«Түтін деп қу ағаштың түтінін айтсайшы. Көгілдір, тап-таза. Туған үйдің аузы мүжілген мұржасынан қоспасы жоқ біріңғай көк түтін көлбей ұшып, кейде тік шаншылып, аспанға көтеріліп бара жатқанда бұл да иегін көтеріп көк жүзіне қарайтын»… («Туған үйдің түтіні» романынан, Ж.Мусин).
Жанайдар Мусин Арқаның алтын алқасы – ақмамық көрпесін жамылып ұйқыда жатқан мезгілде дүниеге келді. Дүние есігін шыр етіп ашқан Жанайдарды ата-анасының әлдиінен бөлек, өктем ғасырдың аумалы-төкпелі қилы кезеңі қарсы алды. Ес біле анасынан айрылды, асқар таудай әкесі майданға кетті.Болашақ жазушының ерте есейіп, ер жетіп, азамат болуына аумалы-төкпелі өмірдің әсері көп тигені сөзсіз. Дегенмен, қоғамдық өмірге, қызметке ерте араласқан Жанайдар Мусиннің алған асулары аз болған жоқ. Жазушы 1960 – 65 жылдары «Көкшетау правдасы», «Тың өлкесі» газеттерінде әдеби қызметкер, 1965 – 71 жылдары Қостанай және Талдықорған облыстық газеттерінде редактордың орынбасары, 1971 – 89 жылдары облыстық «Көкшетау правдасы» газетінің редакторы қызметтерін атқарды.Жанайдар Баймырзаұлы журналистік қызметін көркем шығармашылықпен табысты ұштастыра білді. Оның қаламынан «Үміт», «Тың нұры», «Жер шоқтығы Көкшетау» әңгімелер мен очерктер жинақтары және «Ақ алаң», «Туған үйдің түтіні» романдары дүниеге келді.
Жазушының есімін еске алғанда оның өз шығармалары арқылы туған өлкесінің сақшысы болғандығы ойға орала береді. Күміс көлді, күрең қарағайлы, ақбалтыр қайыңды, қырқа-жоталы Көкше жерінің табиғаты Жанайдар шығармаларынан кең орын алды. Кіндік қаны тамған жердің сұлу табиғаты жазушыны іңкәр сезімге бөледі. Өмір бесігіне бөлеген табиғат ананың алдында қаламгер бас иді, жаратушының алдында өзінің ғана емес, туған жер табиғатының да саулығын тіледі.Жер ана байлығына құрметпен қарауға, сол жермен біте қайнасқан байырғы халықтың тарихын ұмытпауға үндеді. Қаламгердің туған жерге деген мөлдір махаббаты, жанайқайы, үні кейіпкерлердің тілінде сөйледі. Ол «Жер шоқтығы Көкшетауда» Қартпай қарт болып қайғырса, «Туған үйдің түтінінде» Нұртілек болып сағынышын білдіреді, Бәтіш апай болып мұңданады, «Ақ алаңында» Базаргүл болып сұлу табиғатқа сүйсіне қарайды.Біз бұл мақаламызда жазушы бейнелеген әдеби қаһармандардан автор бейнесін көретінімізді тілге тиек етеміз және жазушы Жанайдар Мусиннің тұлғасын тануға бір мысқалдай болса да үлес қосылатынына сенеміз. Ертеде бабаларымыз ерді кебенек ішінен танымақ болса, біз қаламы қуатты қаламгер бейнесін шығармашылығынан тануға ниеттіміз.
Жоғарыда атап өткен кейіпкерлер (Қартпай қарт, Нұртілек, Бәтіш апа, Базаргүл т.б.) жазушының өз тұлғасын еріксіз көз алдыңа елестетеді. Қаламгер идеялық нысанасын кейіпкерлері арқылы, өзі бейнелеген әдеби қаһармандары арқылы жеткізуге тырысады. Сол арқылы өз бейнесін де жасап шықты. Көркем шығармадағы әдеби қаһармандар уақыт өте келе реалистік кейіпкерлерге айнала бастағанын әдеби процесс көрсетіп берді. Ж.Мусин кейіпкерлері де шыншыл, қоғамның жүгін көтере білген шынайы адамдар. Мысалы, Қартпай қарттың мына диалогына назар аударсақ:
«Күбірлеп тұрған Қартпайдың ойын кейде аңғал сөйлейтін Тұяқтың бір сөзі бөліп жіберді.
- Алыстан мұнартқан Орлиногорскіні қызықтап тұрсыз ба, Қареке? – деді.
- Ей, шырақ, осы сен баяғы заманнан бері халықтың қанынан сіңіп қалған жер атына жаңа айдар таға беретінің қалай? Мен ес білгелі Ыбырай туған жерден Орлиногорскі деген жаңа тау пайда болыпты дегенді естігем де, көргем де жоқ».
Қартпай қарт қатардағы персонаждарға қарағанда толыққанды сомдалған басты кейіпкер, шығарманың — әдеби қаһарманы. Патшалық, одан кейінгі кеңестік отарлаудың екпінімен байырғы халықпен есептеспей өзгертілген орысша жер-су атауларына қырын қарайды. Қартпай қарттың рухани және қоғамдық жүкті көтеретін әдеби қаһарманға айналуының сырында Жанайдар Мусинның авторлық бейнесі байқалады. Жазушы сол заманның бағыт-бағдарына, арман-мұратына бас кейіпкер Қартпай атаның көзімен қарайды, қарияның кейпінде сынайды.Қаламгерлердіңбасқа адамның бейнесін жасап, оның атынан сөйлеуі әдебиетте көп кездеседі. Әсіресе империяның боданы болған халықтар шығармашылығынан жиі кездестіруге болады. Мысалы, Каталондық жазушы Жозеп Висенстің өмірі мен шығармашылығында да көлеңкелі тұстар көп, Мағжан Жұмабаев «Балапан» атты өлеңінде «қазақ», «орыс» деген бір сөз болмаса да, екі ұлттың арасындағы мәселені сөз етеді.
