Ежелгі заманнан бері әр түрлі елдердің ғалымдары адамның үйлесімді даму жолдарын іздеуде. Бұл проблема қозғалыстар мен психиканың, адамның ойлары, іс-әрекеттері мен сезімдері арасындағы байланысты байқаған ойшылдардың ой-өрістерін туындады. Аристотель ашуланшақтық, қуаныш, қайғы дененің қимыл-қозғалыстарында, бет-әлпет, ым-ишара арқылы көрінеді және керісінше қозғалыстар белгілі бір психикалық жағдайды тудырады деп жазды. Қазіргі кезде психология баланың барлық қабілеттерінің кешенді білуге жүйелі түрде жұмыс істеп келеді. Соның ішінде қимыл-қозғалыс ойындары арқылы балалардың зияткерлік, адамгершілік, эмоционалдық дамудағы рөлінің негізін қалыптастыруға тырысуда.
Балалардың үйлесімді дамуы үшін олардың жеке қабілеттеріне сәйкес табиғи, әдемі қозғалуға үйрету маңызды. Осылайша, үйлесімді даму адамның барлық мүмкін мүмкіндіктерін жан-жақты, интеграцияланған, теңгерімді іске асырумен бірге жүреді, ал біржақты даму адамға зиян тигізеді. Идеал — бұл адамның барлық қабілеттерін үйлесімді дамыту. Алайда, бұл іс-әрекеттің толық еркіндігінен тыс, өзін-өзі мәжбүрлеуден де, басқаларды мәжбүрлеуден де байланысты болы мүмкін. Бала бойындағы психофизикалық, интеллектуалдық, адамгершілік, эмоционалды бірлігі үшін; өзіне және қоршаған әлемге толық үйлесімділікке жету; бостандық пен іс-әрекетті таңдау мүмкіндігі болу үшін тиісті жағдайлар жасау қажет.
Мектеп жасына дейінгі бала дене шынықтыруды қалыптастырудың жетекші әдісі болып табылатын қимыл-қозғалыс ойындарда еркін әрекет етеді. Педагогика ғылымында қимыл-қозғалыс ойындар баланың жан-жақты дамуының маңызды құралы ретінде қарастырылады. Мектеп жасына дейінгі балаларға арналған қимыл-қозғалыс ойындар балалардың денесіне жағымды әсер етеді. Қозғалтқыш белсенділігінің арқасында дененің иммунитеті артады, балалар төзімді бола бастайды. Мектеп жасына дейінгі балаларға арналған спорттық ойындарға үнемі қатысатын жеткіншектер тек жақсы дене бітіміне ғана емес, қимылдағы ептілікке де тез ие бола алады. Ойындар балаларға жағымды эмоциялар беріп, күн бойына көтеріңкі көңіл-күй сыйлайды. Физикалық белсенділіктің бұл түріне қатысатын балалар тәбеті жақсы және терең ұйқыға ие, сонымен қатар аз ашуланшақ болады.
Қимыл-қозғалыс ойындары — бұл баланың тапқырлық, ептілік және жігерлі қасиеттерін дамытудың таптырмас құралы болып табылады. Ойын барысында бар дағдыларды дамыту, оларды шоғырландыру, жетілдіру ғана емес, сонымен бірге баланың тұлға ретіндегі жаңа қасиеттерін қалыптастыруға да септігін тигізеді.
Қимыл-қозғалыс ойындары баланың денсаулығына жағымды әсер етеді. Баланы ерте жастан белсенділікке, ептілікке дағдыландырады. Сонымен қатар ойындардың нәтижесінде олардың дене шынықтыру мен спортта маңызды болатын әрекеттерге қабілеттері, ептіліктері артады. Қимыл-қозғалыс ойындары — бұл балалар ептілігін дамытудың маңызды шарттарының бірі. Баланың қозғалысқа деген табиғи қажеттілігі олардың қимыл-қозғалыс ойындарындағы белсенділігінен байқалады. Қимыл-қозғалыс ойындары балалардың дамуында шешуші рөл атқаратындықтан, оларды ойнау процесінде педагогтер тиімді жағдайлар қалыптастыру керек.
Ойын әдісін қолдану спорттық жаттығулардың қатаң реттілігімен қадағаланса дұрыс болады. Ойын әдісін қолданудың ерекшелігі педагогтың балалардың өзара байланысын дәл ойын сипатына сәйкес болуын қадағалауында. Балабақша балаларының жас ерекшіліктерін ескере отырып қимыл-қозғалыс ойындары кезіндегі жүктемелері оңтайлы болуын қадағалау қажет. Балалар ойын арқылы ептілігін дамытып ғана қоймай, қатты шаршап-шалдығып та қалмаулары керек. Қозғалыс ойындарын ептілікті арттыру, қалыптастыру бағыты бойынша ұйымдастырып, ойын үрдісіндегі балаларда туатын функционалды және эмоционалды сәттерді ескеріп отырған жөн. Қозғалыс ойндары таза ауада ойнаған өте пайдалы.
Қазақтың ұлттық ойындары — бұл балалардың көркемдік және дене тәрбиесінің ажырамас бөлігі. Қимыл-қозғалыс ойыны кезіндегі бала қуанышы оларды рухани байытумен ұштастырады. Олар туған елінің мәдениетіне деген тұрақты, қызығушылықты, сыйластық қарым-қатынасты қалыптастырады, патриоттық сезімді дамыту үшін эмоционалды жағымды әсерлері пайда болады. Қимыл-қозғалыс ойындарын бірнеше топқа жіктеуге болады:
а) секірудің қабілетін дамытуға бағытталған ойындар;
б) күш дамуына әсер ететін ойындар;
в) жылдамдық пен реакцияны дамытатын ойындар;
г) ептілікке бағытталған ойындар.
Сабақ барысында қимыл-қозғалыс ойындарды (оның ішінде ұлттық ойындарды қолдану) қолданудың негізгі міндеті балаларды белсенді және епті ойнауға үйрету екенін ұмытпаған жөн. Тек осы жағдайда олар кез-келген ойын жағдайындағы көңіл-күй мен бұлшықет кернеуін реттеуге үйренеді, қоршаған ортаның өзгеріп жатқан жағдайларына бейімделеді, қиын жағдайдан шығудың жолын табады, тез шешім қабылдап, оны іс жүзінде қолданады, бастама көтереді, яғни мектепке дейінгі балалар үшін аса маңызды.
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. КСРО халықтарының балалар ойындары: тәрбиешіге арналған оқу құралы. Құраст. А.В.Кемеман; Ред. Т.И.Осокина. — М .: Білім, 1988. — 239 б.
2. Прядезникова Иль А. Г. Ұлттық ойындардың балалардың жан-жақты дамуына әсері //
3. Дене шынықтыру мен спорттың қазіргі мәселелері
Д.В. Чилигина. Луговая В. А.
4. Халық ойындары, ойын-сауық және көңіл көтеру: әдістеме, теория және практика / В. А. Луговая. — Санкт-Петербург, 2009. — 105 б.
5. Лукшинов Н. М. Спорттық және ашық ойындар / Н. М. Люкшинов. — М.: Владос, 2007 .- 128 б.
6. Доронина М. А. Қимыл-қозғалыс ойындарының мектеп жасына дейінгі балалардың дамуындағы рөлі / М. А. Доронина // Мектепке дейінгі педагогика. — 2007. — № 4. — С. 10-14.
Мирамбек Баян Мирамбекқызы
Қостанай облысы, Қостанай ауданы
«Айсары» орта мектебі, ММ, тәрбиеші;