Құдай табарака уатағаланың барлығының үлкен дәлелі — неше мың жылдан бері әркім әртүрлі қылып сөйлесе де, бәрі де бір үлкен құдай бар деп келгендігі, уа һәм неше мың түрлі діннің бәрі де ғадаләт, махаббат құдайға лайықты дегендігі.
Біз жаратушы емес, жаратқан көлеңкесіне қарай білетұғын пендеміз. Сол махаббат пен ғадаләтке қарай тартпақпыз, сол алланың хикметін біреуден біреу анығырақ сезбекпен артылады. Инандым, сендім демек инандырамын, сендіремін деген емес.
Адамшылықтың алды — махаббат, ғадаләт, сезім. Бұлардың керек емес жері жоқ, кіріспейтұғын да жері жоқ. Ол — жаратқан тәңірінің ісі. Айғыр биеге ие болмақта да махаббат пен сезім бар. Бұл ғадаләт, махаббат сезім кімде көбірек болса, ол кісі — ғалым, сол — ғақил. Біз жанымыздан ғылым шығара алмаймыз, жаралып, жасалып қойған нәрселерді сезбекпіз, көзбен көріп, ақылмен біліп.
БІРАЗ СӨЗ ҚАЗАҚТЫҢ ТҮБІ ҚАЙДАН ШЫҚҚАНДЫҒЫ ТУРАЛЫ
Біздің қазақтың ықыласы атасын ғарабтан шықты дегенді, яки бәни Исраилден шықтыдегенді ұнатқандай. Онысы — әрне тауарихтан хабар тисе, сол жақтан тигендіктен,ислам діні бұрынғы ата-бабаларды ұмыттырып, діндестерді жақын көрсеткендіктен һәмартқы жағы хабарсыз қараңғылықта қалғандықтан болған іс. Һәммаға мағлұм, әуелде адамбалалары бұл күнгі орындарына екі жақтан толқынып келгендігі. Бірі – Үндістантарапынан; ол жақтан келген жұрттардың көбі — білімді жұрт болып, ертерек ғылымғаүйір болып, қайдан шыққандарын білгендер. Екіншісі – маңғұл жағынан келген; оларзаманның көбін ғылымсыздықпен өткізіп, тауарихтарын терең білмей, түбі ескерусізқалып, ата-бабаларын ақсақалдарының айтуымен, ауыз хабарынан білгеніне қанағатқылып жүріскен. Соның бірі, яғни сол маңғұлдан шыққан халықтың бірі – біздің қазақ.Біздің қазақты маңғұлдан шықпақтығы бізге ұят емес, бірақ біздің білімсіз, ғылымсызқалмақтығымыз ұят.Қалмақтың төрт атасының бірі – Хазар. Сол Хазардан үш атаның ұлы парсы жұртындақалып еді: Қажар, Афшар, Үшташлы деген. Сол қызылбас, дүниедегі ескі патшалардыңсарқыты — Кәсірәй. Ғажам жұрты сол. Біздің қазақтың Амудариядан қорқып қашыпкеліп, Сырдарияның аяғында қалмақтан жеңіліп, Ақтабан шұбырынды көретұғын себебі Нәдірден қашамын деп болған. Сол Нәдір Афшардан еді. Осы күнгі Нәсіриддин шаһ —Қажардан шыққан кісі. Кім жетсе, табады, өнеріменен жетеді. Оларға атаң қалмақ деп кімбөгет болады? Есте жоқ ескі мезгілде, маңғұлдан бір татар аталған халық бөлінген екен. Қытайлар„татан» деп жазды. Асыл түбі қазақтың — сол татар. Осы күнде де қазақтың төренәсілдері өзін-өзі біз татармыз деп айтысады. Онысы біз келімсек емес, түпсіз емес, тазатұқымбыз деген орынға айтылады, татардың кім екенін білгендігімен айтқаны емес. Дін исламға кіре алмай қалған осы күнде Күншығыс Сібірінде қазақтың ағайындары бар.