Алдашова Жеңісгүл Әуелбайқызы
Ақтөбе облысы
Алға ауданы
Қайнар ауылы
«Айналайын» бөбекжай — бақшасының ортаңғы топ тәрбиешісі.
Тақырыбы: «ТРИЗ технологиясы бойынша жұмысты ұйымдастыру үшін не қажет? (қалай, қашан және қайда); — балабақшаларда ӨТШТ¬-ның қандай әдістері жиі қолданылатынын сипаттау»
ТРИЗ технологиясы бойынша жұмысты ұйымдастыру.
Тәрбие мен білім беруді жаңаша ұйымдастырудың қажеттілігіне көз жеткізе отырып, оның жаңаша әдіс-тәсілдерін үйрету және айту, құрудың негізгі жолдарын талдап зерттеу керек ететінін анық. Қазіргі заман талабына сай балабақшада оқу- тәрбие жұмысын жаңаша құруды қалап жүзеге асыруға болады. Әрине, ол мектепке дейінгі жастағы балалардың даму ерекшелігін ескеріп, шаршатпай ойната отырып, тәрбие мен білім беруді қажет етеді. Неміс психологы В.Штерннің есептеуінше, бала сәби шағында «осыған керек болад-ау» деген ұғыммен білім мен тәрбие алмайды және шартты түрде ұмтылмайды. Үш жасқа дейін «өз жоспары» бойынша, бес –алты жасқа келгенде ғана үлкендердің қозғауымен жүретін есту процесіне саналы түрде қатысады. Ол кезде тәрбиелі жұмысты оның психикалық даму ерекшелігін ескере отырып жүргізілгені абзал.
ТРИЗ- бұл обьективті заңдылықтардың даму жүйесін зерделейтін және проблемалық шешу әдістемесін әзірлейтін ғылым.Техникалық шығармашылық әдістемесі өндірістегі интеллектуалдық өнімділікті жоғарлату үшін қажеттіліктен туындаған әдіс.Ол екі концепцияға сүйенеді. Бірінші жағдайда ерекше ойлайтын дарынды адамдарда шабыты келген кезде ойлап, табатын ерекше туынды. Бұл көбейтуге зерделеуге келмейді.Екінші жағдайда жасанды жүйенің өзгеруі адаманың субьективті еркіне сүйене отырып жүргізілмейді,обьективті заңдылықтаға сүйенеді. Бұл технологияның негізгі,техникалық жүйелер қалай болса солай емес,белгілі бір заңдылықтарға сүйенеді.Ол заңдылықтарды танып білуге болады.ТРИЗ жаңа ойларды нақты бір ғылымға айналдырады.Себебі ол, логикалық шешімдерге сүйенеді. Триз технологиясының негізгі мақсаты:
Техникалық амалдарды шешуге.
Жүйелі ойлауға.
Икемді ойды дамытуға.
Қайталанбайтын логикалық құрылым жасауға.
Қазіргі заман талабына сай тәрбиелеумен білім берудің негізгі мақсаты баланың шығармашыл, жеке бас болып дәстүрден тыс әр саладағы мәселелерді шешуге бейім әрекет ете алатын баланы тәрбиелеу болып табылады. Сол себепті оқыту мен тәрбиелеуде дәстүрлі түсіндіру, көрсету әдісін қазіргі даму заңдылықтарын ескере отырып, жеке бастың дамуына бейімделген белсенді әрекет етуші технологияға ауыстыру уақыт талабы.Бұл талап тек мектепті ғана қамтып қойған жоқ,балабақшаныда қамтыды. Қазіргі мектепке дейінгі мекемелер жаңа технологияларға белсенді бейімделіп, араласып келеді. Мектепке дейінгі балалардың жасы, ерекше жас.Бұл кезде әр баланың шығармашылық қабілетін өз еркінен тыс ашуға мүмкіншілік бар. Мектепке дейінгі баланы дамытуда екі психологиялық үрдісті қамтиды.Елестету- бұл нақты білімді негізге ала отырып жаңа идеяларды тудыра білу, жаңа обьектілердің бейнесін жасау.Қиялдау – бұл да жаңа, бірақ, ертегідегі шындыққа ұласпайтын таңғажайып обьектілердің бейнесін нақты білім негіздеріне сүйене отырып ойдан шығару.Мектепке дейінгі тәрбиеге бейімделген ТРИЗ технологиясы «Барлық жағынан да шығармашылдық» ұранымен жұмыс істейді.ТРИЗ бұл тәрбиешіге нақты әдістемелік ұсыныстары бар сабақ құрылымдары мен ұжымдық ойын бағдарламасы. Триз бағдарламасын нақты іске асыру үшін балаға ойын,тақырып таңдауда еркіндік беру керек. Сол кезде ғана ол заттардың құрылысымен танысып қарама-қайшылықтарын түсінеді,түйіткілдерін шешуге үйренеді. Мектепке дейінгі баланың қарама- қайшылықтарды шешіп үйренуі –шығармашылық ойлаудың кілті болып табылады.Балалармен жұмыстың негізгі әрекеті педагогикалық ізденіс. Педагог балаларға дайын білімді бермейді.Сол білімге жету тәсілдерін көрсетіп,өз еңбектерімен жетуге тәрбиелейді. Балабақшада триз технологиясын қолданудың негізгі мақсаты:
Өз бетінше дұрыс шешім қабылдауға тәрбиелеу.
