Шыңғыс ұлы

Көктем қауырт келдi. Қар ағыл-тегiл ерiп, асфальт төселген көшелердiң бетiндегi ой-шұңқырлар шалшық суға толып, көлкiп жатыр. Малта таспен көмкерiлген бұлақ атаулы қыстайғы неше түрлi қиқым, қоқыстарынан құтылғанына қуанғандай, ерiген қар суын ылдиға қарай күн-түн толассыз тасуда. Ағаш бұтақтары да бiрер жауған жаңбырдан соң шаң-тозаңнан ада болып жаңарып шыға келдi. Ендi аз күнде алма ағаштары гүлiн ашып, Алматының бау-бақтары сәукеле киген келiншектердей ақ жасыл түске енiп құлпыра бастайды.

Орталық кiтапхананың екi ашпалы даңғарадай терезесiнiң әйнегiнде көзге iлiнер қылау жоқ. Айнадай жалтыр. Терезенiң ар жағындағы ашық аспан қиығы, көшелер қиылысы, жуан қарағайдың бұжыр-бұжыр бұтақты белi… бәрi-бәрi көзге оттай басылып сыртқа шақырғандай. Көктем келгенiн жамырай жария еткендей. Сыртқа қараған сайын құрғыр көңiл әлем-жәлем боп елiктiре түседi. Алдымдағы теңкиген газет-журнал тiкпелерiн жиып тастап, кең көшеге, бақ iшiне шыққым келедi. Тау жақтан құйылған таза ауаны құмарта жұтып емiн-еркiн сайрандап жүргенге не жетсiн, шiркiн?!

Бiрақ, амал не, сөйтуге менiң уақытым жоқ. Диплом жұмысын қорғайтын мезгiл тақау. Дайындық болса мәз емес. Рас, жиған материалым бiрталай, диплом түгiлi, бiр диссертацияға жүк болғандай. Алайда солар екшелiп, қағаз бетiне жүйеленiп түскен жоқ. Әмбе бiр нәрсе жетпегендей, шарқ ұрған жүйрiк көңiл әлдененi күткендей көншiмейдi. Сонсоң ба, алаңсыз отырып көсiлте жазуды кешеуiлдете беремiн. Күн сайын ертемен кiтапхананың оқу залына келемiн. Ұзақты күнге ескi тiкпелерден бас көтермей, қай-қайдағы газеттерден өнертапқыштар жайлы материалдар iздеймiн. Қайсыбір күнi жолым болып, көлемдi очерктер ұшырайды. Ондайда түгел оқуға тағатым жетпей, әуелi очерк кейiпкерiнiң есiмiн iздеймiн. Кездеспейдi бiрақ Шыңғыс аты. Жасырынып жатыр ма, әлде мүлдем жазылмаған ба?

Содан бiр күнi… Сол күннiң қуанышы құдды кеше болғандай есiмде. Соғыстан бұрынғы газеттердi қарап отырғамын. Түс мезгiлi едi, үзiлiске шығатын уақыт жақын болатын. Мұндайда дәмдi астан өзге нәрсе көкейiңе оралмай, асханаға жетуге асығып отырасың. Ал онда едәуiр уақыт кезекке тұру керек, кешiгiп барсаң – көже, иә қуырдақ аталатын турамшы етi бар нәпақадан құралақан қалып, сүт көженi иә сылдыр суға пiскен нәрсiз ботқаны қанағат етесiң. Демек… Сарғая бастаған газет тiкпелерiн жылдам-жылдам ашып бiр қараймын да келесi бетке ауысамын. Кенет… Апыр-ау, бұл не? Елес пе, әлде шынында да, iздегенiме жолықтым ба? Бiр нәрсе көзiме шоқтай басылып жалт еттi. Аударып жiберген бетке қайыра ораламын. Рас екен. Үшiншi бетте латын әрiптерiмен көрнектi етiп терiлген «Шыңғыс ұлы» деген жазу көзіме түсті. Оқи бастадым. Сол ма? Шынымен сол ма деймiн өзiме-өзiм. Иә, сол сияқты. Очерк кiм-кiм, өнертапқыш туралы.

Әңгiме басында осы хикаятқа байланысты көрген-бiлгенiмдi, бастан кешкенiмдi түп-түгел бүкпесiз айтып беруге уәде еткенмiн, құрметтi оқырман. Заман тынысы әрбiр жолында мен мұндалап тұрған осынау жарияланымды бiр сөзiне қол тигiзбеген қалпында келтiрудi жөн көрдiм…

«Қадiрмендi жамиғат!

Құлақ қойсаңыз, өзiңiздiң қара табан қызметшiңiз Дәусаба тағы бiр мәндi хикаят шертiп, жүрегi адал, ниетi ақтың мейiрiн қандыруды, сырты жылтыр, iшi бұлыңғыр қызғаншақтың iшегiн тартқызуды ниет қылып отыр. Қане, малыңызды суғарып, шаруаңызды жайлап болсаңыз – отыра қалыңыз да құлағыңызды тосыңыз.

– Ерте, ерте, ертеде, ешкi құйрығы келтеде…

Қателестiң, жамиғат. Сiзге ертек айтайын деген ние тiм жоқ. Оны анау ескi өмiрден арыла алмай жүрген Малқарбайұлынан естiрсiз. Ал мен сiздерге көршi-қолаң, бала-шағаңызбен бақытты ғұмыр кешiп отырған бүгiнгi заманның ертегiсiн айтпақшымын.

– Ерте дейтiн тым ерте емес, бүгiн дейтiн дәл бүгiн де емес, әйтеуiр, ескi заман тарихтың еншiсiне тиiп, бүгiнгi заман бұқара халықтың иелiгiне бiржолата көшкен өліара шақта Арқадағы Досжан деген тақыр кедейдiң қараша үйiнде шыр етiп, балпаңдай бiр қара домалақ бала дүниеге келдi. Баяғы заманның ертегiсiндей бұл бала бiрақ сағат сайын өскен жоқ. Батырға сай алып тұлға, әлей күшiмен де жұрт көзiне түспедi. Кәдiмгi қазақы қараша шаңырақтың астында iңгәлап жылап жатып, бүгiнгi Кеңес балалары сияқты гөй-гөйдiң күйiн шерте жүрiп ержеттi. Бiлiм алды, есейдi…

Қызмет бабы өзiңiздiң қара табан қызметшiңiздi қайда апармады дейсiз? Қазақтың аспандай кең даласының қай түкпiрiне бармадым?.. Осы таяуда ғана Дәусаба пақыр Сарыарқа жонындағы қалың елге жолаушылап барып, әлгi балақанды көзiменкөрiпқайтты. Оналтыныартқатастап, онжетiнiерттеп мiнiп бозбала атанған жасөспiрiм екен. Көзi тостағандай айрықша үлкен, томпақ бет, бойы да көңiл толғандай еңселi бүлдiршiн алдымызға келiп, «Ассалаумағалейкум!» деп сәлем бергенде, ризалық айтпасқа шарам болмады…

Жә, манадан берi тiлге тиек етiп отырған пақырдың «ит көйлегiн сыпырып», жөн-жосығын таныстыратын мезгiл жеттi-ау деймiн. Ендi соған көшелiк, жамиғат.

Бұл баланың iсмерлiк өнерi ат тұяғы жетер атырапқа түгел тараған. Нендей өнер дейсiз ғой? Санап көрiңiз: сүйектен түйме түйедi; ағашты арқан ескендей бұрайды деседi; ал темiрдi қызған кезiнде қалауынша иiп, одан неше алуан өрнектер түзедi екен… Әйтеуiр, қолы тиiп кетсе, керемет бiр әбзел жасайтын жан-жақты iсмердiң өзi. «Бiздiң колхоздың бүлiнгенiн бүтiндеп, жоғын да түгендейтiн меканiгi де осы шырақ…» – деп ұстазы Жәкiш ұста айтқандай, осы өнердi аса тереңдеп оқымаса да, қарадай жүйрiк көңiлiмен меңгерiп өз құрбысының алдына шыққан, он саусағымен өнер өрген шебер деседi жұрт.

Оқымады дегенде оқу-бiлiм ауылынан мүлдем мақұрым қалған жан емес. Ауылдық үшкелдi үздiк тәмамдапты. Тегi, соны қомсынған бiлем, өз бетiмен шұғылданып, хал-қадерiнше домашный үшкөл, жоқ, қателестiм, кәдуiлгi университет жасайды екен. Талабын қараңызшы, өзi сұранып қалаға барып, темiртерсек зауытынан түрлiше өнерге үйренiп қайтыпты. Темiр пiсiрудi, оны газ аспабы арқылы кесудi сонда жүрiп жап-жақсы меңгерген. Қаладан көп-көп кiтаптар әкелiптi. Әрине, оқу үшiн, өнерiн асырып пайдалы iске жұмсау үшiн.

– Қандай кiтаптар? – деп өзiнен сұрағанымда, ол:

– Қызықты физика, Әлемдiк жағрафия, Сызықты геометрия, Темiр өңдеудiң оқу құралы, Электротехника кәсiбiн үйрететiн бастапқы оқулық… – деп шұбырта санап берсiн.

Соншама iлiмдердiң атын шұбырта атағанда бiр сәт мүдiрген жоқ. Орысша да сөйлесiп көрдiк. Көп-көрiм. Анау-мынау маржаны сөзiнен жаңылдырғандай. Тек тiлi сынық, ұзақ қайырымға келмейдi һәм осы бетiнде әлгi кiтаптарды оқуға төселiп алса – көштен қалмайтын сияқты.

Қайсымыздың болсын шығар биiгiмiз бар ғой, ағайын. Бәлкiм, сiз қойшы болсаңыз: «Осы еңбегiм ел игiлiгiне жарап, алдымдағы малым ит-құстан аман болса екен», – деп тiлейсiз. Ал сiздiң үйдегi жеңгей: «Күйеуiме дәмдi ас пiсiрсем, ол менi жақсы көрсе, байыма торсық шеке ұлдар тауып берсем…», – деп армандайды. Әлгi балақанның да арман ететiн тауы бар екен. Соны өзiнен ежiктеп сұрағанымда:

– Қара тасты күнi бойы шиқылдатып ұн тартудан жалықтым. Көп әуреленiп, сол бейнеттен жел диiрмен орнатып құтылдық, – дегенiн естiп, шалқамнан түсе жаздадым.

Сiз де, жамиғат, таңдайыңызды қаққан боларсыз. Тек байқаңыз, тiлiңiздi шайнап алмаңыз. Мен өзiм әлгi сөздi естiгенде, бiразға дейiн сенер-сенбесiмдi бiлмей үнсiз тұрып қалдым. Рас-ау, қаладан жырақта, иен даланың қиыр шет түкпiрiнде отырып, мұндай игi жаңалық естимiн деп кiм ойлаған? Дәусаба пақыр шыдай алмады, «диiрмендi көрсетiңдер» деп еркiне қоймай дiгiрлеп бақтым.

Қойшы, сол ауылдың атқамiнерлерiн түгел ертiп, өнертапқыш жасөспiрiмдi алып, атқа қондық. Диiрмен ауылдан бiраз жыраққа, жел қыдырған жотаның желкесiне, баяғыда осы елге үстемдiк жүргiзген Отығай байдың ескi жұртына орнатылыпты. Бай қорасына іремөнт жасап, қабырғасын бiршама биiктеп өсiрiптi. Төбесiн де қайтадан жапқан. Отығайдың қонақүйi болған үлкен бөлменiң ортасына бөренеден жуан дiңгек қондырыпты. Соның үстiне бiр емес, бақандай сегiз қақпа орнатыпты. Ал дiңгектi қаумалай жуан тақтайдан төсенiш жайылған. Тап сол жерге көлемi шай үстелдей дөңгелек екi қара тас қойыпты. Тастың айналасы тегiстеп шабылып, үйкелер бетiне кедiр-бұдыр iз салыпты. Осының бәрi не үшiн дейсiз ғой?

Даланың ерке желi әлгi қақпаларды шыр айналдырады. Оны қақпа емес, қалақша дейдi екен. Иә, сол қалақшалар ортада ғы ағаш дiңгектi айналдырады. Ал дiңгек үстiңгi тасты айналдырады. Ол болса жылжымайтын етiп бекiген астыңғы тастың бетiн үйкелейдi; кiндiк тұстан сау-сау құйылған бидай төменнен ұн болып төгiледi. Яғни шүмек аузына қабыңды iлiп қойып, тосып тұрсаң – болғаны… Керемет емей немене, бiр лау астығыңды шай қайнатым мерзiмге жеткiзбей первый сорт сәңке қылып тартып бередi сол диiрмен.

Әрине, диiрмен жасауды тосын жаңалық деуге болмас. Әйтсе де бар ғой, жамиғат, орыс поселкаларынан қазақ ауылына көшкен мұндай игiлiкке қалай қуанбассың! Қуанғаным ғой, «Айналайын, есiмiң кiм?» деп өнерпаз балақанның жөнiн тәптiштеп сұрадым.

– Әкем аты Досжан, өзiмдi жұрт Шынтас дейдi, ағай.

– Айналайын Шынтасжан, мына диiрмендi қалай жасадың? Мынауың бiлiмпаз механiктердiң ғана қолынан келетiн үлкен өнер, – десем:

– Қалаға барғанда су диiрменiн көрдiм. Бәр-бәрiн соған ұқсатып өзiм ойластырдым. Иә, сонсоң бiр кiтаптан жел диiрменнiң суретiн көрдiм. Соған да қарап, тәуекел, байқап көрейiн деген ойға келдiм де, қыс бойы жасап шықтым. Содан кейiн басқарма ағай маған колхоздың ұстаханасын бiржола бергiздi. Дүкендi де өзiмше өзгешелеп қайта жасақтадым: ондағы көрiктi қазiр бұрынғыдай көмекшi баспайды, өздiгiнен жүретiн әбзел ойлап, бұл мiндеттi соған жүктеп қойдым… – дедi Шынтас балақан.

Қаншама құмартсам да ұста дүкенiн көруге уақытым жетпедi. Сөйтсе де ауылдан аттанарда:

– Қарағым Шынтас, болайын деп тұрған бала екенсiң. Ауылда қалсаң, құдай дарытқан мына өнерiң өрiстемей, өмiр бойы колхоз ұстасы болып қаласың. Жаяу адам аттылыға ере ала ма, өзiң ойлашы. Ал қазiр машина мiнiп, техника жетiстiгiн әжетiмiзге мейлiнше пайдалануға даңғыл жол ашылған айтулы заман! Қалаға барсаң, оқу оқып, iлiм жолын қуып, өнертапқыш қабiлетiң өсiп, зерек ойыңмен де неше түрлi керемет жасар едiң. Атақты инженер болар едiң, ал мұны латыншадан аударғанда «басқалардан өнерiмен озған өнертапқыш» деген сөз екенiн бiлесiң бе? – деп едiм. Ой шiркiн-ай! Жасөспiрiмнiң көзi жарқжұрқ етiп, бiржосын қуанышты жүзбен маған масайрай қарады. Сiрә, менiң «инженер боласың» дегенiмдi ерекше ұнатса керек.

– Ағатай, айтқаныңызды құп көремiн. Барар едiм, тiптi қазiр-ақ сiздiң артыңызға мiнгесiп, қалаға кетер едiм. Шешемдi аяймын. Әкем жоқ, шешем ғана бар. «Көзiм тiрiде қозы көш жерге ұзатпаймын қасымнан» деп ол кiсi күнде зар қағады. Шешем болмаса баяғыда-ақ қала оқуына кетер едiм, амал қанша?! – деп Шынтас балақан өкiнiш бiлдiрдi.

Не дейсiң бұған, iштей қамығып, үнсiз аттанып кеттiм. Аудан орталығына келген соң партия хатшысы Қартбайұлына өнертапқыш баланың мән-жайын ашына айттым.

– Өнерлi жастың бағын байлап отырсыңдар. Бұларың – қауым үшiн үлкен қылмыс. Отбасындағы қараңғы әйелдiң сөзiнен аса алмау деген не масқара! Баланы дереу оқуға жiберу керек! – дедiм.

Қартбайұлы «сөйлесейiн» деп уәде бердi. Уәдесiн орындағанын иә кейбiр қазақтар құсап көзiң тайған соң ұмытып кеткенiн нақтылы бiлмеймiн. Мен өзiм Шынтас Досжанұлының ғажап өнерiн мадақтап, жұртшылыққа жария етпек ниетiмдi орындадым – осы мақала, шындығын айтқанда, сол үшiн жазылып отыр. Мұны, сiрә, Қартбайұлы да оқыр, уәдесiн ұмытса, бәлкiм, есiне түсер, ауылындағы өнерлi балақанның тағдырына мұрындық болар деген үмiттемiн.

Айтпақшы, ұмытып барады екемiн. Күллi жамиғат: «Дәусаба жолдас Шынтас Досжанұлы туралы газитке қиыстырып сөз жазады да, сонысын «Шыңғыс ұлы» деп неге атайды?» – дегендей таңданыс бiлдiруге әбден қақылы. Өйтуiме себеп болды. Бұл жерде есiмiн айтпай-ақ қояйын, Алматыда тұратын жазушы досым бар едi, сол пақыр хикаятты оқып шыққан соң: «Өнерiне қарағанда, Шынтасың – шынайы халық ұлы. Ендеше, ол – Абай айтқандай, атасының баласы емес, адамның баласы бола бiлген жан. Шынтас Досжанұлы деген есiм оның дүкiментiнде-ақ қала берсiн, ал сен очеркiңе мәндi ат қой», – деп ақыл бердi. Мен әрi ойлап, берi ойлап, ақырында «Шыңғыс ұлы» деген атауды жөн көрдiм. Бүйткен себебiм: Шынтас Досжанұлы – Шыңғыс тауының түбiнде туған, ол жасаған диiрмен және басқа әбзелдер де кәрi Шыңғыстың етегiнде дүниеге келген. Ендеше, Шынтас өнерпаз нелiктен Шыңғыс ұлы болмасқа?!

Мiне, жамиғат, менiң сiзге айтпақ болған осы заманғы ертегiм. «Өнер көзi – халықта» деген мәтелдi осыдан соң шын сөз демей, терiске шығаруға бола ма? Жоқ, халық айтса, қалт айтпайды. Бұл, әсiлi, әлмисақтан солай!..