Тілінен, әдетінен, түсінен туысқандығы анық көрініп тұрады. Әсіресе, Енесейскі гүбірнедеМинусинскі уезде „ясышынай татар» атында бір халық бар. Қазақты өздеріне ағайынтұтады, дейді, һәм бір тұқымдас екендігіне көрген кісі таласпайды. Тағы еш қазақ қырғызбен қазақтың бір тұқымдас екеніне таласпайды. Сол қырғызды қытайлар „брут» депатайды, өз тауарихтарында оның себебін, неліктен „брут» дегенін еш білдім дегендікөрмедім.Ол күнде Наурыз деген бір жазғытұрым мейрамы болып, наурыздама қыламыз деп, той -тамаша қылады екен. Сол күнін „ұлыстың ұлы күні» дейді екен. Бұл күнде бұл сөз құрбанайтына айтылады, ол уақытта жаңа дінге кірген соң енді бір Бұхардан басқа шәһарлардыңда, жер-сулардың да, халықтың да бұрынғы аттарын бұзыпты. Сондықтан да болғанғаұқсайды. Әйтеуір сонан соң қазақ аталыпты.Бұл қазақ Алатау бөктерінде жүргенде егін салмақ секілді, сауда қылмақ секілдішаруаларға да көршілерінен көріп айналған екен. Өздерін өздері: „Қоңыр қазақ, қарақазақпыз» дейтұғыны, „Қазақбайдың баласымыз» дегені сол уақыттағы ғана біразмомындықпен тұрған кезі болса керек.Қырғызға қырғыз деп ұйғыр хандарының бірі ат қойса керек. Олардың атты әскерініңалдыменен жүретұғыны солар болып, қырғыз атапты. „Өлтірт, жоғалт» яғни дұшпандықырушы дегеннен қойылыпты. Ол уақытта жай жатқан момын қазақтың „Аруақ аттағаноңбайды», „Ер азығы мен бөрі азығы жолда болса керек» деп, «Аттанып барып жылқыалған, ат үстінен ұйқы алған» деп, барымташыны мақтап, бұзылған кезі Шыңғыстан соңболса керек.Қашан маңғұлдан Шыңғыс хан шыққанда, қазақтар „құтты болсынға» барыпты. Бірақ қайжерде барғаны мағлұм емес, сүйтсе де осы Шыңғыс тауында, әскер Қарауыл өзенініңбойында жатып, он екі рудан он екі кісі маңғұлдың өз заңы бойынша „Хан» деген үлкенбиіктің басында, ақ киізге Шыңғысты отырғызып хан көтерген дейді. Тауының Шыңғысаталып, биігі Хан аталмақ себебі де сол болса керек.Сол он екі кісінің бірі қазақтан Майқы би деген кісі екен. „Түгел сөздің түбі бір, түп атасы— Майқы би» деген мақал болған. Майқы сол кісі екен. Шыңғыс аламандыққа аттанып,әскер тартып шыққанда әскерінің көбі татар екен дейді. Оның себебі: ол маңғұл өздерітатардай ассыздық, сусыздыққа, ыстық-суыққа шыдамды болмаса керек. Қазақтыңсоғысқа жарарлық адамы сол Шыңғыстың әскеріне қосылыпты, бұларды Шыңғыс Жошыдеген үлкен баласына билетіпті.Әуелде Көр ханды өлтіріп, ұйғыр жұртын алыпты, онан соң, Азияның тереңіне шейін еніпбарса керек. Себебі, қазақта мақал болып қалған „Жылан жылы жылыс болды, жылқыжылы ұрыс болды, қой жылы зеңгер тоғыс болды» дегені, „Самарқанның cap жолы, Бұланайдың тар жолы» дегені — бәрі Шыңғыстың сапарын көрсеткен сөз. Бұланай депГималайды айтқаны ма, Үндукеш тауы ма? Әйтеуір, бір тауды айтқан сөз екені„Бұланайдан үлкен тау болмас, бұланнан үлкен аң болмас» деген мақалынан мағлұм.