Қазақстанның президенттік басқару нысанына ауысуы Шығыс Еуропа мен КСРО-ның 1985-1990 жылдары қамтыған саяси оқиғалармен тығыз байланысты.
Мемлекттік билікті жүзеге асырудың коммунистік бағыттағы елдерде көптеген жылдар бойы әрекет еткен саяси-мемлекеттік механизмі өзекті экономикалық, әлеуметтік және саяси мәселелерді шешуде өзінің тұрақсыздығын көрсетті және қоғамның әрі қарай дамуына кедергі болып табылды. Саяси тұрақсыздықтың салдарынан қоғамның социалистік лагерінің экономикалық, этникалық, аймақтық және идеологиялық жағынан құлдырауы түбегейлі өзгерістер енгізу қажеттігіне, басқарудың марксистік жүйесін қайта ұйымдастыруға әкеліп соқты.
Жаңа басқару саясатының бастамасы болып осы елдердің билікті бөлу қағидасын тануы, өзінің функциональдық тағайындалуына байланысты заң шығарушы, атқарушы және сот билігі тармақтарын қалыптастыру қажеттігін таныды. Өтпелі кезеңде экономикалық, саяси, әлеуметтік және мәдени өзгерістердің қиындық туғызған жағдайында, құқықтық нигилизм, жаңа партиялық құрылымдардың әлсіздігі Шығыс Еуропа елдері мен бұрынғы КСРО елдерінің президенттік басқару нысанын таңдауы мемлекеттік реформаланудың қағидалық шешімі болып табылды. Тәуелсіз атқарушы билік президенттің басшылығымен саяси және экономикалық тұрақтылықты орнату негізінде танылды.
КСРО халық депутаттарының кезектен тыс үшінші съездінде “КСРО Президентінің тағын бекіту және КСРО-ның Конституциясына (Н.З.) өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы” КСРО Заңы қабылданған кезден бастап 1990 жылы наурыз айында КСРО Президенті тағын енгізуі Қазақстанда да президенттік биліктің қалыптасуының бастамасы болып табылды.
24 сәуір 1990 жылы мемлекеттілікті дамыту кезеңінде “Қазақ КСР-да Президенттік тақты бекіту және Қазақ КСР-ның Конституциясына (Негізгі Заңына) өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы” Заң қабылданған уақыттан бастап осы кезеңге дейін Президенттің саяси-құқықтық мәртебесінің нығайуын бірнеше этаптарға бөліп қарастыруға болады.
Бірінші кезең президенттік институтты енгізумен сипатталады. 1990 жылы сәуір айында Қазақ КСР-ның Жоғары Кеңесінің сессиясында парламенттік республика жағдайында Республиканың алғашқы Президенті сайланды және оған Жоғары Кеңестің Президиумы мен Үкімет алқасының көптеген өкілеттіктері берілді. Қазақ КСР-ның Конституциясына “Қазақ КСР-ның Президенті Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасының басшысы болып табылады” деген ереже енгізілді.
Қазақ КСР-ның Президенті басшы ретінде республика азаматтарының құқықтары мен бостандықтарының сақталуының кепілі болып табылды; республиканың егемендігі, қауіпсіздігі, аумақтық тұтастығы қорғау мақсатында қажетті шараларды қабылдады; мемлекет атынан халықаралық қатынастарға түсті; Қазақ КСР-ның құрметтеу атағын берді және Қазақ КСР-ның мемлекеттік наградаларымен наградтады; Қазақ КСР-ның азаматтығына қабылдау, баспана беру туралы мәселелерді шешті; Қазақ КСР-ның соттарымен бас бостандығынан айрылған азаматтарға кешірім жасауды жүзеге асырды.