Жазған Дәусаба

Екi-үш күн бойы әрi-сәрi күйде жүрдiм. Желiкпе көңiлге тағы да жел кiрдi. Газет тiкпелерiн ақтардым. Қосымша ештеңе таппадым. Айналып келіп Дәусабаның мақаласын қайыра оқимын. Шынтас кiм? «Өнерлi жас» дейдi газет. Мақала жазылғалы қанша жыл өткен. Содан берi кiм бар, кiм жоқ. Қайда сол Шынтас Досжанұлы? Ал егер ол Шынтас емей, мен iздеген Шыңғыс болса ше?… Бұл күдiк Шынтас туралы мақаланы алғаш оқыған сәтте-ақ көкейiмде көлбеңдеген. Рас, Шыңғыс жасаған жойқын аппарат Шынтастың жел диiрменiнен гөрi өзгеше дүние әрi кiм көрiнген ойлап табатын ойыншық емес. Жер жүзiлiк маңызға ие мәндi жаңалық. Демек, Шынтастың Дәусабаны таң қалдырған өнерi қиялымдағы Шыңғыс бейнесiне ұқсау қайда, қайта көш жер кейiнге тартатын айғақ. «Бiрақ, – дейдi кереғар бiр ой, – қай данышпан туа салып жаңалық ашты? Өмiрдiң неше түрлi өткелегiнен өтiп, бiлiм алып, тәлiм-тәрбие көрiп даналыққа жеткен. Он алты жасар Шынтастың өнерi кiмнен кем? Егер ол оқуға түсiп, техникалық бiлiм алса?..»

«Мұның да қисыны бар, – деймiн де тағы да қиял жетегiне еремiн. – Шыңғыс туралы әзiрше ешбiр дерек жоқ? Ал Шыңғыстауда туған Шынтас Досжанұлы жайында аз-кем мағлұмат бар. Жә, сонда кiмдi iздеуiм керек? Шыңғысты, әлде Шынтасты?»

Дәусабаның мақаласын көшiрiп алып, жастар газетiнiң редакциясына келдiм.

– Ә, Қайсар! Кел, кел, – деп сағынып қалғандай қуана қарсы алды Қасымтай аға.

Жай-күйiмнен бұрын келген шаруамды айттым.

– Ым…м, – деп басын шайқады Құралаев, – жазған Дәусаба? Таныс есiм, бiрақ есiмде жоқ, ұмытсам керек, бiлмеймiн. Жә, сен мына Шынтас пен Шыңғыс бiр кiсi деген жорамалды қайдан шығардың?

– Дәлелім – жорамал… – деп Шыңғыс тауы жөнiндегi соны ойымды баяндадым.

– Сөз емес. Дәусабаның қиялы өрген ойды қайталап тұрсың…

– Ең мықты жорамал, – келiскiм келмей қарсы пiкiрiмдi айтамын, – өзi жайлы газетте басылған мақаланы Шынтас сөзсiз оқыды.

– Жақсы, оқысын?

– «Шыңғыс ұлы» деген қанатты атау жадында қалды. Жылдар өттi. Шынтас майданға аттанды. Тұтқынға түстi. Қысылтаяң жағдайда шынайы есiмiн айтуды ар көрдi ме, кім білсін? Әлде бүркеншiк атпен жүруге ділгерлiк туды, қалайда ол өзiне Шыңғыс атын иеленді…

– Әй, бiлмеймiн, сенiмсiз сияқты…

– Сонсоң тағы бiр қисынды дәлел, Қасымтай аға…

«Айтсам ба екен? Екi-үш күннен берi өзiмдi қинап жүрген дүдамал жайттарды бiржола ақтарсам қайтеді, – деп және ойландым. – Қой, бәрiн де айтайын…»

– Екеуiнiң есiмiн буынға бөлiп жазсаңыз…

– Ал жаздым. Шын-тас, Шың-ғыс…

– Алғашқы буындары бiрдей.

– Апыр-ай. – Құралаев мырс еттi, – Жә, сонсоң?…

– Екiншi буындағы сөздер де мағынасы жөнiнен бiр-бiрiнен алшақ кетпеген өзара орайлас сөздер, – деймiн барымша сабырлы болуға тырысып. – Тас та, тау да, сайып келгенде, бiр мағыналы ұғым… Демек, Шыңғыс пен Шынтастың айырмасы шамалы. Шыңғыс – тау аты. Шынтас – кiсi аты. Осы есiмдi буынға ажыратып, мән бере қарасақ – одан да тауға қатысты түйсік туады. Шың…Тас… Шың, ол да тастан түзiледi. Не дейсiз бұған?..

– Бiлмеймiн, бауырым, қиын мәселе. – Құралаев басын шайқады. – Әйтсе де, шынымды айтсам, ризамын саған. Беталысың дұрыс сияқты. Әлi де ойлан, бiрақ. Сонымен, сен бұл хикаятты не iстейтiн болдың?

– Не iстейiн. Диплом жұмысымды жазамын, соны аяқтаған соң тағы да iзденемін.

– Кiмдi iс…iздейсiң?

– Шыңғысты. Оны ендi Шынтас Досжанов арқылы iздеймін.

Демек, Шыңғыстауға бару керек…

– Бұл ойыңды құптаймын, – дедi Құралаев, – мен де қарап жатпаспын. Дәусабаны сұрастырайын. Тәрiзi, бүркеншiк аты. Ол кезде жазғыш жұрт бүркеншiк есiмге үйiр болатын. Елмiз ғой, сұрастырсақ, бәлкім, қармаққа бiрдеме ілінер…

III

Бiр аптадай мерзiм өттi. Жиған-терген деректерiмдi сұрыптап, диплом жұмысын жазуға кiрiскенмiн. Түстен кейiнгi мезгiл едi, жатақхананың алдында отыратын Даша апай бөлмеге асығыс кiрiп келдi де:

– Қайнаров, сенi телефонға шақырады, – десiн. Жүгiрiп барсам Құралаев екен.

– Өй, бауырым. Неше күннен берi хабарласпай қайда жүрсiң? – деп әуелi ұрыса бастады, бiрақ бiрте-бiрте дауысы жайдарылана бердi, – Сенi қуантқалы шақырдым. Немен дейсiң бе? Сенiң Шыңғысыңды таптым мен!..

– А! Не дейсiз? Қайдан, тiрi ме екен? – деппiн. Трубканы қолыма қаттырақ қысып тына қалдым. Жүрегiмнiң дүрсiлi естiлгендей. Ерсiлi-қарсылы өткен студенттердiң аяқ тырпылына, ашып-жабылған есiк тарсылына тiптi алаңдар емеспiн.

– Үнiң шықпай қалды ғой, бауырым, – Құралаев iле-шала рақаттана күлсiн. – Жә, жә, қалжыңдап айтам. Шыңғысты емес, Шынтасты… Солай, шырақ. Дәусаба дегенiң отыз жетiншi жылғы аласапыранда iзсiз жоғалып кеткен партия қызметкерi һәм қаламы жүйрiк ескi қаламгер екен. Мақалада жазылғаны, ойлағанымыздай, бүркеншiк аты болып шықты. Сол кiсiнiң жолдасын тауып алып, едәуiр әңгiмелесiп, бiраз жайға қандым…

– Е, ол әлгi ақылдастым дейтiн жазушы досы болар?

– Дәл өзi. Сол кiсiнiң айтуынша, Дәусаба жайсаң азамат екен, қоймай жүрiп, Шынтасты Алматыға алдырып, осындағы рабфакқа түсiрiптi. Рабфактың не екенiн бiлесiң бе? Жұмысшы жастар факультетi дегеннiң ықшамдалған түрi.

– Шынтас сонда институтта да оқыған болды ғой?

– Мұны өзiң тексересің. Алматыда ол оқуға тиiс техникалық жоғарғы оқу орны бiреу. Демек, содан iздеу керек.

– Рақмет, Қасымтай аға!

Мынадай тосын жаңалықты естiген соң жайланып отырып жұмыс iстеуге шыдамым жетпеген, оқушы, сезген боларсың. Иә, солай деп ойласаң, қателескен жоқсың. Мен тұп-тура со лай iстедiм. Қағаздарымды жиып тастап, сол күнi-ақ Бас арық көшесi мен Ленин даңғылы қиылысында орналасқан Қазақ кенметаллургия институтына аттандым.

Iздер

Есiктi тық-тық қағып едiм, ешкiм үн қатпады. Бiраз тосып екi ашпалы, дермантинмен қапталған биiк есiктi әрi қарай итеремiн. Оп-оңай ашылды. Табалдырықтан аттаған бетте-ақ гимнастика сабағын жүргiзген радиотабақтың самбырлаған үнiн естимiн, жаттықтырушының таныс дауысы даладай кең зал ды қаңғыр-күңгiр шуға толтырып күмбiрлеп тұр. Қабырғаны жағалай шынылы шкафтар сап түзеген. Тап ортаға қалыңдығы екi елiдей, үлкендiгi жазу үстелiндей мәрмар тақталар орныққан, жағалай қойылған орындықтарды көрген соң-ақ өзiм тап болған орын студенттер шұғылданатын электролаборатория болар деп шамалағам-ды. Үстел үстi самсаған электр шамдары, ұзын саны жүз қаралы десем, бекер болмас. Еденнiң әр жерiнде қызметi маған мәлiмсiз металл құрамалары, түрлi аспаптар мен шағын электромоторлар тiзiлген…

Залда бiрақ қыбыр еткен тiрi жан көрiнбейдi. Кенет бүйiр қабырғадан жартылай ашық екiншi есiктi көремiн. Маңдайшасына «Профессор К.А. Карманов» деген тақта iлiнген.

Бұл есiктi де айқара ашып, әрi аттаймын. Шоқша сақалды, қобырап өскен жирен шашын желкесiне қайырған, бетi май жаққандай жып-жылтыр, ұзын бойлы, кексе адам радиодан берiлген әмiрге бойсұнып, дене шынықтыру жаттығуларын жасап тұр.

– Берi жақындаңыз, жас жiгiт.

Бiрер адым алға аттап, жазу үстелiнiң бергi шетiндегi орындыққа жайғасқаным сол едi, «Тұр орныңнан!» деп ақырып қалсын шағын кабинеттiң төрiнде қаздиып тұрған кексе адам. Селк етiп, сiрә, сескенгендiктен болар, атып тұрыппын.

– Делай как я!.. Раз …два …три!.. Раз …два …три!..

Амал қанша, жаттығу жасауға кiрiсемiн. Күлкi де қысып тұр.

Өйтпеске шарам жоқ.

Электротехника профессоры Кирилл Андреевич Кармановты iздеп жүріп, өзім тап болған ахуал…

Әуелі Кен-металлугия институтының кадр бөлiмiне кiргемiн. Өзiн нұсқаушымын деп таныстырған орта жастағы ақсары әйел арнайы келген шаруамның жай-жапсарын бiлген соң соғыстан бұрынғы архив сақтаулы ескi шкафтың қазынасын ақтара бастаған. Содан бір мезетте мен iздеген құжат тiкпелерiн алдыма қойды. Ерекше мол дүние. Көп жылдар бойы ешкiм сұрамай, мүлдем қозғаусыз жатқан сарғыш мұқабаның iшiндегi қағаздарға мен қызыл көрген қырандай құныға үңiлемiн.

Оның iшiнде не жоқ дейсiң: Шынтас Досжановтың өз қолымен жазған өмiрбаяны, институтқа алуды өтiнген арызы… Екеуi де орыс тiлiнде. Өте сауатты жазылған, тыныс белгiлерiне дейiн ұқыпты қойылған. Жазуы қандай әдемi! Мiне, пән үлгерiмi қондырылатын кiтапшасы мен студент билетi. Екеуiнiң де бiрiншi бетiне кiшкене сурет жапсырылған. Әрине, бiрден Вацлав Мирзе әңгiмелеген Шыңғыс келбетiне ұқсас белгiлер iздеймiн: жұдырықтай қоңқақ мұрын, тостағандай үлкен көзі мен ашық мандайын да көкейiмдегi лақап кейiпке ұқсатамын; қалқиған құлағы да ебедейсіз үлкен; бұлтиған шығыңқы бетiне ұзақ

үңіліп, хорват шалы сипаттаған азият келбетiн көшiрген деген ойға тоқтаймын… Монтиған көзінен де жай шәкiрт емес, ақылойы толысқан парасат иесiн аңғарғандай боламын.

Пән үлгерiмi туралы деректер тiзiлген кiтапшаны да асықпай парақтадым: кiлең бестiк бағалар, емтихан тапсырған iлiм салалары – кристаллография, электротехника, сызықты геометрия, теориялық механика, немiс тiлi, физика, жалпы химия, металлургия курсы, қоғамдық ғылымдар… Жалпы қарасы қырық-елі шамалы.

– Қандай жан, нағыз талант, өз заманының вундеркиндi! – деймiн кiтапшаны нұсқаушы әйелге қайтарарда өзімді ерекше тебiренткен сүйсiнiсiмдi бүкпей.

– Иә, шынайы талант! Мұндай оқу озаттары бiзде қазiрде де бар…

Ескi тiкпелердi одан әрi ақтарамын. Мiне, рабфактың мiнездемесi:

«Ш. Досжанов бірден-ақ ғылым негіздерін терең білуге құштарлық аңғартты. Оның қабылдау қабiлетi де біржосын өзгеше. Әрине, жас адамға тән ұшқары қылықтардан арылмаған. Дайындық курсында ол ғылымның әр саласына ден қойып, бәрiн бiрдей түбегейлi игеруге тырысты. Мұндай әмбебап ниетті, тегінде, құптауға болмайды. Бәлкiм, ол есейе келе талғамын өзгертiп, бiр иә екi iлiм жолын қуар. Оны енді келешек көрсетеді. Досжанов – сондай елікпе қылыққа ерекше үйір өрен…»

Уақыт сарғайтып, шаң басқан ескi құжаттарды одан әрi парақтаймын: факультеттiң комсомол комитетiнiң, деканат, дирекция атынан жазылған мінездемелер, бәрі де бiрсарынды, жаттанды мақтаулар; бәрi-бәрiнде Шынтас Досжанов есiмдi студенттiң үлгiлi тәртiбi, үздiк оқуы мен қоғам жұмысына айрықша белсендiлiгi баса айтылған; бәрінде де аткөпір қағаздар жазуға дағдыланған заманның одағай белгісі мен мұндалап тұр… Мiне, институт директоры Әшір Бүркітбаевтың дербес бұйрығы.

«Бұйрық № 131, – делiнген онда, – төртiншi курстың студентi Ш. Досжанов осы жылдың 8 октябрь күнi электролабораторияға өз бетiмен жасырын кiрiп, кафедра меңгерушiсi доцент К.А. Кармановтың рұқсатынсыз, өзi ойдан құрастырған әлдебiр құралды іс жүзінде сынау үшiн аса қатерлi сынақ жүргiзген. Нәтижесiнде лабораторияда өрт шығып, 985 сом 67 тиынның мүлкi бүлiнген. Досжановтың бейбастақ бұл әрекетiн совет студентiне лайықсыз, әмбе зиянкестiкпен шектескен тәртiпсiздiк деп есептеймiн. Сол себептi бұйырамын:

а) Досжанов Шынтас бiр жыл мерзiмге институттан аласталсын;

б) өзiнiң бейбастақ қылығын түзеп, жұмыскер қауымның тезiне түсiп, тәлiм-тәрбие алуы үшiн ол Алтайдағы Риддер өндiрiсiне қара жұмысқа жiберiлсiн…»

– Тәртiп қатаң кез, қайта жеңiл құтылған, мүлдем басқаша болуы да кәдiк едi, – деп түсiндiредi кадр бөлiмiнiң қызметкерi жұмбақ бұйрықпен танысқан соң.

Сарғыш мұқабаға тігілген бас жұмыстан табылған тағы бiр құжатқа шұқшия қараймын, бұл да мiнездеме, оғаш бұйрықтан бiр жыл кейiн жазылған. Оның иесi – Риддердегi қорғасын заводының дирекциясы екенін мөріне қарап айырамын..

«Ш. Досжанов бiзде бiр жыл жұмыс iстеп, үлгiлi тәртiбiмен, жұмысқа айрықша ынтасымен көзге түсiп, өзi еңбек еткен электроцех коллективiнiң сүйiспеншiлiгiне бөлендi… Ол кәсiби мамандығы бойынша төртiншi дәрежелi разрядқа ие болды. Бiрнеше рационализаторлық ұсыныс жасады. Завод оның үш ұсынысын өндiрiске кiргiзуден 12 мың сом таза пайда көрдi. Қоғам жұмысына да практикант жігіт белсене араласты. Завод дирекциясы Қазақ тау-кен институтынан Ш. Досжановты диплом алған соң бiздiң өндiрiске жұмыс iстеуге жолдама беруiн өтiнедi…»

Ескi мұқабаның соңғы бетiнен тағы бір құжатқа кезіктім. Ол ендi көкiректе зор өкiнiш туғызды. Алматы қаласының Фрун зе аудандық әскери комиссариатының шақыру қағазында, яки баспахана әрпiмен терiлген бiр жапырақ бланкіде екi-үш жол қасаң сөздер жазылыпты: «Әскери комиссариат Сiздiң Отан қорғау iсiне өз еркiңiзбен қатысу жөнiндегi өтiнiшiңiздi қанағаттандыруды жөн деп бiлдi. Осы жылдың сентябрь айының 5-і күнi, күндiзгi 9-да қалалық әскери комиссариаттың қабылдау үйiне келуiңiз сұралады». Шақыру қағаздың аяғына әлдекiм қара сиямен баттита сызықша тартыпты да, соның астына: «Мұрағатта сақталсын, Ш. Досжанов институтқа соғыстан кейiн қайтып оралмады», – деген ескерту жазыпты.

Кадр бөлiмiнен ұнжырғам түсiп, құдды бiр ауыр жүк арқалағандай боп әрең шықтым. Институттың екi қабат оқу ғимараттары мен жөнең жатақханаларын қоршаған тақтай қорғанды жағалап төмен түсiп келемiн. Электротехника кафедрасы соның ту шетiнде екен. «Ректорат үйiнен бiр орам төмен түссеңiз, бiрден табасыз», – деген-дi соның жөн-жосығын сұрағанымда. Қатаң бұйрықта есiмi аталған доцент, қазiрде профессор Кармановқа жолығу туралы ойды маған кадр бөлiмiнiң қызметкерi айтқан едi. Сол ой маған бiрден ұнады. Бiлiктi ұстаз адам өзiнiң алдынан өткен дарынды шәкiрттерiн ешқашанда ұмытпайды деген далбаса жорамалға елiгiп, айдаладан сағым қуған бәз-баяғы қияли үмiт қой менiкi. Бәлкiм, электротехникамен ерекше әуестенген Шынтас Досжановты ол кiсi бiлетiн шығар, сонау тау үңгiрiнде электр қуатын сымсыз тасымалдап, тас тiлген ғажайып жарақтың алғашқы нұсқасын Шынтас өнертапқыш осындағы кiшкене құтыхананың iшiнде отырып ойластыруы мүмкiн-ау, – деген дүдәмал қиялға елiгудiң салдары. Ендеше?