Сонан соң бұлар бұрынғы Алатауды қалдырып, Ташкент төңірегіндегі тауларды мекенқылса керек. Қайсысында қанша жүрген, қайсысында бұрын, қайсысында соң жүрген —анық мағлұм емес. Ол орынға келген соң, бұларды Шыңғыстың Шағатай деген баласыныңнәсілі билеп тұрыпты. Ол Шағатай нәсілінің үлкен ханы Ташкентте тұрып, бұларды бірінілері билейді екен. Сондағы билеген хандары, билері бұларды ешбір түзу қарекеткетүсіндірмей, дайым барымтамен мал қумақ, ауыл шаппақ, бірде бұл ел, бірде ол елменжауласпақ, қырыспақпен күн кешіп, еш шаруа, өнерге үйрене алмай, өздері кедей болғанһәм өспеген. Бүгін біреуді өзі талап, қырып келсе, ертең өзін біреу талап, қырып кетеберген. „Ерше барып, итше қашып» жүріп, малын, басын жаудан қорғаудың да мәнісінбілмесе керек. Қазақтың бар қатты өсе бастағаны құба қалмақтың жұрты бұзылған соң,осы Сарыарқаға орныққан соң ғана болса керек. Одан бұрынғысы „Барып жаудан қызәкеліп қатын қыларсың, я ағаңды өлтіріп, жеңгеңді аларсың» деген мақалына ұқсайды.Әмір Темір нәсілінен Құмар Шаих баласы, белгілі Бабыр патшаның шешесіменен біртуысқан екі бауыры болған. Үлкені Ташкентке хан болып, кішісі қазақты билеген. БұларШағатай нәсілінің Жүніс ханның балалары болған. Сол қазақты билегенінің аты Ахметекен. Сол өз уақытында аттанысқа жарарлық қазақтан үш жүз әскер шығыпты, үш жүзбасыға билетіпті. Әр жүздің халқы өз ынтымағыменен бір туысқанға есеп болыпты.Қазақтың „Үш жүздің баласы» дейтұғыны — сол.Ахмет хан қалмақты көп шауыпты, көп қырыпты. Қалмақ рақымсыздығына қарай „мынаубір алашы болды ғой» депті, жан алушы болды дегеннің орнына. Сондықтан ол кісі Алашахан атаныпты. „Бабыр нәмада»солай жазылған. Сонан соң хан бұл атты қалмаққорыққанынан қойды ғой, енді сіздер шапқан уақытта „алашы-алашы» деп ұран-сүренсалыңыз деп бұйырып, бұларға айғай салғанда көп жанның айғайымен „алаш-алаш» депкетіпті. Сондықтан „алаш-алаш» болғанда, Алаша хан болғанда, қалмаққа не қылмап едікдеп, алаш ұранды қазақ атанған себебі сол екен.Бұлар Шағатай нәсіліне қарап жүргенде, Жошы нәсілі өзбек халқын билеп жүрген екен.Сол Жошының Сибан яки Шибан деген баласының тұқымынан бір белгілі Шайбақ дегенхан шығып, Әмір Темір тұқымынан һират, Бұхар, Самарқан шаһарларын тартып алыпжүргенде, ақырында мұның алдынан Алаша хан, Ташкенттегі Жәнке хан деген ағасыменқосылып, қалың әскермен шығып, Оратөбеде жеңіліп, ағайынды екеуін де, бала-шағаларына дейін Шайбақ өлтіргенде, біздің қазақ біз әуелден өзбек жұртыменен аталаседік және де Шыңғыс хан тірі күнінде бізді Жошыға тапсырып еді, „сарт — садағам, өзбек— өз ағам» деп, Шайбаққа қарап кетіпті.Сол сөз осы күнге шейін мақал болып қалған. Сонан кейін бізді қайтып Шағатай тұқымыбилеген емес. Онан соңғы біздің ханымыз, төреміз — бәрі де Жошы нәсілінен бола келген.
Абай Құнанбайұлы