Баланы дәстүрден тыс ойлауға үйрету.
ТРИЗ әдістемесі бойынша төрт деңгейден өту арқылы біз мақсатқа жетеміз:
- Алдымызға мәселе аламыз, сол мақсаттың нақтылығын анықтаймыз.
- Қарама-қайшылықтарды анықтау.
- Қарама-қайшылықтарды шешу.
- Қарама-қайшылықтарды шешу үшін баланың алдына амалдарды ұсынамыз.
Мысалы: Сүзгішпен суды қалай тасуға болады.Сүзгіш болғандықтан ол су болмау керек.Ендеше су қандай жағдайда болғанда тасуға келеді. Су өз бетімен ағып кетеді. Не істейміз?
Жауабы біз суды қатырып сүзгішке салуымыз керек.Бұл деңгейде бала өз бетімен бір жаңалық ашып шығармашылық қиялы дамиды.Өздері шешім айтуға үйренеді. Соңғы деңгейде бала әр түрлі әрекеттерді қолдана отырып, өзінің білімін болжампаздығының мәселені шешу жолдарын білуінің арқасында кез-келген жағдайдан шығуды үйренеді.Бұл деңгейде тәрбиеші тек бақылаушы қызметін атқарады.Бала тек өз күшіне ғана сенед.Сондай –ақ тексеру үшін эксперименттік жағдайлар ұсынуға болады,бұл жағдайда бала өзінің тапқырлығын көрсету керек.
Балабақшада ТРИЗ технологиясын қолдану екі мақсатты көздейді:
1.Икемді ойлау,қозғалыс белсенділігі,жүйелілік,диалектикалық дұрыс сөйлеу.
2.Белсенді ізденімпаздық,жаңашылдық,шығармашыл ойлауға талпыныс.
Бірқатар зерттеушілердің ойынша, заманауй интеллектуалдық әрекеттің педагогикалық және психологиялық ойдың негізі, белсенді ізденімпаздық әрекет әдістеріне негізделсе, мектепке дейінгі баланың интеллектуалды әрекеті табиғи үйреншікті болуы мүмкін.Бұл ата-анамен педагогтың күнделікті тәрбие беру барысында баланың танып білуге қызығушылығын ояту қажеттілігін туғызу,өз беттерімен мәселені шешу,нәтижеге жетуге тәрбеленуінің,бағыт беруінің арқасында туындайды.Мектепке дейінгі тәрбиелеуде ТРИЗ технологиясын алғашқы математикалық түсініктерін қалыптастыруда тиімді екені байқалды. Мысалы: «Ұқсастықтарын тап» ойыны арқылы қарама-қарсы тұрған заттардың ұқсастықтарын тауып айту керек.
«Не жетіспейді» деген ойын арқылы баланың есте сақтау қабілеті шынығады.
ТРИЗ әдісін тіл дамыту сабақтарындада қолдану өте тиімді.Триз әдістемесін мектепке дейінгі тәрбиелеудегі тіл дамыту сабақтарында қолдану арқылы төмендегідей көрсеткіштерге ие боламыз:
- Баланың танымдық әрекетін белсендендіру.
- Баланың шығармашылығын көрсетуге мотивациялау.
- Бейнелі ойлауға жағдай жасалады.Сөздік қоры лексикасы молаяды.
- Синоним ,антонимдермен танысады.Тіл құралын кеңінен қолданудың нәтижесі көрінеді.
- Сөйлемнің лексикалық-грамматикалық құрылымын мойындау қалыптасады.
- Ойлау әрекетінде аналитикалық-синтетикалық операциясының икемділігі дамиды.