– Соғыстан бұрын бiзде ұстаздық еткен оқытушылардан аманесен жүргенi – осы Кирилл Андреевич, – деген-дi кадр бөлiмiндегi мейiрман жүздi ақсары әйел. – Тек ол кiсiмен тiл табысуға тырысыңыз. Мiнезi қытымыр адам…

Профессор Кармановтың алдында тұрмын. Тап қазiр маған ол электротехника профессорынан гөрi, физкультура пәнiнiң әкiрең қылықты оқытушысына көбiрек ұқсайды. Өйткенi өзi ғана емес, маған да жаттығу жасатып әурелегенiне ширек сағат болды. Қартаң профессормен емiн-еркiн әңгiме шертуге құштарлық сол қысасқа да кіріптар еткені түсінікті. Іздеп келген iсiмдi тек ойдағыдай тындырса болды да…

Ақыры, жаттығу сабағы бiттi. Кирилл Андреевич терiн сүртiп, арқалы орындықта iлулi тұрған костюмiн кидi. Өз орнына жайғасқан соң:

– Қалай, жiгiтім, сергiп қалдың ба? Бұл ендi тамаша ермек, әлбетте дене тәрбиесімен күн сайын шұғылдану керек! Құнығып алсаң, денеңнiң өзi сұранып тұрады. – Кеңкiлдеп күлдi де, iлешала маған түйiле қарады. – Ұлықсат, жайланып отыр. Құлағым сенде, қай курстансың, факультетiңдi айт, что-то… бұрын мен көрмеген студентсің…

– Досжанов… Дос… жан… ов деймiсiз?.. Дос… жан… ов! Жоқ, бiлмеймiн. Менiң осы институттағы электротехни ка кафедрасына жетекшi болғаныма, жас жiгiт, жиырма бес жыл болды. Аз емес, толық ширек ғасыр! Содан берi алдымнан неше мың студент өттi. Жоқ, жiгiтiм, сана өзiң… Фамилияң кiм? Қайнаров? Бүгiн Қайнаровпен таныстым. Ертең Хайдаров келедi. Бүрсiгүнi Иванов, одан соң Сидоров… Жо-жоқ, менi бүйтiп бекерге қинама. Қалай өтiнсең де кексе шағымда өтiрiк айта алмаймын. Досжанов дейсiң, ә? Тiптi де естiгем жоқ, ұяттымын. Естiсем де есiмде жоқ. Жақсы оқыпты. Еһе! Бiзде жақсы оқыған жалғыз Досжанов па екен?! Хайдаров та жақсы оқыған. Алысқа бармай-ақ, күн сәулелi Қазақстан атырабындағы барлық завод-шахтыларды ерiнбей аралап, иә-иә, жөндем тiрлiгi бар үлкендi-кiшiлi өндiрiс орындарына барып сұрағын. Бас директор, бас инженер, бас конструктор, бас энергетик кiмдер екен? Денi солардың бiздiң институтты тәмамдағандар – менiң шәкiрттерiм! То, то… Мұның бiр өтiрiгi жоқ, достым. Жә, неге сұрадың сен оны? Өнертапқыш дедiң бе? Апырай! Дос…жан…ов! Дос…жан… ов! Қалайша ұмыттым? Ау, бiзде оқығандардың өнертапқыш болмағаны кемде-кем. Жезқазғанда бiр кезде Байқоңыров iрi жаңалық ашып, бәрiмiздi сүйсiнттi. Естiп пе едiң – «Инженер Байқоңыровтың кен алу жүйесi» дегендi! Өскеменде – Дорожный, Зырянда – Колмагоров бар. Алматыда – Сәбитов… Ал сен сұрап отырған Досжановты?.. Дос…жан…ов?.. Жоқ, қуатым, бiлмеймiн, естiген емеспiн. Жә, сонда ол қандай жаңалық ашыпты?

Менiң аз-кем түсiндiрмемдi шала тыңдаған профессор:

– Не дедiң, жiгiтiм? Не дейсiң? – деп басын шайқап шалық сөзге ерiк бередi. – Энергиясыз, электрогенераторсыз тас тiлiп… қайдағы бiр тау үңгiрiнде жатып, заңғар тас қабырғаны нанша турап, әлдебiр электроқұралмен қарулас достарына тар қапастан жол ашқан… Ой-ой! Қазiргi жастар аузына келгендi көкiп, айдалаға лағуға неге әуес? Қасындағылар найзағайша жарқылдаған от көрiптi дейсiң бе? Кiм көрiптi? Хорват шалы Вацлав Мирзе, айтулы партизан? Е, қазiр, немiстi күйрете жеңген соң бәр-бәрi ержүрек, бәр-бәрi жау түсiргiш! Ау, солар немiс әскерi күллi Еуропаны, орыс жерiнiң қақ жартысын жаулап алғанда қайда болған? Әй, жiгiтiм, әлгi кiлтипанның жауабын Мирзе партизанның өзiнен сұрасаң қайтедi? Көрген екен, куә болған екен – құпиясын да тәптiштеп түсiндiрiп берсiн. Сөйте ғой, шырағым. Ал менiң басымды ауыртпа. Әлей өнертапқыш Досжановты менен сұрама, тегінде! Ондай қиял шылауына түскен жарымес студент менiң алдымда ешқашанда болған емес. Маған емтихан тапсырмақ түгiлi, семинардан сүрiнбей өтуi неғайбыл. Мен ғұмыр бойы электротехника өнерiн көп-көрiм түсiнетiн, өзi жұмыс iстейтiн өндiрiсте соны әжетiне жарата бiлетiн инженерлер дайындаған бiлiктi ұстазбын. Электр қуатынсыз қазiргi өмiрде ешнәрсе iстеуге болмайтынын олар тым жақсы бiлгендi. Иә, солар – электр тогын алысқа тасымалдаудың жөн-жосығын да жап-жақсы меңгерген мамандар… Тәрiзi, сен, шырақ, маған қателесiп келгенсiң. Немене? Досжановтың бас жұмысын көрдiм дейсiң бе? Қойшы, рас па? Апырай, ә! Электротехникадан қандай баға алыпты? Бес. Бестiк баға? Сынақ алған кiм екен? Мен. Зачеткада менiң қолым тұр? Мүмкiн емес, сенбеймiн. Бас жұмыстың номерiн айтшы. Өз көзiммен көрмесем – сенбеймiн.

Жақсы. Жазып алдым. Қолым тигенде, жоқ, тура ертең кадр бөлiмiне барамын. Менен бестiк баға алған студент мұндай «таңғажайып» жаңалық ашып, өздiгiнен жүретiн мәңгi двигатель – «perpetuum mobile» жасады дегенге сенгiм келмейдi. Өзiң айтшы, қандай да болсын энергия қуатын шығын етпей жұмыс тындыру мүмкiн бе? Жоқ, ешқашанда!

– Сөйтсе де, Кирилл Андреевич, сiз маған осы жайында, қарапайым болса да түсiндiрме айтсаңыз… – деймiн қытымыр профессордың ығына қарай жығыла сөйлеп. – Мен өзі бұл мәселеден мүлдем бейхабар жанмын…

– Энергияны алысқа тасымалдау ісі? Қалай деуге болады? Оның ендi әр түрлi жолы бар. Электр тогы бiр жерден екiншi жерге қалай жеткiзiлетiнi дүйiм жұртқа белгiлi. Дұрыс айтасың, тек қана сым бойымен, көбiне бағандарға асылған сым кермелер арқылы, кейде жерге көмiлген кабельдi пайдаланып. Энергияның басқа түрлерiн қалайша тасымалдаймыз? Айталық, механикалық энергияны, зыр қағып тұрған мотордың қуатын қысқа жерге кәдiмгi ремень арқылы беруге болады. Ал егер пайдаланушы механизм тiптi жақын тұрса – екi қырқаяқты өзара тiстестiру арқылы. Мұның айқын мысалы – автомобиль мен кәдiмгi паровоз қозғалысы. Қысылған ауаның серiппе қуатын әжетiне жарататын механизмдер де жеткiлiктi. Мәселен, кен қазатын перфоратор, кейбiр бұрғылау, бұрау қондырғылары осылайша жұмыс iстейдi. Тағы қандай әдiстер? Оның ендi қайсыбiрiн санайсың, шырағым… Ауа арқылы дейсiң бе? Қалайша, кәдiмгi ауа кеңiстiгiн пайдаланып электр қуатын тасымалдау мүмкiн бе? Бiлмеймiн, мұндай кереметтi естiген де, оқыған да емеспiн. Ал келешекте? Сенiң тәптiштеп сұрап отырғаның, тегiнде, электр қуатын сымсыз, ауа кеңiстiгi арқылы, яки толқын түрiнде мүдделi жерге жеткiзу мәселесi ғой? Иә, рас, теория жүзiнде энергияны ауа кеңiстiгiмен тасымалдауға болады. Бiрақ бұл қашан жүзеге асады – нақты мерзiмiн фантаст жазушылар болмаса, мен өзiм айта алмаймын, шырағым…

Өзi ғұмыр бойы шұғылданып келе жатқан iлiмнiң былайғы жұртқа бүге-шiгесi мәлiмсiз соқпағына түскен соң-ақ, жас шамасы жетпiске ентелеген бiлiмпаз жан ағыла сөйлесін. Ал мен, шынымды айтсам, профессор Кармановтың шектеусіз ақтарыла сөйлеуіне барынша ынтыққан едім.

– Әуелi бар ғылымның қайнар көзі табиғатқа жүгiнсек, сен түсiнiк сұрап отырған энергияны сымсыз тасымалдау үлгiсiн соның өзiнен-ақ көруге болады. Немене, түсiніксіз бе? Миллиардтаған жылдар бойы қажымай-талмай, өшпей-сөнбей, бiр секунд та тоқтамай, орасан зор қашықтан энергия тасымалдап тұрған алапат зор бiр күш бар адамзат қауымы өмiр сүрген әлемде. Неге жымиясың? Өзiң де сездiң. Менiң айтып отырғаным – Күн энергиясы. Өзiң ойлашы, жүз қырық тоғыз миллион шақырым қашықтан қуаты екi жүз миллиард киловатт энергия Жер планетасына тоқтаусыз құйылып тұрғалы қанша заман болды?!. Оны физиктер тiлiнде қысқаша «Күн – Жер энерготасымалы» деймiз. Бұл линияда, өзiң бiлесiң, ешқандай сым жоқ, тұрба да жоқ. Шексiз көсiлген, түбi жоқ зор кеңiстiк. Иландың ба?

Мұны мен энергияны сымсыз тасымалдаудың қарапайым үлгiсi деймiн…

Сәл-пәл тыныстап алып, Кирилл Андреевич әңгiмесiн қайыра жалғады.

– Жә, техника әлемiн шарлап көрейiк. Зер сала үңілсек, бұдан да әлгiге ұқсас тасымал көзі болады. Неге үндемейсiң? Физика оқулығында тәптіштеп жазылған жаратылыс заңдылықтарын ұмыта бастағансың, ә? Қазiргi заман жастары әр нәрседен хабардар болуы керек, өйтпейiнше көп нәрседен ұтыласың. Кәдiмгi радиоқабылдағышты алайық. Шартарапқа тараған радиотолқындар эфирдi күнi-түнi шарлап жүр, ол үшiн ешқандай шекара жоқ. Биiк тау, шалқар мұхит, өзiң тұратын үйлердiң қабырғасы оған бөгет емес. Жер шарының кез келген түкпiрiнде шалжиып отырып, қуатты радиоқабылдағышың болса, эфирдегi толқындарды таңдап ұстап, ән тыңдайсың, әр сөзiңдi алыстағы досыңа қаз-қалпында жеткiзесiң. Бұл да энергияны сымсыз тасымалдаудың айқын дәлелi, яки әлсiз дегенмен радиотолқын – энергияның дыбысқа, тербелiске айналған түрi… Немесе теледидардан бейне көрсетуді алайық: электрондар толқыны ешқандай сымсыз шартарапқа тарап, диктор үнiн, қозғалысын, қолындағы сурет кескiнiн қас қағым сәтте үйiңдегi экранда қайыра бейнелеп бередi, ғажап емес пе? Радиолокация кереметi де осы тәрiздес: көздеген бағытқа жiберiлген толқын, былайша айтқанда, электромагнит тогы ту қиырда, тiптi көк жүзiнде самғап келе жатқан металл қалқанға (самолет иә вертолет делiк) соғылып, иә табиғи бiр бөгетке тiрелiп керi шағылысады да, сол толқынды жiберiп отырған стансаға қайтып оралып, жолшыбай «көргенбiлгенi» жайында нақтылы мәлiмет жеткiзедi. Бұл толқын да, шырағым, шексiз кеңiстiктiң өн бойына тартылған сым бойымен келген жоқ. Кәдiмгi әуе жолымен, екеумiз жұтатын ауа мұхитын емiн-еркiн шарлаудан соң туған керемет. Мiне, көрдiң бе, табиғатта да, адам ақылы соншама жетiлдiрген техника әлемiнде де энергия қуатын ешқандай өткiзгiшсiз алысқа жеткiзудiң үлгiсi… Былайша айтқанда, адам баласы энергияны алысқа тасымалдау құпиясын там-тұмдап болса да меңгерiп келедi. Осыдан елу-алпыс жыл бұрын радиотехника ғылыми фантастика әлемiндегi таңғажайып құбылысқа жататын еді. Ертегiлер әлемiнен кездейсоқ келген кереметтей боп көрiнетiн.

Сен оны бiлмейсiң, ал мен шет жағасын көрдiм. Ал қазiр ше? Құдай-ау, екiнiң бiрi бiледi оны, екiнiң бiрi – радиоәуесқой қазiрде. Саспа, жұдырықтай радиоқабылдағышты қалтаңа салып жүрiп ән тыңдайтын, саусақтай телефон аппаратымен Мәскеу, иә ауылдағы қойшы туысыңмен нақ қасыңда отырғандай сөйлесетiн рақат заманға жетемiз… Ондаған жылдар өтедi, Жер шарын ерсілі-қарсылы шарлаған электр жүйелерi мүлдем жойылады. Мыңдаған шақырымға созылған электр бағандары – ауыр да биiк металл құрамаларын, көшенi бойлап, шатырлар төбесiнен аттап, айқыш-ұйқыш тартылған шым-шытырық сым кермелерiн, сiрә, бiржола алып тастаймыз. Себебi соншама күрделi де ебедейсiз тасымал жүйесiнiң керегi болмауы әбден кәдiк… Солай, шырақ. Қол сандықтай кiшкене токқабылдағыш әрбiр үйдiң асханасында иә дәлiзiне орнатылып, содан түскен энергия баспанаңды қажет токпен ертелi-кеш жарылқап тұрады, ал оған келер қуат әр қаладағы орталық стансаға әуе толқынымен жеткiзiледi. Тамаша емес пе?! Күллi жер жүзi осындай жүйеге көшкен. Қаншама үнем әрi тиiмдi. Бәрiнен де ғажап iс: жердi бүлдiретiн, әуенi ластайтын, бiр қалада жүздеп саналатын жылу көздерiнiң (бұған мыңдаған үй пештерiн қосыңыз) бәр-бәрiнiң керегi болмай, түп-түгел құртылған, соның бәрiн ауыстырушы – үйiңiздегi қол сандықтай ток қабылдағыш… Ымырт үйiрiлiп түн болды екен, Қайнаров асханаға барады да, ток қабылдағыштың құлағын бұрайды. Люминофор жағылған сүттей ақ шамдар жарқырап шыға келедi. Электроплитада шай қайнап жатады. Үйiң де токпен жылынады. Иә, несiн айтасың! Мөлдір су шүмектен саулап тұр, ток өндiретiн отының да үйiнде. Бұдан артық адамға қандай рақат керек?

– Шынында да, ғажап дүние! Соны тек қашан көремiз?

– Мен өзiм энергияны сымсыз тасымалдау болашағын осылай түсiнемiн. Ең бастысы, сол игiлiктiң адамзат қауымына пайда-залалын шамала?! Жер қазу, бағандар орнату, сым тарту қаншама азап екенiн, сiрә, білетiн шығарсың? Бәрiнен де ток ты тасымалдаудың бейнетiн айтсаңшы. Ал электр тогы сымсыз қабылданатын болса, мұның бiрi болмайды. Iрi-iрi елдi мекендер мен алып өндiрiстер маңында қуатты өндiретiн электростансалар салу керек. Бәлкiм, кейбiр жерде ток қабылдайтын аралық стансалар тұрғызылар. Солардың бәрiнде өндiрiлген қуатты шартарапқа әуе арқылы тарататын қондырғылар жұмыс iстейдi. Бiттi жұмыс… Ойлашы өзiң, осы жаңалық техника дүниесiнде қандай өзгерiстер жасар едi: трамвайлар үшiн аспалы сым жүйесi қажет болмай қалады; троллейбус та солай жүредi; автобустар, жүк машиналары, жеңiл автомобильдер жанармайсыз жүйткидi; күллi тасымал транспорты сөйтiп электромобиль атанған көлiкпен ауыстырылады; солар тек қазiрде кейбiр конструкторлар жобалап, сынақ жасап жүргендей, өзiне қажет энергияны зiлмауыр аккумуляторлардан емес, төбесiндегi антеннадан алады; қабылданған ток мотор орнына орнатылған генератордың роторын айналдырады, ал ол иiлмелi бiлiк арқылы доңғалақты зыр қақтырады. Бензин керек емес, көк жалыны ауаны ла стап, қолқамызды қапқан дизель отыны да. Оларды ендi басқа мақсатқа пайдаланамыз. Айталық, электростансадағы iштен жанатын двигательге отын үшiн, ток өндiруге…

– Сенер-сенбесiмдi бiлмей отырмын, – деймiн тұнжыраған қалыпта. – Сiз осының бәрiн қолмен ұстағандай төндiрiп әрi қарапайымдап түсiндiрдiңiз.