Жанайдар Мусин туындыларынан Лирикалық кейіпкердің бейнесін байқаймыз. Қаламгер Абай, Дулаттар немесе Махамбеттер секілді «мен» деп, «біз» дей отырып сол қоғамның өкілі ретінде сөйлей алмағанымен, басқа әдісті пайдаланды. Соған қарап, қатып қалған заңдарға сүйеніп біз автор бейнесін, лирикалық кейіпкерді жоққа шығарудан аулақпыз.Қайта, керісінше, жазушы құпиясын аша түсіп, оның рухани және қоғамдық жүкті қаншалықты көтере білгенін сезінеміз. Сөзіміз ұғынырақ болу үшін Қартпай қарттың (Жер шоқтығы Көкшетау) келесі диалогын ұсынсақ:
«– Ойбай-ау, осы Шөши көлінен ағып шығатын Копинка өзені қазір көл кемерінен бес метр биікте қалыпты деп естідім, – деп біреу әңгімеге қосылды.
– Бұл дерегіңіз дұрыс, – деді алдыңғы қатарда отырған Қартпай әдейі оларға мойнын бұрып. – Бірақ, отағасы, бір ауыз сөзіңізде екі бірдей жаңсақтық бар. Біріншіден, Шөши емес, – Шучье, қазақтар Шортан көлі дейді, екіншіден, өзен Копинка емес – Қылшақты. Балалар қателессе бірсәрі. Жер ортасынан ауған сіз бен ата сақалы аузына түскен біз, жер аттарын дұрыс атамасақ, ондайлардың қойыртпағын тыңдаған балалар не болады?».
Қаламгер Қартпай қарттың тілінде туған жер тіршілігінің ең терең, ең көкейтесті мәселелерін, маңызды әлеуметтік-қоғамдық, моральдық тақырыптарды көтереді. Жазушының сол кезеңдегі құбылыстарға осындай сезімталдықпен қарауы және де Көкшетау қазағының тағдыры үшін аса маңызды мәселелерді көтере білуі оның тұлғалық болмысын биіктете түседі.
Жанайдар Мусин шығармаларының халықтың тілек-мүддесіне толық сәйкес келетін тұсы көп. Иә, қаламгер өмір құбылыстарын қарапайым әрі көркем етіп бейнелеген. Бірақ, қарапайым кейіпкердің көзімен суреттелген оқиға келешек ұрпаққа үлкен тарих. Белгілі ғалым Зейнолла Қабдолов «Әдебиеттің халықтығы – тарихи категория» дегенде осыны ескерсе керек. Себебі, қарапайым кейіпкер белгілі бір уақыт пен кеңістіктің жайын айтып, жазып кетеді. Қаламгердің кең құлашты, өзекті шығармасы–«Туған үйдің түтіні» романы. РомандағыБәтіш апайдың бейнесі халықтық сипатты арттырып тұрғандай сезіледі.Романдағы кейіпкерлер арқылы қаламгер адам мен табиғаттың тынысы бір екенін көрсете білген. Мысалы, кейіпкердің орман-тоғайды жайпап, сұлу табиғаттың құрып бара жатқанына налып:
«Жас қайыңды кескенде шып-шып шығып, араның сыртын, балтаның жүзін шылайтын шырыннан адамның көз жасын көргендей тітіркенемін. Жас ағаш та жас тән емес пе? Жас балғынды бауыздайтын безбүйрек, қалың тері, қара қайыс адамдардың бетіне қарағым келмейді. Сірә, оларда аяушылық сезім жоқ болар»,– деп қайғыруы тек бір адамның сөзі емес. Ол сол кездегі көнекөз қариялардың қайғы-қасіреті, жандарына батқан соң айтқан сөзі деп білуіміз керек.
Постмодернизм– қазіргі әдебиеттің басты ағымы. Бүгінде жазушылар жаңа әдеби тәсіл арқылы қоғамның бүкіл қоясын ақтарып бере алып жүр. Бірақ, жаңалық ашқан жоқ. Себебі, әлем әдебиетінде үрдіс бар. Осы орайда Асқар Алтай мен Қарлыға Айсанқызының «Біз Оралханға ораламыз» деген мақаласы еске түседі. Оқырманның рухани сұранысын қанағаттандыратын дүниелер жазу үшін кейінге шегініп, барлап келгеннің де артықтығы жоқ. Дәстүрлі әдебиетіміздің негізінде өсіп шыққан жазушылардың көбі осыны ескермей жүргені алаңдатады. Біз деЖанайдар Мусин шығармашылығына оралып отырамыз. Жазушының қаламынан туған шығармалардың тақырыбы өзектілігін жоғалтқан жоқ. Оның туындылары ерекше қуат-жігерге толы. Ал, әдеби қаһармандары – өз еңбектерімен табыстарға жеткен жандар. Қаламгер шығармаларында сөйлемді қысқа құрып, аз сөзге көп мағына береді. Тілі қарапайым да жатық, ұғымға жеңіл, оралымды, ұтымды. Халықтың қанатты, бейнелі сөздерін орынды пайдаланумен қатар өз тарапынан да өткір, ықшам сөз тіркестерін жиі қолданады. Әрине, көркем шығарманың нақ бағасын дөп басып беру қиын, бірақ шынайы көркемдік қуаты бар дүниеге уақыттың қызмет ететінін ұмытпауымыз керек.