Қазақ КСР-ның Президенті мәртебесіне президенттік билікті ұйымдастырудың әлемдік тәжірибесі қамтылды. Ол заңға қол қоймауға және екі апталық мерзім ішінде өзінің ұсыныстарымен бірге Жоғары Кеңеске қайта талқылауға және дауыс беруге мүмкіндік беретін “кейінге қалдыру ветосына” ие болды. Сонымен қатар көптеген елдердің конституцияларында орын алған Президентті импичмент сотына тарту туралы, яғни Парламенттің Президентті қызметінен шеттетуге мүмкіндік тудыратын норма бектілді. Президент Қазақ КСР-ның Конституциясын бұзған жағдайда Жоғары Кеңес Қазақ КСР-ның Президентіне сенімсіздік танытып, оның орнын ауыстыру туралы мәселені референдумға шығара алатын болды, 24 сәуір 1990 жылы қабылданған Заңға сәйкес Президент жалпыға бірдей, тең және төте сайлау құқығымен жасырын дауыс беру негізінде бес жыл мерзімге сайланды (атап өткендей алғашқы Президент Жоғары Кеңеспен сайланған), ол бұл мерзімге екі мәртеден артық сайлана алмайды. Сонымен қатар жастық шектеулер енгізілді: Президент болып жасы отыздан төмен болмайтын және алпыстан жоғары болмайтын азамат сайлана алады.
Сондай-ақ Президент тағын енгізу президенттік сипаттағы өкілеттіктер мен Парламент спикері құқығының үйлесімділігі байқалатын, яғни онда Жоғары Кеңестің Төрағасының заң шығарушы органның жұмысының ұйымдастырушылық мәселелеріне көңіл бөлетін Жоғары Кеңестің Төрағасының екіжақтылық әрекетін тоқтатуға мүмкіндік берді.
20 қараша 1990 жылы “Мемлекеттік құрылымды нығайту және Қазақ КСР-ның Конституциясына (Негізгі Заңына) өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы” Заңның қабылдануы Қазақстанда президенттік биліктің дамуының екінші кезеңінің бастамасы болды. Бұл кезең атқарушы биліктің әрі қарай “монократиялық” нысан бойынша (Президент мемлекет басшысы, сонымен қатар атқарушы билік басшысы болып табылады): халықтың қолынан жалпыға бірдей сайлау негізінде тікелей өкілеттіктерге ие болған Президенттің мәртебесін бекітумен және атқарушы биліктің вертикалды жүйесін қалпына келтірумен сипаттайды.
24 қараша 1990 жылғы Конституцияға өзгертулер мен толықтырулар енгізген Заңға сәйкес атқарушы биліктің “президенттік” және “үкіметтік” тармақтары біріктірілді. Президент тек қана мемлекет басшысы ғана емес, сонымен қатар атқарушы және өкімдік биліктің басшысы болды. Министрлер Кабинеті Қазақ КСР-ның Үкіметі мәртебесінен айрылды және Президентпен қалыптаса бастады. Барлық атқарушы аппаратқа басшылық жасауды жүзеге асыруда Президенттің өкілеттігі кеңейді. Президент Жоғары Кеңестің бекітуне ұсыну арқылы Министрлер Кабинетінің Премьер-Министрін тағайындау құқығына; Қазақ КСР-ның Министрлер Кабинетінің, мемлекеттік комитеттердің және ведомстволардың актілерін, олар заңдарға сәйкес болмаса күшін жою құқығына; министрліктерді, мемлекеттік комитеттерді және өзге де мемлекеттік басқару органдарын құру немесе жою құқығына ие болды. Министрлер Кабинеті тек Жоғары Кеңестің алдында ғана емес, сонымен қатар Президенттің алдында есеп беретін болды.
1 желтоқсан 1991 жылы Қазақ КСР-ның 16 қазан 1991 жылы қабылданған “Қазақ КСР-да Президентті сайлау” туралы Заңының негізінде өткізілген Республика Президентін тікелей бүкілхалықтық сайлау Президенттің мәртебесін нығайта түсті (онда Республиканың алғашқы Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың да рөлі жоғары болды). Президентті жалпыға бірдей, тең дауыс беру арқылы сайлау оған реформаларды жүргізу кезінде халықтың атынан түсуге және оны заң шығарушы органдардан тәуелсіздікте ұстауға мүмкіндік берді.
16 желтоқсан 1991 жылғы “Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы” Конституциялық заңда Президенттің мемлекет басшысы және Қазақстан Республикасының атқарушы билігінің басшысы ретінде мәртебесі қайта бекітілді.
13 қаңтар 1992 жылғы “Жергілікті өзін-өзі басқару және Қазақстан КСР-ның жергілікті халық депутаттарының Кеңесі туралы” Қазақ КСР-ның Заңына өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы” Заңымен атқарушы биліктің құрылуында вертикальды қатынас қайта қалпына келтірілді: Президентке есеп беретін жергілікті әкімшіліктердің басшыларының тағы енгізілді. Жергілікті Кеңестердің атқарушы комитеттері таратылды.