– Демек, ұнайды саған мұндай әңгiме. Жүзiң жайнаң қағып тыңдай бергiң келедi, ә? Қуанба бекерге, менен қазiр басқа уәж естисiң… Сендей ерiккен жаспен күнi бойы мылжыңдасуға уақытым жоқ. Тағы бiр мысал айтамын. Сонсоң қош деймiз. Келiстiк пе?

Мен басымды изеймiн.

– Былай болсын, күндердiң күнiнде екеумiз Алматыдан Мәскеуге ұшпақ болдық дейiк. Жанармайсыз жүретiн электротаксимен ызғытып отырып, аэропортқа келдiк. Самолет ұшуға дайын тұр екен. Билет алып отыра қалдық. Апыр-ау, бұл неғылған самолет? Қанаты неге сонша үлкен? Мейлi, қандай құбыжық болса да мүдделi жерiмiзге тезiрек жеткiзсін. Кенет самолет дүр етiп аспанға көтерiлдi. Алайда әдеттегiдей төрт моторын бiрдей оталдырғанда бүкiл корпусын қалшылдатқан алапат дiрiлдi бұл жолы сезгемiз жоқ.

– Қадiрмендi жолаушылар, – дейдi салонға шыққан стюардесса, – сiздер бүгiн дүние жүзiнде тұңғыш рет жанармайсыз ұшып келе жатқан самолетте отырсыздар…

– А… а не дейдi, мына қыз?!

– Қауiптi ештеңе жоқ, жолдастар, – деп маржандай аппақ тiстерiн ақситып жымияды салон бикешi, – сiздер электр қуатымен ұшатын самолетте келесiздер…

– Бақсақ, ұшу техникасына да жаңалық енiптi. Жердегi стансалардан берiлген ток самолеттiң алып қанатына орналасқан антенналар арқылы двигательге жан бiтiредi екен. Ол болса, қалақтарды айналдырады. Әп-сәтте сөйтiп Ақтөбе қаласына жақындадық, ал онда электротолқынды жаңғыртар аралық станса орналасқан…

Мiне, шырағым, келешекте мұндай да кереметтiң болуы ғажап емес. Әрине, менің айтып отырғаным – әзірше қиял. Әйтсе де қисынды болжам күні ертең, ертең болатын! – деп Кирилл Андреевич ұзақ сонар әңгiмесiн түйiндейдi. – Неге үндемейсiң? Бiлемiн, бiлемiн. Әсерлi дәрiс елiкпе көңiлiңдi қозғады, қиялыңды жерден көтерiп ғарышқа қомдады. Солай ма? Әлде… Жә, жә, түңiлме бекерге, адам ақылы оған да жетедi. Не дейсiң, тағы кiмдi ежiктеп отырсың? Шыңғыс деймiсiң? Шыңғыс есiмдi өнертапқышты iздеп жүрсiң? Әй, шырағым, сен өзi менен электричество туралы мағлұмат сұрай келдiң бе, әлдебiр әуесқой өнертапқыштардың iзiн шалған сәуегеймісің? Бiресе саған Досжанов керек. Әлгінде кiм дедiң? Иә, иә, таңғажайып аспап жасаған Шыңғыс деген әуесқой? Жоқ, бiлмеймiн, естiген де емеспiн… Сол кiсi соғыс жылдарында электр энергиясын сымсыз тасымалдау құпиясын бiлiп, қысылтаяң жағдайда керегiне жаратқан деседi? Қандай елде? Бұл туралы қандай басылымда жазылған, кiм оны көрген, сынақтың нәтижесi қай уақытта, қай елде жарияланған? Ә, бiрде-бiрiн бiлмейсiң. Ешқандай дерек жоқ. Олай десең, сөз қысқа сенiмен. Дүниеде жоқ нәрсемен тектен-текке малданып, әуре болма, менi де әурелеме! Пәлi, сен сол жайында дерек iздеушiмiн де. Е, оның жөн, iзден. Бәлкiм, табарсың. Сөзiңе қарағанда соны ойлап тапқан адам менiң шәкiртiм болған тәрiздi. Не деймiн, кәрi жүрегiмдi тебiренткендей жақсы хабар. Хабарласып тұрғайсың…

Профессор Кармановтан көңiлдi шықтым. Жоғымды таппасам да бiраз мағлұмат алдым. Ақжарқын жан екен. Елпiлдеп отырып бiрталай күңгiрт жайдың бетiн ашып бердi. Электр то-

гын сымсыз тасымалдау жайында жап-жақсы дәрiс тыңдап, iздеу салмақ iсiме ғылыми арқау болғандай айғақтар естiдiм. Ең бастысы, Шынтас Досжанов туралы да бiрталай дерек таптым. Суретiн көрдiм. Өмiрбаяндық құжаттарымен таныстым. Бiр сапарға жетерлiк олжа! Ендi тезiрек кафедраға жетiп, профессордың ұзақ сонар әңгiмесiн, дәлiрек айтқанда, электр тогын сымсыз тасымалдау туралы тамаша дәрiстi қағазға қотаруым қажет. Бiреу тартып алатындай-ақ қолтығымдағы магнитофон таспасын қаттырақ қысып қоямын. Өйткенi онда профессор Кармановтың құлақ құрышын қандырған қызықты әңгiмесi бастан-аяқ жазулы.

III

Бәз-баяғыдай сүреңсiз күндер тiзбегi зымырап өтiп жатыр.

Қасымтайағайдыңкөмегiменжастаргазетiнiңфоторепортерiн ертiп келiп, Кен-металлургия институтының мұрағатындағы Шынтастың суретiн бiрнеше дана етiп үлкейттiрiп алдым. Бiреуiн соның Яромир Намекке жолдадым. «Қажет деп бiлсең – көмегiм әзiр» дегенiнен үмiт етiп: «Вацлав Мирзеге жолығып, мына фотоны көрсетiңiз. Партизан құрамасында болған басқа егделер де көрсiн. Бәлкiм, есiмi аңызға айналған құпия адамды осы суреттен түстеп таныса – менiң iздеуiме бұл ерекше айғақ болар едi…» – деп хат та жаздым.

Алайда хорват әрiптесiм мен күткендей сол хатыма iле-шала жауап бермедi. Загребтен келмек хабар кешiккен сайын үмiтiм де зорая түскендей. Өйткенi мен жолдаған фотосуреттi ол бiр емес, бiрнеше, бәлкiм, ондаған адамға көрсетуi керек. Бұл болса бiр күн емес, бiрер айға созылар қаракет. Демек? Неге екенiн бiлмеймiн, шерлi тағдырына кездейсоқ кез болған Шынтас есiмдi жан маған бiржосын жақын көрiнiп, көңiлiмдi алаңдата бередi. Шыңғысты ойласам, көз алдыма Шынтас елестейдi. Шынтастың фотосуретiн алдыма қойып, шұқшия қарасам – көкейiмде көлбеңдеп Шыңғыс тұрады. Сөйтiп жүрiп екеуiн бiр-бiрiнен айыра алмайтын халге жеттiм. Сенсеңiз, айырғым келмейдi. Өйтуiмнiң түп себебi – сірә, екеуiнiң бiр-бiрiне тым ұқсас ауыр тағдырында. Шынтас та жап-жақсы өнертапқыш, өзгеше дарынға ие жан. Ол да өмiрдiң ауыр да қатал сынағынан

өткен. Оның бiлiм жолына өрлеген бел-белесiнен осыны көремiн. 417-санды сарғыш мұқабадағы ескi құжаттарға үңiлген сайын соны ұғамын.

Мейлi деймiн өзiме. Күтейiн, шыдайын. Дәтке қуат себеп: алдағы күндерден үмiтпен күткен қуаныштарым бұл ғана емес. Диплом жұмысымды жазып бiтiргемiн, жуықта лауазымды комиссия алдында қорғауға тиіспін. Одан соң мемлекеттiк емтихан. Бәрiнен де түктi кiлем жайылған ұзынша кабинеттiң төрiне маңғаздана басып барып, университет ректорының қолынан диплом алу қуанышын айтсаңшы. Ортасына Отан рәмізi мүсiнделген төрт қырлы ромбы белгiнi кеудеме қадап, кабинеттен шығамын. Өмiрiңде бiр-ақ мәрте басыңнан кешетiн бақытты сәт! Көңiлдi құйқылжытып, өмiрiңдi нұрлы етер айшықты мезет! Иә, бұл күндi де асыға күтулiмiн. Оны мен, шынтуайтын айтқанда, бес жылдан берi асыға да аңсай тосып жүрмiн.

Ал содан кейін? Одан әрi даңғыл сара жолдай асқаралы өмiр соқпақтары басталады. Студент Қайнаров – жорналшы Қайнарұлына айналады. Көп газеттердiң бiрiне әдеби қызметкер болып қызметке кiрiсемiн. Бүгiнде айбыны Айға жеткендей адуын көшбасшы көсемнiң дүйiм елге паш еткен мәлiмдемесiне қарағанда, адамзаттың нұрлы болашағы, ғұмыр бойы арман еткен жұмағы болмақ – коммунизмнiң алғашқы белесiне бiздiң ұрпақ қалайда жетiп, рақатқа шаш етектен кенелемiз. Сол iстi жүзеге асырушы партияның шынайы қолғанаты әрi сол қуанышты жер жүзiне паш етушiнiң бiрi – мен, Қайсар Қайнарұлы!

Мұны ендi ғұмырымның түпкi мақсаты делiк, ал жақынжуықта аспанда қалықтаған шырқау биiктен төмен түскенім жөн болар. Сірә, Шыңғыс-Шынтастың ғұмыр жолын iздеу – биылғы, бәлкiм, келер жылдардың алғашқы кезектегi мiндетi болуға тиіс. Иә, иә, қанша уақытқа созылса да ол бейбақты iздеп, ұмыт болған ерен ерлiгiн ел тарихына қайтарып, жұмбақ қалпында қалған ғылыми кереметiн ашуды мен үмiтiм үзiлiп, қайрат-жiгерiм мұқалғанша жалғастыра берудi өзiме мұрат етпекпін.

Екпiнiмен тау құлатқан, қиял қанатына мiнгенде ғарышқа шығып, кең аспанда шарықтаудан жалықпаған қайран жүйрiк көңiл-ай десеңшi?!

Ауылда

Сидаң торы ат шолақ құйрығын әрлi-берлi бұлғаңдатып өгiз аяңмен iлбiп келедi. Қайдан ғана маған кезiктi десеңшi. Ең құрығанда жиырмасыншы ғасырдың жүрдек техникасының бiрi бұйырмады-ау маған. «Иек астындағы ауыл, шай қайнатым уақытта жетіп барасыз» деген уәжге иланудың салдары. Колхоз орталығынан күн шыға аттансам да, сидаң торыны қос өкпеге тепкiлеп әлi келемiн. Мезгiл шаңқай түске ауды. Иек астындағы ауыл әзiрше көрiнер емес. Қолыма жөндем қамшы да бұйырмады, ұстап шыққанымның өрiмi екi-үш мәрте шықпырта қамшылағанда-ақ үзiлiп түскен. Ендi, мiне, соның сабауға айналған оқтаудай сабын торының тақтайдай тақыр жонына әрлiберлi ұрып, бүйiрге де тепкiлеймiн. Жон терiсi қалың ба, әлде менiң бәтеңкемнiң өкшесiнде титiмдей салмақ жоқ па, әйтеуiр, торы ат бүлк етпейдi, бәз-баяғы мезi аяңымен iлби келедi.

Өзiме де сол керек, «Түске дейiн тосыңыз, ауданнан машинам келген соң апарғызып саламын» деген басқарма ағайдың сөзiне құлақ аспадым, турасын айтқанда, төзiмiм жетпедi. Ту алыстан iздеп келген Шынтас ауылы иек астында тұрғанда, кеңседе бостан-босқа отырмауды ойлап: «Жоқ, машинаны тоспаймын, аяқ артар бiр көлiк болса жүрiп кетейiн», – дегенiмнiң сазайын тартып келемiн. Колхоз бастығы елгезек бiр жiгiтiн шақырып, ат әзiрлеудi тапсырды.

Бар пәле сол шарықтай бетi май жаққандай жылтыраған бәкене қарадан болды. «Аяқ артарға табылғаны осы болды, қонақ жiгiт. Қазiргi актив, яки бiздiң ауылдың атқамiнерлерi салт атпен жүрмейтiн болған, соны олар өздерiне ар көредi. Ал сiз күн сәулесiне қысы-жазы шомылған әйбат Алматыдан келiп, мiнiске ат сұрайсыз бiзден… Мына бiр сидаң торыны жеке меншiктiң малын жаятын Сирақбек қойшының астынан аударып алдым, барына разы болыңыз», – деп қысық көзi болар-болмас ашылып, темекi түтiнiнен бе, әлде тазартпаудан ба, сарғайып кеткен сирек тiстерiн жылт еткiзiп, жорта күлiмсiреген жылтыр қара жігіт, желқом ермен ерттелген торы аттың тiзгiнiн ұсынғанда, мен де тыныш тұрмай: «О, не дегенiңiз, ағай. Алматылық болғанмен қазақтың қара домалақ баласымыз, тап осындай ауылдық жерде туғанмын. Мұныңыз тiптi көрiм болды. Көптен берi атқа мiнбей, тақымым қышып жүр едi…» – деп рахмет айтқанымды айтсаңшы. Сол соғынды торының сырына қанық бiлем, бұл өзi кезiнде бiзден қалған арғымақ едi деп, маған тағы бiр мәрте қошамет айтып, қолтығымнан демеп аттандырды.

Не керек, тiлiмнен таптым. Қазiр ойласам, жылтыр қараның жымиған көзi сонда менi мазақтап тұрыпты.

Тас төбеден шақырайған шағырмақ күндi қолыммен қалқалап, көкжиекпен астасқан сары жонның алыс қиырына қадала қараймын. Мен баратын ауыл көрінбейді. Көдесi бұрқырап қаулай өскен шексiз дала. Мұншама кең болармысың!? Бiр шетiнен бiр шетiне күнi бойы жүрсең жетесiң бе, сiрә? Бiр белден соң бiр бел боталап, ұшы-қиырсыз созыла бередi. Алыстан сағым ойнап мұнарға оранған көгiлдiр тау әзірше жеткiзер емес. Мен мұндалап алдымнан мұнартқалы қашан. Арқадағы әйгiлi таулардың бiрi – кәрi Шыңғыс осы. Сонау Алматыдан ынтық болып, бiр көруге құмартып келе жатқан маған ол бiртүрлi айбынды көрiнедi. Бүгiн мен соның күншығыс баурайындағы ауылға жетуге тиiспiн. Онда Шынтас Досжанұлының туған анасы тұрады. Сол ауылда Шынтас шебер жасаған жел диiрменi бар.

– Иә, бiздiң елде Шынтас есiмдi өнерлi жас болған деседi. Қазiргi жастар оны бiлмейдi. Ал үлкендер ұмытқан жоқ, iсмерлiк шеберлiгiн де дүйім ел айтып отырады. Шешесi тiрi. Кемтар боп кеттi, байғұс. Бала қайғысы оңай ма? Соғыстан қайтпады ғой, мұндар жас. Қыршын кеттi, жас кеттi, – деп егiле әңгiмелеген-дi маған колхоз орталығындағы көне көздер.

Қандай өкiнiштi тағдыр?! Сөйтсе де оның туған ауылына барып қайтуға ықылас бiлдiрдiм. Сидаң торымен бүгiнгi мезi саяхаттың бүге-шiгесi осы.

Бүйiрге олай-бұлай тепкiлеп, екiнтi кезiнде жеттiм-ау, ақыры. Сұрастыра келiп Шынтастың анасы тұратын үйдi тауып, ат басын тiредiм.

Ақ клеенкамен қапталған жатаған есiктiң аржағынан әуелi тық-тық басқан аяқ дыбысы естiлдi. Сезiп тұрмын, биiк өкшелi туфли киген әйел адам берi жақындап келедi. Сөйткенше есiк те шалқасынан ашылды.

Үстiне ақ халат киген, «Ажарың ашық екен атқан таңдай» дегендей, сұлу бойжеткен алакөлеңке дәлiздi жап-жарық қып жарқ етiп, күндей күлiп шыға келсiн. Жасы он жетi, әлде он сегiздiң шамасындағы уылжыған жан. Аузы оймақтай, астыңғы ернi әнтек көтерiңкi, қарақаттай нұрлы жанары да кiсiнi өзiне ерiксiз баурағандай бiржосын сүйкiмдi қыз. Көзге қораш алыстағы ауылдан осындай хас сұлуды кездестiремiн деп ойлаппын ба? Қапелiмде не дерiмдi бiлмей сасқалақтап:

– Сәлеметсiз бе, қарындас? – деймiн.

Қыз биязы амандасты. Тiл қатқанда маржандай аппақ тiстерi жұқалтаң ернi астынан жылт еттi де қайта жасырынды.

– Шынар қарындас сiз боларсыз?

– Мен.

– Төргi бөлмедегi ескi әбдiренiң кiлтi сiзде екен. Қос апаңыз жабыла iздеп таппаған соң сiзде болар деген жорамалмен келдiм. – деймiн жайбарақат қана, құдды бiр осы қыздың нағашы иә жиенiндей-ақ жанаса сөйлеп.

Сұлу бойжеткен әлдеқандай дөрекi сөз естiгендей оқыс таңданыспен маған аңтарыла қарады. Қаны бетiне теуiп, бояқтай боп қызарған жүзiн қайда жасырарын бiлмей қырындай бұрылып, назарын да менен iле аударып әкеттi. Көрiп тұрмын: қиғаш қасы доғаша керiлiп, ұзын кiрпiктерi төмен қарай төңкерiлген кезде Шынар қыз тiптi де сұлулана түскендей.

– Әжем бе сiзге жаңсақ айтқан, қызық өзi. Кiлт менде емес, оқалы қамзолының iшкi қалтасында, – дедi бойжеткен бәсең үнмен басын көтермеген қалпы.

– Сiзде екен, қарындас. Кішi апаңыз естияр кiсi сияқты, сол кiсiнiң айтуынша, бүгiн киген ақсұр плащыңыздың жан қалтасында кетсе керек.

Неғылған тақуа адамсың дегендей иегiн әнтек көтерiп, Шынар маған тағы бiр мәрте оқыс қарады да, тық-тық басып төргі бөлмеге кірiп кеттi. Тiлiмдi тiстеп мен ауызда қалдым. Бiраздан соң мейірбике қыз қайыра шықты. Шуда жiптен ызылған ұзын бауы бар, ортан қолдай жуан кiлт қолыма тидi.

