлттарды жатсынбай, оларды туған-туыстарындай жақсы қабылдаған [2]. Міне, сондықтан, қазір Қазақстан ынтымағы жарасқан көп ұлтты әлемге үлгілі мемлекет атанып отыр. Ахысқалық түріктері мен қазақ түріктерінің салт дәстүрлерінің араласып, «кирвә» сияқты тағы басқа салт дәстүрлерінен алмасқандығы екі халықтың достығының символы екендігін көрсетеді [10]. Ал салт дәстүрінен айтатын болсақ мезгіл -мезгіл кейбір дәстүрлер әдеттен қалып қояды жаңасы қосылады. Қысқасы әр халықта болғандай Ахысқалық түріктерінің салт дәстүрінде өзгерістер болып отырды.