17 қаңтар 1992 жылы “Қазақстан Республикасында экономикалық реформа жағдайында мемлекеттік басқару органдарын ұйымдастыру мен қызметін жетілдіру туралы” Президенттің Жарлығы шықты, онда Президенттің басшылығындағы атқарушы-реттеуші органдардың біртұтас жүйесі, органдар мен лауазымды тұлғалардың өкілеттіктернің шектеулері көрсетілген.
Сонымен екінші кезеңнің айрықша сипаты Президентпен басқарылатын біртұтас атқарушы биліктің қалыптасуы, яғни Президент аппараты мен Министрлер Кабинетінің аппараты бірікті.
28 қаңтар 1993 жылы ҚР-ның Конституциясын қабылдау екінші кезеңнің аяқталуы мен билікті бөлу қағидасына негізделген Қазақстанда президенттік республиканы қалыптастыру жолымен мемлекеттік құрылыстың үшінші кезеңінің басталуына әкелді. 1993 жылғы Қазақстан Республикасының Конституциясының конституциялық құрылысы негіздерінің алтыншы тармағында: “Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік билік оны заң шығарушы, атқарушы және сот билігіне бөлу қағидасына негізделеді” деп жариялады. Осыған сәйкес мемлекеттік органдар өздерінің өкілеттігі шегінде жеке және өзара “теп-теңдік және тежемелік” жүйесін пайдалана отырып әрекет жасайды.
Жоғары Кеңес Қазақстан Республикасының заң шығарушы және жоғары органы болып табылды.
Қазақстан Республикасындағы сот билігі Конституциялық Сотқа, Жоғары Сотқа, Жоғары Арбитраждық Сотқа және төменгі соттарға тиісті болды.
Конституцияның 75-ші бабына сәйкес Қазақстан Республикасы Президенті мемлекет басшысы болып табылды және атқарушы биліктің біртұтас жүйесін басқарды. Министрлер Кабинетінің қызметіне тікелей басшылықты Премьер-Министр жүзеге асырды (77-ші бабы). Министрлер Кабинеті Үкімет болып табылды және Қазақстан Республикасы Президентінің алдында жауапты болды, әрі жаңадан сайланған Президенттің алдында өзінің өкілеттіктерін тоқтатты. Министрлер Кабинетінің мүшелері Жоғары Кеңестің алдында Қазақстан Республикасының заңдарын орындамағаны үшін және Президент алдында өзінің тікелей қызметін жүзеге асырмағаны үшін жеке жауаптылықта болды. Сонымен, Министрлер Кабинеті Жоғары Кеңестің бақылауындағы және Президентке есеп беретін орган болып табылды. Президентпен атқарушы биліктің (ІІМ, СІМ, ҰҚК, ҚМ, БМ) жоғары лауазымды тұлғаларын тағайындауда Парламенттің келісімі талап етілді, яғни бұл аталған өкілеттіктің қос сипатын білдіреді.
Конституцияның 3-ші бабының тармақтарына сәйкес Президентке жаңадан сайланған Жоғары Кеңес өзінің бірінші сессиясының жұмысын бастағанға дейінгі мерзімде (Премьер-Министрді, оның орынбасарларын, Ішкі істер , қорғаныс, сыртқы істер Министрлерін, Ұлттық қауіпсіздік Комитетінің Төрағасын және дипломатиялық өкілдіктердің басшыларын лауазымына тағайындайды), 78-ші бабына сәйкес референдумды өткізу туралы шешім қабылдайды (7-ші тармақ) және шектен тыс жағдайды енгізеді (16-шы тармақ)) қарастырылған өкілеттіктерді жүзеге асыру құқығы берілген.
Жоғары Кеңестің ХІІ-ші шақырылымының ақырғы сессиясында сонымен қатар Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы Кодекс қабылданды, оған сәйкес Президент Жоғары Шақырылымның депутаттығына мемлекеттік тізім бойынша кандидаттарды ұсыну құқығына ие болды.
1994 жылдың қаңтар-ақпан айларында елдің жоғары өкілдік органына депутаттыққа кандидаттардың сайлау алдындағы науқаны орын алды, ал 7 наурызда Жоғары Кеңес пен жергілікті өкілді органдарға сайлау өтті. Осы кезден бастап президенттік институтының бесінші кезеңі басталды.