– Ғапу етiңiз. Бәрiн бүлдiретiн Кiшi апам. Қалтама неге салғанын бiлмеймiн…

Қайтып келсем, маған жайылған дастарқан жиылмапты. Пеш iргесiндегi төрт қабат қоңыр көрпенiң үстiне жайғасқан екi кемпiр сары самаурынның түбiндегi шайды тауыса алмай, әлi де тартып отыр. Шұңғыл сауыттағы сары май толы қалпында тұр, ерiн тигiзбегенге ұқсайды. Қант сауыт қана сәл ортайған.

Шынтас Досжановтың туған анасы, Шынар қыздың «Кәрi әжем» дегенi – төрде отырған кексе қария. Құлағы мүкiс, көз жанары да сөне бастаған әйел. Бағана, келген бетте-ақ жөнiмдi айтып, көкейдегi шаруамды әлденеше мәрте айғайлай қайталап, қос кемпiрге әрең ұғындырғамын.

– Не дедiң, балам? Шынтасым тiрi, үйге қайтады деймiсiң? – кемсеңдеген кемпiрдiң майық иегi тiссiз аузына жымқырыла түсiп, бетiме тесiрейе қараған. Қолымнан ұстап, бетiмдi, көзiмдi, мұрын, иегiмдi терiсiне iлiнген етсiз, қалтылдақ саусақтарымен сипалап, ұзақ уақыт босатпай қойған.

– Тағы не дедiң, балам, тек қаттырақ сөйле… Жалғызымның қасынан келдiң бе? Есен бе, жаным? Жүдемеп пе? Тоқ па? Тоңбап па?.. Иi..и… тiрi екен ғой жаным, бәсе, сезiп едiм күндердiң күнiнде бiр хабар беретiнiн.

Шiркiн, ана жүрегi десеңшi! Баласын әлi күнгi дейiн тiрi деп ойлайды. Келетiнiне, көретiнiне сенедi, сiрә? Өлдi деген ге ешқашанда сенбейді. Бар ма, жоқ па демейдi. Не дейiн? Расау, не айтамын ғазиз анаға? Сондай күпiр оймен жалтақтап, не дерiмдi бiлмей, үлкен кемпiрден төмен отырған екiншi қарияға қараймын. Оның көзiнде де мөлтiлдеген жас, жан-жүйесi барынша езiлiп отыр.

– Келедi дей бер, қалқам. Бұл кiсi Молдажан жоқ дегенге сірә да сенбейдi.

Бұл кiсi – кәрi әженiң абыстайы, Шынтастың немере ағасы Бәйтен Досжановтың қосағы, әлгiнде мен жолыққан сұлу мейірбикенiң туған анасы Жамал апай. Оның да ерi соғыстан қайтпаған. Шынар болса – екеуiнiң ортасындағы жалғыз перзент екенін колхоз орталығында естігенмін.

Бiраздан соң шай жасалды. Шөлiм қанған соң:

– Шынтастан қалған хаттар, жазулар болса көрейiн, – дегем-дi.

– Бiз не бiлемiз, қалқам-ау. Болса керек бiрдеңелер. Шәкi-

жан тығып жүретiн, – деп сөйлей жүрiп, кiшi кемпiр қара әбдiренiң кiлтiн iздеген.

Ақырында оның да қайда екенiн анықтадық. Менiң шыдамсыз қылығым, оқушы дос, өзiңе аян. Көптен берi зарыға iздеген қазынаның қақ қасында отырып, қалай ғана кештi тосып, осы ауылдың дәрiгерлiк қосында мейірбике боп iстейтiн бойжеткеннiң жұмыстан қайтуын күтпекпiн? Жо-жоқ, мен ондай кергуден мақрұм адаммын.

Мiне, солар. Сыпыра үшкiлденiп бүктелген хаттар. Бiразы сиямен, қайсыбiрi қара қарындашпен жазылыпты. Кейбiрiнiң жазуы өшiңкiреген. Бәрiнде де өткен жылдардың таңбасы айқын көрiнiп тұр: қолдың кiрi, май жұққан; кейбiрiнiң шетi бүктелебүктеле жыртылған; оқыла-оқыла тозған да; бәлкiм, мына қос кемпiрдiң көп жыл ағыл-тегiл аққан көз жасымен неше мәрте жуылған да болар…

«Қадiрлi апатайым!

Хал-күйiңдi қадала сұрап, саулығыңды тiлеп, өзiнiң де есеншiлiк хабарын айтып, қарлығаш үмiтпен үшбу хатты жолдап отырған жалғыз ұлың Шынтас деп бiл. Алпысқа келгенше кәрi Шыңғыстан алты шақырым алысқа ұзап көрдiң бе, апа? Сенiң Шынтасың бүгiнде Қазақстаннан да асып, Орал деген орыс жерiнде өзi қуған өнердi жақсы игеру үшiн практика өтiп жүр. Аманшылық болса, бұл жақтан туар айдың аяғында қайтамын. Биыл елге бара алмаспын, тегi. Өкпелеме, апатай! Барғым келмейдi емес, соған менде толық апта уақыт жоқ.

Май айының оныншы жаңасында жiберген хатыңды алдым. Қартайған сайын қызық-қызық сөйлейтiн боп барасың. Апаау, хат сайын маған келiн әкел дейсің, соны қайта-қайта жаза бергеннен не түседi. Одан да сәттi күндi күтiп, тиыш жүре бермейсiң бе, апатай. Оқуым бiтсiн әуелi, бар арманың сол болса – оны да орындармын сәтi түскен бiр күнi…»

– Шұнақ құдай бiзге бiр шүйкебасты қимады ғой, – деп кәрi әже күрсiнiп, абыстайына күмiлжи қарайды, – Жамал-ау, есiңде ме, Шынтасжан келiндi Алматыдан әкелемiн деп жұбатушы едi ғой бiздi. Бар болатын бiреуi. Дәрiгер қыз, емшілік оқуын түгеспек дейтiн. Сол баланы да көре алмадық. Айтып-айтпай не керек, құдай алжастырды ғой менi. Алдыңғы бiр келгенiнде қасына анау Қойшыбайдың талтақ қызын қосып жiберсем ғой, осы күнi немереден шөбере сүйiп, мәре-сәре боп отырамын, ә? Ол қызы бар болғыр менiң ұлыма кетәрi болмайтын, Шынтас үйге келгенде жыртаңдап ылғи осы үйде жүретiн. Күләйiм кемпiрдiң сол қыздан көрген жиендерi қазiр сегiз бе, әлде одан да көп?

– Жақында тоғыз болады, Үлкен апа.

– Бәсе, тұқымы өсiп-өнген жерден шыққан оңды бала ғой, Қойшыбайдың қызының етегі құтты болды. Бiлем ғой, бiлдiм ғой мен сорлы. Маған сегiз емес, бiреуi де жарар едi. Құдай ау десеңшi, өзi соқыр, өзi кеще болса да, сондай бiр жарымес немеренi де қимады-ау маған қу жалғыз…

– Қойыңыз, апасы, қонақ баланы сыйлаңыз.

– Е, қалқам, оқи бер. Тыңдама алжыған кемпiрдiң шалық сөзiн. Шәкiбас қалқам бiз жылайды деп, Шыңғыстайымның хаттарын әбдiреден шығармай, құлыптап ұстайды. Оқи ғой, айналайын. Тағы да оқы, бiз де естиiк…

Кәрi әженiң аузынан шыққан соңғы сөз менi елең еткiзедi.

– Не дедiңiз, әже? Шыңғыстайыңыз кiм?!

– Иi-ей, қалқам-ай, бұл әжең не құса көрмедi дейсiң? Молдажанға еркелетiп қойған аты. Шыңғыс деп тұла бойы тұңғышын атапты, ол перзентi аштық жылы шетiнеп кеткен, содан ба, Шынтасты да кей-кейде Шыңғыс деп шақырады. Әсiресе соңғы жылдары…

– Оқи бер, айналайын, Шынтасым да, Шыңғысым да – тұл жалғызым!

Мен үшiн бұл да – жұбаныш, асыра айтсам – зор қуаныш! Көкейiмдегi болжамға тағы бiр айғақ таптым деуге болады. Және қандай мықты дәлел! Шынында да, тұтқынға түскен кiрiптар жан шын атын атамай, баяғыда шейiт болған ағасының есiмiн еншiлесе – несі айып?

Жә, хаттарды әрi қарай оқимын.

«Қымбатты апатай!

Аяқ-қолың сау ма, тiзеңнiң сырқаты қалай? Бәйтен ағамның үй-iшi аман болар? Майданға алынғанын Алматыда естiсем де, ол кiсi тап болған әскери бөлiмдi дәлдi бiлмей, құсада жүрмiн. Келесi хатта ұмытпай тұрағын жазып жiберiңдер.

Апатай-ау, өзiң жазғызған соңғы хатты алып күлдiм де, ренжiдiм де. Күлгенiм – жасың алпыстан асса да баланың сөзiн айтасың. Әрине, саған салса менiң ешқайда шықпай қасыңда отырғаным жақсы. Апатайым-ау, бар ана өз перзентiн сен құсап бауырына басып отырса, зұлым жаумен кiм соғысады? Өзiң ойлашы, менi оқытқан кiм? Баяғы заман болса өзiңдей жесiр әйел сүйенiш боп отырған жалғыз баласын оқыта алар ма едi? Ал мен институтқа түсiп, инженер болуға талап қылдым. Мұның бәрi совет өкiметiнiң қамқорлығы. Ендеше, осындай қамқоршымды мен емей, кiм қорғамақ! Отан үшiн жан берсем, арманым жоқ.

Иә, ендi шынымды айтайын. Өзiң де естiпсiң. Институттан мен өзiм кеттiм. Оқи беруге де болатын едi. Әйтпесе заводтардың бiрiне тiленiп жұмыс iстеуге де мүмкiндiк барды. Бiрақ мен майданға сұрандым. Арыз берiп өз тiлегiммен майданға аттандым.

Ренжiме, апатай! Менi батыл бол деп үйреткен өзiң. Есiңде ме, бiрде балалармен төбелесiп, үйге жылап келгенiмде ұрсыпұрсып қуып жiбергенiң… Сол күнi не дегенiңдi ұмытқаным жоқ. Сонсоң да, мiне, алғы шепте жаумен шайқасып жүрмiн. Бiрақ қорықпа. «Қырық жыл қырғын болса да ажалсыз өлмейдi» деген. Мен болсам туғаннан-ақ перiште көйлекпен жарық дүниеге келген баламын…»

«…6 декабрьде жаздырған хатыңды алып, өзiңдi көргендей қуанып қалдым, апа! «Тiземнiң бастырмайтынын ұмытып кеттiм, балам. Қу соғыс қой оны ұмыттырған», – депсiң. Шынымды айтсам, мұныңа мен керемет риза болдым. Ерлердiң жұмысын iстеп, сиыр бағуға шыққансың. Мұндай батыр анаға қалай ғана мақтанбассың! Осы бiр сөздерiңдi оқығанда менiң жүрегiмнiң қалай-қалай лүпiлдеп соққанын бiлсең едi, шiркiн!

Жалғыз-ақ тiлегiм: қолыңнан келгендi аяма, апажан. Ауырады деп ыңқылдай берсең, өзiң де сезген шығарсың, ауырмайтын жерiң жоқ. Елемесең, ешқандай ауруды бiлмейсiң. Сөйт, апа! Балаң жауды жеңiп, тезiрек елге қайтсын десең – жұмысты жақсы iсте, жан-тәнiңмен аянбай атқар!

Еститiн шығарсың, майдан деген ер азамат үшiн оңай сын емес. Бұл – кәдiмгi ат ауыздығымен су iшiп, ер етiгiмен су кешер аласапыранның нағыз өзi. Менi ақ үрпек балапандай мәпелеп өсiрмей, көн терiдей шыдамды, қиынға көнпiс етiп тәрбиелегенiңе мың рақмет, апа. Еркелетiп өсiрсең, баяғыда-ақ морт сынар ма едiм, кiм бiлсiн?..

Хатты кiмге жаздырып жүрсiң? Кiм болса да, тiлеуiң бергiр, жақсы жазады. Ел хабарын, ағайын саулығын көбiрек айтыңдар. Өзіңнің Шынтас құлының».

«Менде есеншiлiк, апа. Өздерiңе кеше тағы да хатсалғанмын. Бүгiн жазып отырғаным – асығыс бiр сапарға кетiп барамын. Аман-есен оралсам, тағы да жазармын…

Кешегi хатымда сұрауды ұмытып кетiппiн. Анада жiберген пәселкемдi алдыңдарма? Iшiндегiтемiржонатын пышақтарды, сызбасы бар қағаздарды Жәкiш ұстаға беру керек. Соған қарап диiрмендi қайта жөндесiн. Қи оятын машинаның эскизiн де жiбердiм. Шамасы келсе, ескi соқалардың қалдығынан құрап, опоңай жасап алады. Азамат жоқта қи ою да оңай емес. Өздерiңнiң бейнетiңдi жеңiлдетсем деген тiлекпен ойлап едiм. Анадағы хатымды жазған дәрiгер қыз барды ма ауылға? Оның да хабарын бермедiңдер… Айтарым осы едi, апажан. Асығыс жазып отырмын, кешiрiм етiңдер.

Қош бол, апа! Балаң Шынтас».

Бары осы-ақ. Кешегі сұрапыл күндердiң жансыз белгiсi – үш бұрышты төрт хат бағана оқылып бiткен. Тынысым тарылғандай боп тұншыққан күйде, ләм-мим деп тiл қата алмай, үнсiз отырмын. Қос кемпiр де үнсiз. Бейнебiр, жылап-жылап бейкүнә аналардың көз жасы бiржола таусылғандай. Не айтамын, жүз батпан мұң жүгiн көтерген сорлы бейбақтарға? Қалай жұбатамын? Демек, соғыс салған жара әлi күнге дейін жазылмаған? Аналар зары ұмыт болар уақыт жеткен сияқты едi. Бақсам, зар мен мұң ел iшiнде әлi де жетерлiк. Күйеуiн жоқтаған жесiр, жалғызын iздеген ана, ағасын күткен қарындас, әкесiн тосқан бала мұңы, сiрә, бұл ғасырда таусылмайтын сияқты.

Сыртқа шықсам, күн ұясына қонып, желкесiндегi биiк таудың көлеңкесi ауыл үстін кiреукелей бастапты. Кешғұрымғы ауыл тiрлiгi маған етене таныс. Маң-маң басып, әне, мама сиырлар келе жатыр, әр қотаннан қозы-лақтың маңыраған үнi естiледi. Клуб алдындағы қарағай бағанның төбесiнде саңқылдаған репродуктор кешкi дабырға үн қоса күмбiрлетiп күй төгiп тұр. Төңiрек түп-түгел қарбалас тiрлiкте. Мойнына әпкiш салып, қос шелектi қол қарына iлген Шынар қыз суға кетiп барады. Балапандарын ертiп мамырлай басқан ақ қаз көгал жақтан қайтып келедi. Құдық басы ығы-жығы үймелеген қара-құра, аяқты малын суғарып, үйiне су алып қайтып келе жатқан әйелдер мен балалар.

Ауыл iргесiндегі оқшау жаратылған боз төбеге бара жатып соның бәрiн көрiп келемiн. Шағын ауыл. Үй саны қырық-елудей ғана. Естуiмше, қазiрде бұл мекен – колхоздың қой өсiретiн бөлiмшесiнiң орталығы. Бiркелкi жобамен жаңадан салған үйлердiң денi еңселi, көбi шифермен шатырланған. Жаңа құрылыстар қала үлгiсiмен көше түзеп жарыстыра салынған. Кiлет, қоралары тұрғын үйден бөлек. Сәрә, бұл жақтағы жұрт ата-баба дәстүрiне бағып, там үйлердi бiр-бiрiне тiркестiрiп, қора-қопсыны да соның іргесіне жабыстыра салудың жөнсiздiгiн түсiнген тәрізді. Мына үлгi көңiлге сондай қонымды!

Шеткергi үйден қылаң атқа жайдақ мiнген бiреу құдыққа беттедi. Менiң сидаң торымдай емес, астындағы төрт сирағын алшаңдап тең басқан күрең ат ойнақшып, ор қояндай оршып барады. Шу десе айдалаға шаба жөнелгендей жануар. Аяқтарын тең тастап, әрлi-берлi ойқастауы ғажап. Үстiндегi арбиған дәу әлденеге асығыс сияқты. Құдыққа да бiреу қуып келе жатқандай желе-жортып жеттi. Жоқ, асыққаны бекер болды. Құдық басына да Шынарға жолығу үшін барған сияқты. Әне, жолына кес-кестеп, жiберер емес. Әкеле жатқан суын атына iшкiздi. Қалғанын төктi де екеуi құдыққа қайта барды. Қайтер екен деп қызыға қарап тұрмын: қауға тартуы шiркiннiң тым ұзақ. Әрине, жорта істеп тұр; күрең аттың тiзгiнiн Шынарға ұстатып қойды; ол болса тыпыршып байғұс қызға ие берер емес…

Төбеге шығып төңiректi шолу ниетiм жайына қалды, керi қайтуға мәжбүр болдым. «Апыр-ау, ана екеуінде менiң не шаруам бар? Ауылдас екі құрбы әзiлдесiп тұр. Мен сияқты бөгде біреудің өрескел көргенiнде шаруасы қанша? Қой, тектен-текке арамтер болмайын…»

Десем де құдық басына баруға себеп табылды. Сидаң торымды суғару керек. Шайға өзiм әбден қандым. Ал атымды суғаруды ойламаппын. Торыны жетелеп құдыққа беттеймiн. Шынардың сықылықтап күлген, күмiс қоңыраудай сыңғырлаған әуездi үнiн алыстан естiп келемiн. Жер астынан шыққандай боп қаңғыркүңгiр гүмбірлеген жiгiттiң жағымсыз күжiлi де құлағыма емiсемiс iлiнедi. Сөздерiн айыра алмадым. Әңгiмелерi өзара жарасып тұрғаны анық.