Тіл дамыту сабақтарында ТРИЗ элементтерін қолдану кезінде төмендегідей дидактикалық принциптерді ескеру керек
- Таңдау еркіндігі
- Мәселенің ашықтығы-мәселені шешуде бірнеше жауаптың болуы.
- Әрекеттілігі-кезкелген шығармашылық жұмысқа практикалық әрекетті араластыру керек.
- Кері байланыс. Тәрбиеші баланың ойлау операциясын меңгергенін үнемі бақылап отырады.Себебі жаңа шығармашылық жұмыста ол қажет болуы мүмкін.
- Кіршіксіздік-шығармашылдық мәселе әдеиі құралды қажет етпейді,ол өткен сабақтың бөлімі болуы мүмкін.Бұл баланың мүмкіншілігін,білімін кеңінен қолдануға мүмкіншілік жасайды.
Тіл дамыту сабақтарында ТРИЗ элементтерін қолдану әдістері:
Қуыршақтарды қолдану-қуыршақпен сөйлесу арқылы алға қойған проблеманы шешу.Диалогты сөйлеу,білмегенін сұрау.
Логикалық тапсырмаларда баланың сөздік қорын дамытуға көмектеседі: «Туыстығын тап», «Үшінші артық»-ұқсастығын салыстыру арқылы үшіншісін шығару.т.б.
Сабақтың соңында тәрбиеші қорытынды жасай келе баланың рефлексивті сараптама жасауына икемдейді .
Бүгінгі сабақта не істедіңдер? Жаңа не білдіңдер? Не өте қызықты болды? Нені түсінбедіңдер?- деп тәрбиеші келесі сабаққа жоба жасайды.
Қазіргі кезде техникалық триз әдіс-тәсілдері балабақшада балалардың диалекті ойлауын шығармашылық қиялын,ой ұшқырлығын дамыту үшін кеңінен қолданылуда.Балабақшадағы триздің мақсаты –баланың ой қиялын дамыту,жүйелі ойлауға баулу,болып жатқан жағдайды тереңнен түсіну ғана емес,тәрбиешінің қолына нақты дамыту тәрбиелеу құралын беру.Тәжірибе жүзінде баланың білім сапасын көтеру,шығармашыл жеке бас болып дамуына,айнала қоршаған ортадағы бірлікпен қарама-қайшылықтарды түсінуіне өздерінің кішкентай проблемаларын шешіп білуге үйрену.
ТРИЗ технологиясы бойынша мектеп жасына дейінгі балаларға арналған әдіс-тәсілдер төмендегідей: Жүйелі жақындау. Компоненттік, құрылымдық фунционалды және генетикалық жақындау элементтері негізінде қоршаған ортаның жүйелі көрністерінің бастауларын қалыптастыру, бір-бірімен тығыз байланыста болатын бөлімдерден құралған жүйені біртұтас ретінде түсінік беру обьектінің осы шақтағы, өткен шақтағы және келер шақтағы жағдайын бөліп ала отырып, уақыт және кеңістік туралы түсінік қалыптастыру. Каталог әдісі. Балалардың кез- келген тандалған сөздің белгілелрін екінші бір кез-келген басқа кітаптан алған сөзге ауыстыруға үйрету. Қарама-қайшылықты шешу әдісі- ұсынылған заттармен құбылыстарды әр қырынан қарау; Сиқырлы обьектілер әдісі- балаға таныс обьектінің сипаттарын екінші бір обьектіге таңып айту, қолдану; Салыстыру әдісі- заттармен обьектілердің ұқсастық ерекшеліктерін анықтап
— Триздің өзге әдістерден, теориялардан ерекшелігі- бұл жеке әдістердің, әрекеттердің, машықтардың жиынтығы емес, бұл көптеген амалдарды шешу, соның ішінде педагогикалық, жаңа идеяларды тауып, әрқашан творчестволық ізденісте болып, әдіс құру талпынысы.
— ТРИЗ әдісін ойлап шығарушылар, шығармашылық педагогиканың жаңа деңгейіне шығуға тырысады-жеке шешімдерді табу үшін емес,балалармен бірге күнделікті жағдайлардың логикалық шешімін дұрыс, сауатты табу принципін құрастыруға тырысады. Балалар мен ересектер мәселесінде айырмашылық жоқ: оның мағынасы жас ерекшеліктеріне қарсы келеді. Ойлау қабілеті дамыған бала өз денгейінде мақсаттарды шешуге машықтанып,өмірге жанжақты болып келеді.