Заң шығарушы биліктің жаңа органы республика өміріндегі маңызды мәселелерді шешуге белсенді кірісті. 27 мамырда Жоғары Кеңестің өтініші қаралды. Онда Үкімет реформаның ұлттық бағдарламасын әзірлей алмағандықтан билік тармақтарының өзара қарым-қатынасқа түсуі және заң шығарушылық саясаттың мақсатты және логикалық жүргізілуі мүмкін еместігі көрсетілді.
Президент ол уақытта атқарушы билік тармағына басшылық жасағандықтан олардың жүргізіп отырған реформасын толығымен күдікпен қарады.
Мемлекет басшысы 9 маусым 1994 жылы Жоғары Кеңес отырысында сөз сөйлеп, қарсы қадам жасады, онда ол республикада президенттік билікті сақтау, Президенттің Үкімет үстінен бақылау қажеттігі туралы баса айтты.
Осы кезеңде Президент Үкіметпен, мемлекеттік басқару органдарымен, сот және заң шығарушы билік тармақтарымен нәтижелі өзара қарым-қатынастың өзге де жолдарын қарастырды. Атқарушы билік басшысы ретінде конституциялық модельдің шегінде қала отырып, ол қандай да бір жағдайда одан алшақтану шараларын қолдана бастады. Экономикалық реформаның алғашқы кезеңінде Президент Үкіметпен бір құрылымда жұмыс жасады және ол жас тәуелсіз мемлекеттің қалыптасуына жағдай тудырды. Бірақ Президентті экономиканы тікелей басқаруға итермелеуі оның Үкіметтің қызметін объективті бағалауына кедергі келтірді. Алшақтанудың мақсаттары: біріншіден, Президенттің барлық мемлекеттік органдардың алдына оның конституциялық жауаптылығының алдыда тұратындығын, олардың нәтижелі функцияландырылуын Конституция шегінде қамтамасыз етуді бекіту; екіншіден, саяси және әлеуметтік-экономикалық реформалардың қағидалық мәселелерін Үкіметтің күнделікті қызметінен тыс шешу; үшіншіден, Министрлер Кабинетінің атқарушы билік тармағының аясына кіретін жағдайларда үкіметтік міндеттерді шешудегі өзіндік рөлін көтеру. Осы мақсатта мемлекет басшысының 12 қыркүйек 1994 жылы “Қазақстан Республикасы Президентінің мемлекеттік органдармен өзара қарым-қатынасы туралы” Жарылығы шықты, осыған сәйкес Министрлер Кабинетіне экономиканы басқаруды қамтамасыз ету реформасын нығайту жөнінде Үкіметтің әрекетінің бағдарламасын іске асыру кезеңінде оған қабылданатын шешімдердің сапасы мен нәтижелігі үшін толық жауаптылықты арта отырып, әрекет ету бостандығын берді. Премьер-Министр мен атқарушы және сот билігінің өзге де жоғары лауазымды тұлғаларына олармен басқарылатан органдарының қызметі туралы жүйелі түрде хабардар етіп отыру міндеттілігі артылды. Сонымен қатар мемлекет басшысымен Министрлер Кабинетінің, Жоғары және Жоғары Арбитраждық Соттардың Президенттің Конституция мен заңдарда анықталған құзыретіне жататын мәселелер бойынша заңшығарушылық бастамасының келісімділігі тәртібі бекітілді.
Халықтан тікелей мандатқа ие бола отырып және оның атынан сөйлейтін өкілі болғандықтан ол Конституцияның мызғымастығының және адам мен азаматтың кепілі болып табылады. Осыған негізделіп Президент осы мақсатқа жетуде өкілеттіктерге ие болады.
Президент барлық билік тармақтарына әсер ету мүмкіндігіне ие болады, сондықтан олардың келісіп жұмыс істеуі мен билік органдарының халық алдындағы жауаптылығын қамтамасыз етеді.
Мемлекет басшысы заң шығарушы билікті атқарушы билікпен байланыстыратын, үкіметтің белсенділігін арттыратын, қоғамдық тәртіпті, азамат пен мемлекеттің қауіпсіздігін нығайтатын, тек қоғамның саяси жүйесі мен билікті бөлу жүйесін ғана емес, қоғамның өзін де интеграциялайтын және үйлестіретін күш.