Мен де жеттiм, бiр шелек суды білегіне iлiп, шыңырау құдықтан жiгiт те үстіге көтерілді. Үстi-басы суланбаған. Құдыққа түсiп, соның құрдым түбiнен шелек iздеген кiсiге мүлдем ұқсамайды. Демек, екі жастың бұл бірін-бірі көруге ойлап тапқан амалы. Осылардiкi әншейiн ойын болмаса игi? Жiгiт шойынқараның нағыз атпалы, құс тұмсықты, дөң қабақ, салпы ерiндеу, бадырақ көздiнiң бiржосын нобайсызы екен. Сүйегi iрi, бұлшық еттерi жұқалтаң күртешесiне симай сыртқа теуiп тұр.

– Мына құдықтан су тарту қиямет ауыр бейнет сияқты-ау, жігітім? – деп көзiмнiң астымен Шынарға ұрлана қараймын.

Қыз бала әзілімді естiмегенсiп терiс айналды.

– Оны қайт дейсiң ендi! – деп жiгiт кенет қорс еттi.

Даусы да шойқара денесіндей зор екен. Сірә, сөз білмейтін ноқайдың өзі. Шынардай сұлуға тең емесiн бiрден байқадым. Осы ноқайды жаныңа жуықтатып қайтесің дегендей шыраймен сұлу мейірбикеге барлай қараймын. Бетi ұшы тап бағанағыдай ду еткен бойжеткен ештеңе айта алмай төмен қарады.

Құжқара (сол сәтте-ақ оны солай атағанмын) дөрекi неме екен, менiң атыма су тартпады. Шынардың екi шелегiн суға толтырды да, бiр-ақ ырғып атына жайдақ мiндi. Амал қанша, түбi тесік қауғаны қарыма iлдiм. Сол сәтте, тiлеуiң бергiр Шынар екi шелектi бiрдей шөлiркеп тұрған торымның алдына қойсын. Семiз күреңнiң үстiнде жалғанның жартысындай боп дүрдиiп Құжқара отыр. Шоқ-шоқ, күйiнбесең жанып кет деген мысқылмен бедірейіп мен тұрмын.

Сидаң торы шөлiн басты. Жыртық қауғамен бес-алты мәрте мықшия су тартып, екi шелектi қайта толтырдым. Құжқара ат үстiнде, мен жаяу, жуас торым жетекте. Шынардың соңынан ерiп келемiз. Үшеумiзде де үн жоқ.

Көңiлдiмiн. Құжқараны мысым жеңiп ығыртып келе жатқаныма дән ризамын. Ол байғұс үрленген бүйендей шығыңқы ұртын дүрдиткен қалпы ашуын баса алмай, әлденеге қыстығып келедi.

Үйге жете бере Құжқара атының басын тежеп:

– Әй, алматылық! Жарысың бар ма, ө…ө… өзiңнiң? – дедi.

Не деймiн мұндай дауасызға? Қыз алдында әдейi мақтанып тұр. Торы аттың сырын бiлiп, әдейi мазақтауда.

– Қашан? Шынардың алдында ма? Бәлкiм, ертең, оңашада?..

– Жоқ, қазiр. Ал, давай, мiн атыңа! Мына шоқша төбенi екi мәрте айналып шығамыз. Мәре де, сөре де – тап осы жер!..

– Жоқ, онда жарыспаймын.

– Ә, қорқасың. Солай ма, қояннан қорқақ, қорада тышқақ, бейшара алматылық, – деп Құжқара кешкi ауылды дабырлатып қарқылдай күледi.

Сөз өтпейтiн әлжуаз екенiн сезсем де, сөйлете түскiм келiп:

– Өй, жiгiтiм, менің торымнан бәрібір оза алмайсың. Мұның арыны әлей қатты, басына ие бола алмай әрең келдiм, – деймiн қасақана үрейленiп.

– Е, бәсе, асау торы айдалаға алып қашып, мына қыз қарап тұрғанда жығылып қалам деп, сасып тұр екенсiң ғой? Иә, торың нағыз арғымақ, бiздiң ауылдың атақты жүйрігі!

Құжқара кенет атын тебiнiп қалды, тежеумен әрең келе жатқан күрең айдалаға ата жөнелдi…

Адам өмiрiнде неше түрлі оқиға кездеседi. Ертең өйтем-бүйтем деп ойша долбарлап, өлшеп-пiшiп қоясың. Таң атады. Үйге кiрген күн сәулесiмен бiрге басыңды жастықтан көтересiң. Күнделiктi тiршiлiк басталады. Бәр-бәрi кеше ойлағандай еді. Кейде бiрақ дегiзетiн жағдаяттар кезiгедi…

Кеше жатарда ертеңгiлiк мезетте аттанып кетуге бекiнгемiн. Бұл ауылда бөгелгендей шаруа жоқ. Шынтастың төрт хатын iңiрде-ақ дәптеріме көшiрiп алғамын. 1941 жылдың аяқ шенiнде майданнан жолдаған суретi де қалтамда. Өңi жадау. Жағы солыңқы, көз алды шүңiрейiп түскен. Жүзiнде студент кезiндегiдей ақжарқын шырай жоқ, ерекше сұсты да суық келбет.

Екi кемпiрдi көкейкестi әңгiмеге тарта отырып, Шынтас өмiрiнен бiраз мағлұматтарға да қандым. Аңдауымша, Шыңғыс деген есiм Шынтасқа елде жүргенде телiнген. Кәрi әже бiлiп айтса, Дәусабаның мақаласы газетке шыққаннан кейiн-ақ бұл жақтағы ел оны Шыңғыс дейтін болыпты.

Демек, бастапқы болжауым дұрыс. Шыңғыс та, Шынтас да – бiр адам деген ойым нақтылы дәлелдендi. Олай болса лақап есiмге ие Шыңғысты iздеудi ендi тоқтатсам да болады. Жиған-терген деректерiмдi жүйелеп, очеркiмдi қайта жазып, газетке ұсынбақпын. Иә, Шыңғысты iздеп келiп, Шынтасты таптым. Ақыр аяғында екеуi бiр адам болып шықты. Жорналшы үшiн бұл – қызықты оқиға желiсi.

Алайда Шынтас Досжановтың хорват елiнде жаумен күрескен Шыңғыс екенiн дәлелдейтiн қандай құжат бар десеңiз – нен-

дей айғақ келтiремiн? Туған анасының ауызекi атауынан өзге, сiрә, ештеңе айта алмаймын. Менiң барлық тiрек-таянышым ой мен қиялдан туған қисынды болжамға сүйенген. Тек қана болжам…

Демек, бұл жұмбақтың шешiлер кiлтипаны, менiң де бiрденбiр сенерiм – хорват қаламгерi Намек әрiптесiмнiң оңды жауабына байланысты болмақ. Хорват партизандары Шынтастың суретiн көрiп, одан өздерiмен бiрге жүрген Чингистi тани ма, әлде ол бөтен адам дей ме? Ең шатағы, мен күткен жауап әлi күнге дейiн жоқ. Ал онсыз түпкiлiктi тұжырым жасауға болмайды. Сол себептен де мынау абзал жүректi екi анаға, екеуінің ортасындағы Шынар бойжеткенге күмән-күдігі мол бұл iстiң бүге-шiгесiн ашқам жоқ. Вацлав атай маған шерткен шерлi хикаяттан бұлар әзiрше ештеңе бiлмейдi. Шынтас оқыған институттың дарынды шәкiрттерi жайында дерек жинап жүрмiн, сол үшiн келдiм дедiм. Сөйтсе де?

Келер күннiң таңы атты. Өзiм күні кеше мезi изеңмен кесiп өткен иен жазықтың қиыр шетiнен шар табақтай жарқырап күн шықты. Мен болсам ауыл iргесiмен қойындасып жатқан оқшау төбе ғана емес, кең қолтық Шыңғыстың осы ауылға ұрымтал сай-саласын жағалай жаяу ақтап, тау-тас кезiп жүрмiн. Төбеден төбеге шығамын. Көз жетер алысқа қадала қараймын. Бұталы, тобылғылы таудың күдiктi сайларын көзбен кеземiн.

Iздегенiм – сидаң торы. Iңiрде екi аяғын мықтап тұсап, оттауға жiбергемiн. Ал күн көтерiлгеннен берi бармаған сайым, шықпаған тасым жоқ. Кезiкпедi жамандатқыр. Ұры алды дейтiн баяғы заман емес. Қашып кеттi дейтiн – жүрiсқор жануар емес. Оған не болды? Торы ат ұшты-күйлi қайда кеттi?

Ақыры, түстi ұзатып, қонақжай ауылға қайттым. Әркiм өзiне жүктелген шаруа қамында. Аяқты мал өрiске кеткен. Тау жақ шеттегi жатаған қызыл үйден дамылсыз тарсылдаған дизельдiң гүрсiлi естiледi. Одан әрiректе ұзынша қора-жай тұр. Одан да металл салдыры, шаң-шұң еткен балға тарсылын естимiн. Соның ауыл жақ iргесiнде дәрiгерлiк қосынның үйi. Шынардың күндiзгi мекенжайы. Кiрсем бе екен? Не деп? Атымнан айырылғанымды естiрту үшiн бе? Қой, ұят болар. Бiреу-мiреу сөз ғып жүрсе – балғын жастағы бойжеткеннiң жiңiшке жолына кеселiм тиер… Қалада болса бiр сәрi. Онда сенiң қайда барып, кiммен сөйлесiп тұрғаныңда ешкiмнiң шаруасы жоқ. Ал мұнда? Иә, бұл – ауыл.

Мұнда барлық қимыл-қарекетiң жұрт алдында өтеді. Не дегенмен ауыл мәдениетi қаладан төмен жатыр. Бұл жөнiнде мақала жазсам, құптаушылар, сiрә, аз болмас. Көп болып талқыға салып, ескiлiктiң тағы бiр шырмауынан қоштасар едiк. Оны Құралаев та құптар едi. Қасымтай ағай – задында, жақсы адам. Менi туған iнiсiндей ерекше жақсы көредi. Анда-санда сiлiкпемдi шығарып ұрсып та қояды. Жастар газетiне жұмысқа келуiме себеп болған, ең аяғы осы ауылға сапарға шығуыма жол ашқан да сол кiсi.

– Әу, алматылық, амансың ба?

Қай жақтан шыға келгенiн аңғармай қалдым, кеше өзiм ойша Құжқара атандырған жiгiт алдымнан кес-кестеп тұра қалды. Үстiнде көкшiл комбинезон. Милығына дейiн майланған қара кепкасын көзiне түсiре киген.

– Ұнжырғаң бiржола түсiп кетiптi. Бәйге торыңнан айырылып қалғансың-ау, сiрә?!

«Оны қайдан бiлдiң? Әлде осы кесепат сенiң қастандығың емес пе?..» дегендей күдiкпен бетiне тесiле қараймын. Бүлк етпеді. Миығынан жайбарақат күлiп, кеше менi жарысқа шақырған үстем пиғылынан айнымай, қайта саған сол керек дегендей мысқылмен әжуалап тұрғанын сеземiн. Қарап тұрғанша iшiңе шоқ тастайын деген оймен, барынша немқұрайды үнмен:

– Жамандатқыр торыны «жау» алды. Соған қайғыратын мен бе, салқын үй, салулы төсек, бұйырған ас алдымда дегендей. Ал ауылың, жiгiтiм, имандай шыным – өте көңiлдi. Тiптi бiр ай жатсам да зерiгер емеспiн, – деп теріс айналдым.

Бұл сөзiмнiң Құжқараның жылтыр бетiн қандай өзгерiске салғанын көрмесем де ап-анық сездiм. Сiрә, көздемей атқан оғым нысанаға дөп тиген тәрiздi. Ұзай бергенiмде:

– А… а, не… дейсiң?! – деп баж ете қалсын Құжқара сорлы.

– Не дейiн? Шабан торы үйренген жерiне қашып кеттi. «Қасқырдың ең жаманы қой үркiтер» деген осы…

Үйге келген соң ермек тiлеп, Шынардың кiтапханасына бас қойдым. Ағаштан қиылған шағын сөреге бiрталай кiтап жиналыпты. Денi қазақша. Орысшасы – дәрiгерлiк әдебиеттер. Қолыма iлiккен бiреуiнiң бетiн ашамын: «Жоғары оқу орындарының анықтамасы». Бiр бетiн бүктеп қойыпты. «Алматыдағы дәрiгерлер институты – жоғары квалификациялы емдеушi мамандар дайындайды.» Осы сөздердiң астын сызған тырнақ iзi сайрап жатыр. Сiрә, осы үйдегi жалғыз бойжеткеннiң қолтаңбасы? Демек, ол сол институтта оқуды армандайды. Құптарлық талап! Әрине, Құжқарадай дөрекі бiреуге тұрмысқа шығып, майға былғанған комбинезонын жуып, күллi ғұмырын ауылда өткiзгенше – оқығаны жақсы.

Анықтаманы орнына қойып, қолыма екiншi кiтапты аламын. Ұлы суреткер Мұхтар Әуезовтiң «Абай жолы» эпопеясы. Алғашқы кiтабы. Бiр емес, бiрнеше рет оқыған қымбатым. Ақын елiнiң осы шығармадан етене таныс үлкен-кiшiлерiмен тағы бiр мәрте жүздесудi қалап, роман беттерiн асықпай парақтап отырмын. Таныс адамдар, таныс оқиғалар. Менiң кәмiл сенген ойымша, кiтап бетiнен кейде оны оқыған адамның баяндалған оқиғаға қалай қарайтынын, толғанысын айқын байқауға болады. Өзiмнiң де оқыған шығарманың аса бiр ұнаған жерлерiн сызып отыратын әдетiм бар. Мынау да сондай әсерге ұшырапты. Мiне, «Шытырманда» тарауы. Мұнда Абайдың бозбала кезiнде Сүйiндiк ауылына алғашқы келуi, Тоғжанды көрiп оянған тұңғыш махаббаты суреттеледi. Мiне, жас Абайдың түнгi қиналу сәтi. Әлдекiм осы беттегi екi-үш жолдың астын сызып қойыпты. «Махаббат па? Осы ма? Осы болса, мынау дүние, мынау маужыраған тынысты нәзiк түн… бесiгi ғой», тағы да бiр жерде: «Күйiк те, үмiт те, қуаныш та, азап та бар… Кеуде толған өзгеше ыстық, өзгеше жұмбақ, мол сезiм» деген сөздер де әдейi дараланған.

Кiм де болса махаббат отына күйген жiгiт жүрегiнiң дүрсiлiн өзiнше ұғынып, өзiнше балап, өзiнше сырласып, жанына жақын тартқан. Бәлкiм, ол да оңашада, жалғыз отырған шақта өзiмен-өзi болып, осылайша сырласқан. Кiтап тозбаған, су жаңа қалпында сақталған. Кiтапхананың көп оқылатын, әркiмнiң қолы тиiп, беттерi кiрленген кiтаптарындай емес. Тәрiзi, иесi – Шынардың өзi. Демек, мына жолдарды сызған да сол қыз.

Апыр-ай, ә? Өмiр құбылысы да қызық екен-ау. Осы бiр ұялшақ, сөйлеуiнен гөрi үндемеуi, үйде болуынан да түзде жүруi көбiрек, нәзiк қылықты ауыл қызының жан дүниесi қандай кең едi! Мынадай нәзiк сырды сезiп, айыра бiлу оңай ма? Қаланың би залдарында көлбеңдеген кейбiр «мәдениеттi» қыздар мүлдем аңғармайтын жайттар емес пе бұл? Әмбе солар мұндай кiтапты оқу түгiлi қолына алмайды. Ал мына қыз – даланың желiне кеудесiн еркiн тосып, бетiн күнге күйдiрiп, ауылдан-ауылға қыдырып, басы ауырып, балтыры сыздағанның бой дертiнен айықтырамын деп безек қағып жүрген, ауылдастары сырқатына сеп болмаса да, солардың жүрегiне жылы сөзiмен, жұмсақ алақанымен, күлiмсiреген жылы шырайымен әсер етiп, жан азабын жеңiлдетушi қарапайым жанның мына қылығы неткен өзгеше едi! Жүрегi неткен жомарт та сезiмтал едi!

Ұлы Әуезовтiң құдіреттi қаламынан туған тамаша кiтапты кеудеме төсеп, терезе алдында отырмын. Күн сәулесi бетiмдi аймалап, жан-жүйемді қытықтағандай құдды. Көшеде тiрi жан жоқ. Балалар да көрiнбейдi.

Жалғызбын. Көңiлiм көшкен елдiң жұртындай боп құлазып отыр. Көңiлсiздiк пе, жоқ, жұмысым жоқтықтан зерiккендiк пе, бiлмеймiн.

Бiр бүйiрден тасыр-тұсыр дыбыс естiлдi кенет. Жортқан ат тұяғының дүңкiлi. Құжқара екен. Кешегi семiз жиреннiң ортаң белiне жалғанның жартысындай боп қонжиып алған. Қолында бос жүген. Әне, тайраңдап шаба жөнелдi. Жөн-ақ онысы! Менiң атымды iздемек болған ғой. Шынар айтты ма? Әлде өзi? Сiрә, өзi болар. Менiң бұл ауылдан тезiрек кеткенiмдi қалаған ғой. О, қайран махаббат! Қандай мықтыны сымша иiп, арқанша есесiңау? Мына жiгiт өзiм жұмсасам, аяғын аттап басар ма едi?

«Абай жолын» қолыма қайта аламын. Көзiм – кiтапта, көңiл құсы – шырқау алыста. Қым-қуыт ойлар өз шырмауынан жуық маңда босатар емес.

Абай қайтті? Махаббаты алғаш тұтанған ауылдан қалайша теп-тез аттанып кеттi екен? Оны да iздеймiн. Ә, мiне, сол жолдар:

«Абайдың бұл ауылдан кеткiсi келмедi. Қонағуар, жылы жүз, жақсы мiнездi үлкендердiң үйi аса бiр сирек кездесетiн, жайлы ұя сияқты екен…» Бәсе, қалайша тез кетсiн? Қолым өз-өзiнен төс қалтама жүгiредi. Автомат қаламымды алып әлгi сөздердiң астын сызамын. Бiреудiң кiтабы екенi, бұлай етуге қақым жоғы ойыма келмейдi. Оны да ойламай еркiмнен тыс iстеймiн. Апыр-ау, маған не болды? Мен өзiм де жас Абай сияқты осы үйдегi сүйкiмдi бойжеткенге ғашық болып қалдым ба? Бiлмеймiн. Мұндай сезiмнен ада сияқтымын. Ұйқым қанып тұрды, түс те көргенім жоқ. Шынар қыздан кешелi-бүгiнде көз алмай тесiле қарағаннан да аман едiм. Ендеше, маған не көрiндi? Алқызыл дала гүлiне қызыққандай, жас та сұлу, жаны жайдары бойжеткеннiң менiң еңсемдi бiржолата еңсерiп алғаны рас па, апыр-ау?!

Әлмисақтан не нәрсе көп болса, сол қадiрсiз. Бақ iшiнде серуендеп жүрiп, алуан-алуан гүл дестелерiне сүйсiне қарасам да, соншама өлiп-өшiп қызықтаған емеспiн. Өзiммен бiрге оқыған, жерлес, таныс қыздарға да солай қараушы едiм. Кейбiрiмен дос болдым, тату-тәттi жүрдiк. Алайда ешқайсысымен қарымқатынасым өзара сыйласқан татулықтан асқан емес. Оларға да, сiрә, бақ iшiндегi гүлдерге бейтарап болғанымдай салғырт көзбен қарадым бiлем.

Ендi ше? Ту Алматыдан Шыңғыстау бөктерiндегi шағын ауылға жолаушылап келемiн. Сол бөктерден көзге оттай басылған сұлу гүлдi көре салып, әлде жастықтан, әлде әншейiн құмартудан, сол гүл – бұл ауылда емес, менiң ауламда өссе екен, оны мен ғана, тек өзiм ғана иеленсем деп қияли ойға берiлемiн.

III

Кiшi бесiнде Құжқара қайтып оралды. Жамандатқыр торыны таба алмапты.

– Қайтпексiң ендi, а? – дейдi терге малынған атының үстiнен телмiре қарап.

Күнге күйген қап-қара жүзiнен әлденеге кектенген қалпын сезiп тұрмын. Үнiнде бiрақ ашудан гөрi жалыныш басым. «Шынымен бүгiн де осы үйде түнейсiң бе, қайтқың келмей ме?» деп қиылғандай. Бадырақ көзi жаутаңдап маған қарай бередi. Өзiн бiраз әурелеп, әжуа етуге ойланып тұрғамын. Мына түрiн көрiп аяушылық еттiм.

– Орталыққа жете алам ба бүгiн?

– Жаяу ма?

– Аяқ артар ат табылса? Ер-тоқым, жүгенiм тағы бар, оларды қалай арқалаймын…– деп астындағы арда күреңге сұқтана қараймын.

Құжқара байғұс қипақтай бастады. Атына да, маған да жалтақтай қарап, не iстерiн бiлмей, әбiгерге түстi. Мен де асыққаным жоқ. Шынымды айтсам, мiнезi дөрекiлеу осы жiгiт маған ұнай бастаған. Оның дөрекiлiгi де бiржосын қызық. Әдейi жасайын дегендей қияңқылық емес, баланың ойыны тәрiздес жеңiл бiрдеме. Тiлi де қызық. Ойындағысын тура айтады және соған ойланбайды, аузына түскен сөздi келтесiнен қойып қалады.

– Салт кетсең жетер ең. Ел жата барасың, – дейдi ол атының жалынан сипап. – Бiрақ сен жүре алмайсың. Саған түнде жүру қайда! Жол ұзақ. Түн қараңғы. Бөрi деген пәле тағы бар. Қой, әуре болма, түнде жүруге қорқасың, ә?

Не дейiн? Күлу ұят. Күлмеуге шыдар емеспiн. Құжқара менi тағы да егеске шақырып, ауылынан тезiрек қайтарып жiберу үшiн оспақтап тұр.

– Ойбой, өйту үшiн қасқырдай өжеттік керек қой, – деймiн көмейiме тығылған күлкiнi әзер тежеп, – Әй, мейлi, атым жоғалды деп тіпті қайғырмадым…

– Сен оны қой, үй дегенмен жақын туысың емес, бiр еркегi жоқ үйде бостан-босқа сопиып қалай жатасың? – деп Құжқара байғұс күткенiмдей ыршып түстi. – Жүр, бiздiкiне. Қой соямын… Қуын қарашы. Алдап-сулап Шынардың қасынан бөлiп әкетпек. Менiң атымды мiнiп қайта ғой демейдi. Асқа береген болса да көлiкке сараң нағыз қыр қазағының қылығы – жасап тұрғаны.

– Онда қой-ақ бұл сөздi! – деп түскен үйiме қарай бұрыла берiп ем, Құжқара атын тебiнiп, алдымды кес-кестедi де, жерге секiрiп түстi.

– Әй, жарайт! Болмас. Жамандатқыр торыңды iздеп терлетiп алған соң қимай тұр едiм. Бiлесiң етi семiз, iрiтiп алсаң обал ғой. Мә, орталыққа бүгiннен қалмай жетiп ал.

Ат тiзгiнiн қолыма алдым. Сауырын сипап едiм, жарықтық қытығы келгендей дiр ете түстi. Үстiне көтерiлсем-ақ құстай ұша жөнелгендей. Суыт жүрiп кетсем, екi-үш сағатта колхоз орталығына жетiп баруым қақ. Алайда өзiмнiң де кеткiм келмей тұр. Шынар жұмыстан әлi қайтқан жоқ. Онымен қоштаспай, тым болмаса жарым сағат оңаша әңгiмелеспей қалай аттанамын? Тiлге келмей үрдiс жүрiп кетсем, ертеңгi күнi өкiнерiм өзiме аян. Қой, соншама асығып не керек…

– Атың кiм, жiгiтiм? – деймiн күреңнiң үстiнде тұрып.

– Әкемiз Сағымбай қойыпты, құрдас жiгiттер Сағыз дейді…

– Жарайды, ендеше. Сағыз дос, «Сый қылсаң – сыпыра қыл» деген. Атыңды бергенiң рас болса, Шынтастың диiрменiне барып келейiн, – деп жауабын тоспай-ақ тiзгiндi қағып қалдым.

– Өй, өй, тым қатты жүрме! – деген күжiл естiледi ту сыртымнан.

«Соның аты ғана қалған шығар. Ал өзiнен жұрнақ та жоқ. Қазiр диiрмен кiмге керек кәпәратiптiң сеңкiбай ұны өтпей қалаулы тұрғанда?» деген-дi, «Шынтастың диiрменi қайда, көруге бола ма оны?» деп сұрастырғанымда осындағы қауым.

Естуiмше, диiрменнiң тамы құлағаннан кейiн ағаштарын ел отқа жағыпты. Көретiн ештеңесi болмаған соң ту баста бармай-ақ қояйын деп ойлағам-ды. Амалсыз бөгелуден кейiн, тым болмаса жұртын көре кетудi жөн деп бiлдiм.

Мiне, сол жұрт. Әр жерде теңкигентопырақүйiндiсi, үңiрейген қоралар орны, тас төмпешiктер. Бұлардың қайсысы диiрменнiң орны? Айыру қиын. Атымнан түсiп, жаяу аралап жүрмiн. Семiз ат ойнақшып, көрiнген бұта мен теңкиген тастан үркiп осқырып қояды. Мына бiреу, сiрә, әр жерде шашылған темiр-терсектерге қарағанда ескi дүкеннiң орны болар? Дәусаба жарықтық жерiне жеткiзе майыстырып жазатын дүкен осы болмаса игi едi? Шынтас бала осында балғашы боп iстеген. Айтпақшы, оның қи оятын машинасы қайда екен? Ғасырлар бойы қазекем мал көңiн қара табанымен ойып келедi, тiптi осы күнге дейiн солай. Ал мынау? Қандай тамаша ақыл! Қалайша ол дүйiм жұртқа жария болмады? Қи оятын машина бар дегендi естiген емеспiн.

Дөң астынан дарылдаған мотор гүрiлi естiлдi. Жалт қарасам,

мотоциклге мiнгескен екеу маған қарай жүйткiп келедi. Сөйтсем, жаңағы Сағымбай, артында сұр плащ киген, қой көздi шикiл сары жiгiт отыр.

– Қонақты жалғыз қыдырту ұят қой. Сосын екеу боп келдiк, – деп Сағымбай мотоциклден күле түстi.

Ескi жұрттың ұсқынсыз сиқын көрiп, көңiлiм бұзылып тұр едi. Екеуiнiң қуа келгенi құлазыған жаныма демеу болды.

– Мынау – Жәкiш ұстаның дүкенiнiң жұрты. Баласы – мына сары, – дейдi Сағымбай. – Әкесi iсмер ұста болған, ал мына шикiннiң қолынан бүлдiруден өзге ештеңе келмейдi. Шеге де қаға алмайтын маубас.

– Шынтас Досжанов осында iстеген ғой?

– Қай Шынтас? Кәрi әжемнiң баласын айтасыз ба?

– Иә.

– Iстеген дейдi? Шынтас ағай дүкенде емес, өзi салған диiрменде болған. Диiрменнiң орны, әне, – деп шикiл сары төмен қарайды.

Онысы таудай боп теңкиген ескi топырақ үйiндiсi. Iргесi тастан қаланған сияқты. Кей тұсының жүлгесi әлi де бұзылмаған. Содан өзге ештеңе қалмапты. Бәр-бәрiн уақыт шiркiн бiржола жалмаған.

– Мен онда тiптi кiшкентай едiм. Ұн тартқанда қаптың аузын ұстап тұратынбыз. Ба… ба… басқасын бiлмеймiн.

Ескi жұрттың күншығыс жақ шетiнде бұлақ бар екен. Соның жағасына жайғастық. Отқа түскен темiрдей боп қызарған күн батып барады. Шетi Шыңғыстан басталған жалпақ көлеңке бiзге қарай құлап келедi. Құжқара қойнынан жартылық шөлмек шығарды. Тiске басарға алғаны – бiр уыс құрт. Бiрер мәрте таныстық үшiн деп тартып жiберген соң арамыздағы салқындық тарқап, тiлiмiз ұзара бастады.

– Шынтас iсмер қи оятын кескiш соқа жасапты ғой. Онысы қайда?

– Қайдағы соқа? Естiсем бұйырмасын? – дейдi Сағымбай елең етiп.

Сағымбайдың таңданысы жүрегiме түрпiдей қадалса керек, даусым да қаттырақ шығып кеттi бiлем.

– Қайдағың не!? Шынтас майданнан сызбасын осы ауылға жолдаған. Кәдiмгi қой қораның қалыңдығы қарыстай қиын оятын, сендей қара табан он жiгiттiң жұмысын бiр өзi жалғыз атқаратын соқа құралды айтам, – деймiн.

– Қызық екен. Әй, бiлесiң бе оны? – деп Сағымбай серiгiне шүйiледi.

– Бiлемiн.

– А… а?! Не дейдi мына соғылған…

– Соғыс кезiнде әкеме Шынтас ағайдан пәселке келген. Сонда жазғанын естiгемiн. Тамаша жарақ болатын…

– Сонсоң?

– Ей, неге күмiлжiдiң?

Шикiлсары қолын сермедi. Iле-шала тек бетiне ожырая қараған екеумiзден сескендi бiлем, көзiн жыпылықтатып:

– Ә… әкем оны жасаған-ды. К… к… кәдiмгi соқа сияқты. Ұзын пышағы болатын, үстiне т… тiс…тi дөңгелек орнатылған. Дөңгелек айналғанда тағы бiр пышақ айналады. Анау соқа қ қ… қ… қиды тiлгенде, көлденең пышақ соны тегiстеп қ… қ… қиып отырады… Одан соң қы…қи…ды…

– Өй, болсаңшы қиқылдамай! – деп айғалайды Сағыз-Сағымбай.

– И… и… иә, иә, әкем соны әскездеп жасады. Қарға жүргiзiп көрдi. С… сон… соң өзi де соғысқа кеттi. Одан арғысын бiлмеймiн. Дүрелесең де бiлмеймiн…

– Сызбасы қайда? Шынтас хатында арнайы эскиз сызып жiбергенiн ескертiптi, – деймiн мен де сарыға төне түсiп.

Шикiл сары әлгiден бетер састы. Қызараңдап, жүзiн бiзден тайдыра терiс қарап кеттi.

– Өй, атаңа нәлет, қане, айт жылдам! Бiрдеңе көресiң менен!..

– Ым..м… Мен кiшкентай болатынмын. Ол қағазға сурет салдым… Қайдан бiлейiн керек болатынын…

– Алда ғана, шұнақ құдай!.. Бiржола құртқан екенсiң ғой!

Не деймін? Үн-түнсiз отырмын. Жас бала керек зат екенін қайдан бiлсiн? Үлкендер иелiк етпеген соң не шара?!..

– Машинаның өзi қайда? Жұрнағы қалды ма тым болмаса?

Кiм бiледi мұның жайын?

– Бiлмеймiн, е… е… естiгем жоқ.

– Мен бiлемiн, – дедi жұлып алғандай Сағымбай. Жалт қараппын. Үмiт оты көзiмде жылт етсе керек.

– Мен бiлемiн, – деп Сағымбай қайталады әлгі сөзiн, – құлаған қораның астында қалды.

– Қайдағы? Қай қораның?

Сағымбайдың бұған жауабы балағат сөз болды. Мен ызадан мырс еттiм. Құжқараның әдепсiз қылығына емес. Шынтастай iсмердiң соншама бейғам жерлестерiне ызаланудан. Тамаша iстi мүлдем жерлегендерiне күйiнген ашудың сыртқа тепкен нышаны едi бұл.

Ескi жұртта бұдан әрi қалғым келмедi. Жирендi сарыға берiп, Сағымбайдың артына мiнгестiм. Шыңғыстың самал желi бетiмдi жуып келедi. Iшiмдегi өкiнiш атаулыны қуып шыққысы келгендей-ақ етек-жеңiмдi түрiп, тұла бойымды кеулеп барады. Осы ауылға кеше ынтыққан сезiммен асыға келiп едiм. Ендi содан тезiрек кеткiм келiп асығып отырмын. Таң атуын күтуге шыдар емеспiн. Қысқа таңды ұйқысыз өткiзерiм өзiме аян. Мынандай өкiнiштен соң тып-тыныш ұйықтауға бола ма?

Ауылға iп-iлезде келдiк. Шынардың үйiнiң алдына келiп тоқтаған соң:

– Қайтам десең, құрдас, ел жатқан соң мына дырылдақпен апарып салайын. Әлгi сарыдан сұрап алдым. Движокты тоқтатқан соң қолым бос, – дедi Сағымбай.

– Жарайды, келістім.

Сол бетiмде үйдегi үлкендерге қайтпақ болған ниетiмдi бiлдiрдiм. Екi кемпiр, әрине, бiрдей қиылып, тағы бiр күн қонақ болуымды өтiндi. «Сен келгелi Шынтасымыз қайтып келгендей мәре-сәре болып, жегi ойдан арылып, бойымыз жеңiлейiп бiр жасап қалдық, қарағым. Жата тұрсаң қайтедi…» – деген лебiзi жанымды тебiрентiп, баяны мәлiмсiз iзденiсiме таяныш тапқандай қуантқан-ды. Ал Шынарда үн жоқ, тiптi ләм-мим демедi. Ойда жоқта, түн iшiнде асығыс аттануыма наразылық бiлдiргендей, нәркес көзiн төңкерiп бiр қарады да, дастарқан жасай бастады.

Кешкi қонақасыны дүрдараз кiсiдей жым-жырт отырып iштiк. Осы шаңыраққа мен келгелi арамызда туған байланыс үзiлер шекке таянып, соны екi жақ та жан-тәнiмен сезiнiп, әркiм соған өзiнше қиналып отырғандай құдды. Әсiресе Шынар томсырайған қалпынан бiр сәт өзгерсейшi, ыдыс-аяқты жиғанда да сыбдырсыз қозғалып, әрлi-берлi өткенде де томаға-тұйық әлпетiнен айнымай, сонымен-ақ менiң кенеттен асығыс аттануыма түсiнiк талап еткендей. Үндемедiм, төргi бөлмеге шақырып, көңiлiмдi өзiне ынтық еткен жүрек сырын сездiрсем, ең болмағанда хат жазысып тұрайық деген ойымды айтуға бiрнеше мәрте оқталып, сөйтуге де батылым жетпеген соң, амал не? Дәрменсiз жайымды сезiнген сайын жүрек түкпiрiнен қыз-қыз қайнаған өксiк қозып, одан да гөрi өзiмнiң әлжуаз қылығыма, шарасыз күйiме налу да еңсемдi басып, құтымды қашырып отыр. Сағымбай-Сағыз шiркiн де қырсыққандай кешiгiп жатыр.

Төрде қисайып жатып бәр-бәрiн көрiп те, бiлiп те отырмын. Қандай ортаға тап болса да үлкендердi ибамен күтiп, кiшiлердi сыпайы қылық, жiбектей жайдары мiнезiмен баурап алады деп, бiздiң жұрт, сiрә, осындай кескiн-келбетi ғана емес, жан дүниесi де жайдары жандарды айтатын шығар. Шынар болса соның дүлдiлi. Бүкiл жаратылысы, жүрiс-тұрысы, киiм киiсi, үй шаруасын қыбына келтiре бiлетiн ебi де сұлу келбетiне соншама жарасқан жан.

Әне, ол бүйiрдегi бөлмеге тал шыбықтай бұралып өтiп, екi шешесiне төсек жайлай бастады. Көгала гүлдер шегiлген крепдешен көйлегi қыздың талдырмаш тұрқын, одан да гөрi қиылған белiн даралап тұрғандай қонымды, соны да жаңа көргендей сүйсiне қараймын. Қаз мойны да бүгiн ұзара түскендей. Қос бұрымы тiзесiне жетпесе де қала сұлуларының төбесiне шошайтып қоятын сопақ шөмелесiне қарағанда, көз тартар нағыз қолаң шаштың көрiктiсi. Қолдан құйғандай жұмыр иығы мен әнтек ашық омырауынан бұлтиған қос алмасына, сағақты ақ тамағына, саздауық жерге бiткен ақ қайыңдай тоқ балтырына, кiсiге нұр шаша қарайтын нәркес көзiне сұқтана ынтығамын. Бәр-бәрi – ашаң келбетi, сыңғырлаған ашық күлкiсi, сыбдырсыз жүрiсi де… көзiме оттай басылады.

Осы үйден бүгiн ешқайда кеткiм келмейдi. Көңiл құлазыған манағы сәтте асығыс шешiм жасағаныма налып, тiлiмдi тiстеп отырмын. Соған қамығып, Шынар сұлуға нешiншi мәрте ұрлана қараймын, ол да маған тiл қатып, түнделетiп қайда барасыз деп қиыла өтiнiш айтса екен деймiн. Қайтейiн бiрақ, осы үйдегi үлкендерге де қайтатынымды жариялап қойған соң, не iстейсiң? Көше жақтан мотоциклдiң дарылы естiлгенде қимас затымды жоғалтқандай тұнжыраған күйде сөлбiрейiп орнымнан тұрамын. Екеуара баспана қонысын Шынтастың шаңырағы атандырып, бiр жалғызға жалбарынумен үмiт отын жағып отырған асыл жандармен қош айтысқанда, шынымды айтсам, көңiлiм әлемжәлем боп азып тұрған-ды. Шынарға деген қимас сезiмнiң әсерi ме, әлде көкейде берiк орнап қалған iзденiстiң ақыры белгiбедерсiз мәлiмсiздiкке мансұқ болғанын сезiнудiң салдары ма? Бiлмеймiн, өзiм үкiлеген үмiттен ажырасқым келмеген екiұдай оймен iлби басып, Шынар сұлумен де енжар қоштасып, жұлдыз жамыраған түн құшағына сүңгимiн…

Жаңа таныс

Бiрер ай өттi. Алатаудың алмалы бағының саясында ғұмыр кешiп, уақыт ұзатқан еңбекқор көптiң бiрiмiн. Десем де…

Көңiлдi шырмаған кiрбең бе, әлде жүрек түкпірінде жатқан сезім қыжылы ма, әйтеуiр, тыныш қалпым бұзылды. Шыңғыс бөктерiндегi шағын ауылды жиі ойлаймын, кейде түсімде көремін. Сол мекеннен аттанар кездегi беймаза сәт есiме түстi-ақ, дегбiрiм қашып, сан-сапалақ қамығуға тап боламын. Апыр-ай десеңшi, сол ауылда небәрi бiр-ақ тәулiк болдым. Аптығып барып, асығып қайттым. Қапылыста көрген түстей жарқ еткен Шынар қыз есімнен кетер емес. Сонда тiптi есте қалғандай қауышып, тым болмаса жарым сағат сыр шертiсуге батылым жетпеді. Енді, міне…

Көп күн толғанудан соң Шынарға жүрек сырымды ашып хат жазбақ болдым. Не деп? Сүйдiм-күйдiм деп пе? Байқауымша, қыздың өзi де құжқара Сағымбайға кетәрi емес. Ендеше, менiң құштарлығым – далбаса үмiттi малданған әумесердiң әрекетi?

Жоқ, қалайда хат жазуым керек. Ағасы туралы бар бiлгенiмдi баяндайын. Тiрiлтiп бермесем де хорват елiндегi асқан ерлiгiн естiсiн. Мақтан тұтсын. Арысым деп аңыраған қос анаға бұл да айтарлықтай сүйенiш.

Қызметтен келе сала сол ойымды жүзеге асыруға кiрiсемiн. Осы жолда көрген-бiлгенiмдi қағаз бетiнде төгілте суреттеу құштар ермекке айналды. Ойланамын, толғанамын. Жақсы көретiн адамыңа, әсiресе бетi ашылмаған қыз балаға сыр шертiп хат жазу да оңай әрекет пе? Ерекше қиналдым. Кей сәт сөз қисынын келтiре алмай, бас қатырып таңға дейiн отырамын. Әредiк Шыңғыс жайлы очеркiмдi қолыма аламын.

Алғашқы нұсқасынан бiршама өзгердi. Әлденеше бетi жаңадан жазылды. Мiне, соңғы сөйлемi: «…Шыңғыстың туып-өскен жерiне сапарым сәтсiз болды. Майданнан жазған хаттарынан өзге өнертапқыш тарихына мардымды ештеңе қоса алмадым. Рас…» Бұдан әрi не деймін? Қиялмен өрбіген iзденiсiмнiң тығырыққа тiрелгенiн мойындаудан басқа амал бар ма? Шынарға жазылмақ хат жайына қалады. Очерктi қайыра көшiру үстiнде кенет тың ой билеп, соның жетегiне қалайша күп еткенімді аңғармаппын.

Майданнан ғазиз анасына жолдаған хаттарының бiрiнде Шынтастың: «Дәрiгер қыз келдi ме ауылға?» деген сауал жолдағаны оқушының есiнде болар. Екi кемпiрмен оңаша сұхбат кезiнде ол туралы да сұрап, бiраз мағлұмат естiгемiн: Алматыдағы дәрiгерлер институтында Аққыз атты қыз оқыпты; әлей соғыс өртi тұтанбаса – сол жан Шыңғыс бөктерiндегi ауылға келiн боп түспекшi екен…

Менi жаңа iзденiске кiрiсуге құлшындырған осы гәп болатын.

Аққыз дәрiгер қайда қазiр? Тiрi болса бiреудiң сүйiктi қосағы атанып, бала-шаға сүйiп шалықтап отырған, қатықтай ұйыған бақытты отбасының бiрi. Әрине, солай. Шынтас майданға аттанып, хабар-ошарсыз зым-зия жоғалып кеткелi қаншама жыл өттi. Ал жас адам сертiм бар едi деп, тағдыры мәлiмсiз адамды күте ме соншама жыл? Жоқ. Тiрi пендеге өмiр сүру керек. Ау, сонда бөгде жанды әрі жолы жiңiшке әйел затын мұндай шерлi де күмәнi баянсыз ғұмыр тарихтың күрмеуiн шешуге тартудың жөн-жосығы қалай болады?..

Осы бiр жәйт көңiл өрекпуiн тежеп, соңғы сөйлемдегi «Рас…» деген дәнекер сөздi белiнен сызамын.

«Апыр-ау, осы ісім қиындықтан безу емес пе? – деп те ойладым келесi күнi жазбаларымды қайыра қолға алып, шүйiле оқу үстiнде. – Аққыз дәрiгердi iздеген жөн болар, сiрә. Таба алсам – бетпе-бет жүздесiп сыр тартсам?.. Бәлкiм, онан да Шынтастың жұмбақ сырын ашар хаттар табылар? Махаббаты берiк болса, Шынтасты шынайы сүйсе – біржола ұмытуы екіталай іс. Жо-жоқ, шын сүйген ешқашанда, ешбiр уақытта алғашқы махаббатын ұмытпайды! Бұл жөнiнде ер адамнан гөрi әйел заты адалырақ, әлбетте жүрек сырын мәңгi сақтайды. Тек соны ашар кiлттi таба бiл, Қайсар шырақ!..»

Олай болса Аққызды iздеу керек. Бiрер ай әуреге түсермiн.

Очерктi жариялау күте тұрады.

Келесi күнi осы ойымды Құралаевқа айтып едiм, Қасымтай ағай бiрден құптап:

– Әрине, шала дүниенi жариялауға асықпа. Ал көңiлдi алаңдатқан iзденiстi ешқашанда ертеңге қалдырмай, бiр жағына шығаруға әрдайым асығу қажет. Бұл болса жорналшы атаулыға етене боп сiңген әдет. «Е, ертең де үлгеремiн» деп жүрiп, әрдайым кешiгiп қалатын жаман әдетке айналған кесел. Сендей жас тар ондай әдеттен қашық болуы керек!.. – Сол iзденiске мені біраз қайрап құлшындырғаны сонша, соған тура бүгін кіріс деп жұмыстан босатып қоя берді.

Комсомол даңғылындағы кең аллеяның күнгей жақ шетiнде iрге көтерген еңселi әсем үйге алаң көңiлмен кiргенiмдi бұл арада тәптiштеп жазбай-ақ қояйын, құрметтi оқушы. Жүрегiм дүрсiлiн өзiң де аңдап отырған боларсың. Сұрастыра жүрiп дәрiгерлiк институттың кадрлар бөлiмiнен бiр-ақ шықтым.

– Аққыз дейсiз бе? – Кадр бөлiмiндегi қарашұбар кiсi көзiлдiрiгiн киiп, менiң тiлшiлiк куәлiгiмдi шұқшия тексерiп, ақыры бетiме ожырая қарады. – Фамилиясын бiлмейсiз? Оп-оңай мәселе болмады мұныңыз. Так, сiз ендi менi асықтырмаңыз, оты ра тұрыңыз. Ойлап көрейiк. Бәлкiм, бiрдеме жасармыз. Значит, есiмi Аққыз? Бiздiң институтта оқыған дейсiз, ә? Қай жылы? Оны да бiлмейсiз. Әйтеуiр, соғыстан бұрын… так… Сонда, ол кiсiнiң жасы нешеде болғаны? Так, так… Ойбай-ау, тұра тұрыңыз. Бәрекелдi! Таптым жоғыңызды. Бар бiзде ондай кiсi. Иә… иә. Аты – Аққыз. Фамилиясы – Сырымбетова. Тек iздеген кiсiңiз сол болғай. Ойбай-ау, ол кiсi әлгiнде ғана маған келiп кеттi ғой…

Шынтас хикаясының iзiне түскелi дәл мұндай қуанышты сәт маған, сiрә, кездеспеген шығар! Көңiлiм әлем-тапырық күйге түсiп, өзiмдi билей алмай қалдым.

– Қайда тұрады? Тұрағы мен қызметiн айтсаңыз…

Кадр бөлiмiнiң әріпшіл шенеунiгi көзiлдiрiгiн алып, әлденеге кергiгендей, шашсыз тақыр басын шалқайта ұстап, бiршама уақыт тым-тырыс отырды да, маған қарап:

– Айтқаныңыз жаңа, асыққаныңыз не, тiлшi жолдас? Бұйырса, бәрiн де бiлесiз, – деп орнынан тұрды, – Аққыз Сырымбетованың қызметiн қағазсыз-ақ айтайын. «Жалпы хирургия» кафедрасында iстейдi, саркiдiр тартқан мақтаулы доцентiмiздiң бiрi. Сонсоң сiзге тұрағын атау керек қой? Қазiр оны да айтамыз. Бұйырса, мұны да бiлесiз, так…

Бөлiм меңгерушiсi сөзшең кiсi болып шықты, аузын жаппай әлдененi мiңгiрлеп жүрiп, шойын сейфтiң зiлмауыр есiгiн ашады. Қалың-қалың мұқабалардың арасынан бiреуiн суырып алып:

– Так, адресi мынадай екен, жарқыным, – дейдi. – Ал жазыңыз, Ертiс көшесi, жүз алпысыншы үй, екiншi есiк, он төртiншi пәтер. Бұл ендi бiздiң ғалым ұстаздар үшiн арнайы салынған үй. Жаздыңыз ба?

– Жазбақ түгiлi, жаттап алдым, ағасы.

– Өте жақсы. Журналист адамның қағiлез болғаны әйбат. Так, жарқыным. Ендi сiзге Аққыз Сырымбетоваға мiнездеме керек болар? Әрине, керек. Жазып бер десеңiз, жазып та беремiз. Басшыларға қол қойдыртамыз, мөр басамыз.

– Жо-жоқ, ауызша айтқаныңызға да сенемiз ғой.

– Мейлiңiз бiлсiн, керек болса, значит, так… Мен өзiм баспасөздi ерекше құрметтейтiн тақуа адаммын. «Ел газетi – жария айнамыз» дегендей.

Қарашұбардың соңғы лебiзiн есiктен шығып бара жатып естимiн. Әр сөзi өлшеулi, небәрi жарты бет қарабайыр мiнездеме маған қажет емес, Аққыз Сырымбетованың өзi, тап өзi керектiгiн тақуа шенеунiк әлбетте түсiнбейдi. Ал мен орайы келiп тұрған бұл шаруаны ертеңге қалдыруды хош көрмей, сол бетiмде «Жалпы хирургия» кафедрасына келемiн.

– Әлгiнде ғана үйiне кеттi, – дейдi әрiптестерi.

Әттеген-айды ендi мен айтамын. Не iстеу керек? Демек, үйiне бару керек. Мен iздеген Аққыз сол екенiне шүбәсiз сенемiн, басқа бiреу болар, көп адастың бiрi деген шәлкем-шалыс пiкiр ойыма келмейдi. Кiм болса да есiл-дертiм Аққыз Сырымбетованы тезiрек көруге құлаған…

Мiне, Ертiс көшесi… Кiлең еңселi үйлерден түзiлген ұзын даңғылды өрлеп келемiн. Тезiрек жетуге асығып та келемiн. Ақыры, 160 саны бадырайтып жазылған қаңылтыр жарна бұрышына қағылған сарғыш түстi тұрғын үйге де жеттiм. Алды-арты жасыл желекке оранған жөндем баспана. Сылдыраған тасбұлақ үйдiң көше жақ iргесiн жанай төменге құлаған. Одан аттап өтiп кең аулаға келдiм. Кiсi жүретiн жолдарына асфальт төселген, ауланы жағалай жатаған қарағаш өскен. Әне, балалар әткеншегi. Жер құртындай қыбырлаған төрт-бес қарашұнақ бүлдiршiндер соның астына төгiлген құм үстiнде ойнап отыр. Кiмнiң баласы бұлар? «Балақайлар, Аққыз Сырымбетовақайсыңа мама? Берi келiп бiреуiң құлағыма сыбырлаңдаршы. Ақысына кәмпит сыйлайын, барлығыңа балмұздақ сатып әперейiн».

Балаларды қызықтап сәл-пәл аялдаудан соң алға жүремiн.

Мiне, екiншi есiк… басқыш… он төртiншi пәтер…

Сол сәтте жүрегiм атша тулап, не iстерiмдi бiлмей дағдарған күйде қалт тұрып қаламын. Қалай кiремiн? Не деп, нендей желеу айтамын? Осы жүрiсiмнiң жөн-жобаға келмейтiн әумесердiң әрекетi, мүлдем келеңсiз iс екенiн сонда ғана сезiп, шоқ баспай тұрғанда кейiн қайтуды жөн көрiп, екiұдай ойда сiлейiп тұрмын. Апыр-ай, не iстеу керек? Босағадағы қоңырау түймесiне қолымды апара берiп, тағы да бөгелемiн.

– Кiмдi iздеп жүрсiз, шырағым?

Желке тұсымнан естiлген әйел даусынан селк етiп арты ма қараймын. Көмiрдей жылтыр қара шашы желкесiне түйiлген, жалаң бас, аққұба өңдi, үлкен көздi, саркiдiр тартқан әйел күлiмсiрей сөйлеп, баспалдақпен жоғарыға өрлеп келедi.

Қолында қызыл күрең былғары портфель. Кескiн-келбетi қызметкер адамдай, шырайлы жүзi де ұстаздарға тән байсалды қалпынан хабар бергендей.

Жүрегiм дүрс-дүрс соғып лүпiлдей бастады. «Осы, сен iздеген Аққыз нақ осы», – дегендей сезiк ойымды шарпып өттi. Көп ойланбай есер желiкке ерiк берiп:

– Шынтас Досжановтың үйiн iздеп жүрмiн, – деп төтесiнен бiр-ақ түстiм.

Әйел кiлт тоқтады. «А… а!» деп оқыс үн қатып, қапелiмде бойын билей алмай қалт тұрып қалды. Аққұба өңi бiр қуарып, бiр қызарып, шалқыған оттай сан мәрте құбылғанын көрiп тұрмын. Қолындағы портфель сусып жерге түскенде, өзi де әнтек құлай жаздап, баспалдақтың ағаш кермесiнен ұстап, бойын әрең түзедi.

– Жаңылмасам, Аққыз Сырымбетқызы сiз боларсыз? Бейтаныс әйел тiл қатқан жоқ. Тiптi ештеңе естiмегендей.

Бетiме аңтарыла қарап сiлейiп тұр…

Батырға да жан керек дегендей, мен де қысыла бастадым. Бейтаныс кiсiнiң бiтеу жарасының аузын аршу және соны ол адам мүлдем күтпеген мезетте әрi соншама дөрекi түрде төтесiнен қойып қалу, сiрә, аса бiлiктiлiк нышаны емес. Не дейiн, ұят-ақ болды. Кiрерге тесiк таппай, тар дәлiздiң асты-үстiне алақ-жұлақ қарап, қипақтай бастадым.

Әйел бiр-екi адым алға аттады. Кiлттi сұғар ұясын таба алмай, саусақтары дiрiлдеп бiраз бөгелдi. Ақыры, ашты бiр кезде. Сонда ғана маған бұрылып:

– Төрлет, шырағым, – дедi.

Құймалас жобаланған екi бөлме, шағын асүй. Қалпағымды iлерде байқадым, iлгiште ер киiмiне ұқсатарлық ештеңе көрiнбейдi. Кiреберiс дәлiздiң бұрышындағы сөреде бiрнеше пар аяқкиiм жиюлы тұр. Бәрi де әйел туфлилерi. Балалар киiмi көзiме тiптi iлiкпедi. Ауызғы бөлменiң бiр жақ қабырғасы түгелiмен кiтап шкафтары. Қызыл ағаштан қиылған сәндi жиһаз. Айтып-айтпай не керек, үй мүлкiнде кемшiн жоқ. Барлық пен шаттықтың белгiсi деуге сыйғандай.

– Кiмсiң шырақ? Қуаныш, әлде ренiш пе айтарың?

– Екеуi де, апай.

Әлгiдей емес, сырт киiмiн ауыстырып, бетi-қолын шайып үстел басына оралғанда, үй иесi ту бастапқы парасатты қалпын қайта тауып, бiршама сергiп те келiп едi. Сонда ғана анық байқадым, самайы бурыл тарта бастапты. Мұң кешкен ауыр өмiрдiң табы, әлде ұстаздық жұмыстың тауқыметi?

– Аққыз апай сiз болсаңыз, айтар әңгiме аз емес… – деп өз жөнiмдi жайлап айтып, сөз соңын ақырында өзiне қарай аударамын.

– Жаңылған жоқсың, шырағым. Iздеген адамың алдыңда отыр. Қақас естiмесем, әлгiнде мен үшiн аса қымбат адамның есiмiн атадың. Естiмегенiме көп жыл болып едi, адамның жады, тегiнде, өткiншi жауын сияқты, неге олай деп сұрама, шырағым. Мына жүрiсiң, тосын сұрағың да ұйықтап жатқан кiсiнi шошытып оятқандай болды. Мен тiптi осы кездесу – өңiм иә түсiм екенiн айыра алмай, мәңгiп отырмын. Ал сөйле, інім…

III

Жарым сағат өткен жоқ, ежелден таныс адамдардай ашықжарқын әңгiмелескенiмiз сонша, күнi кешегі оқиғаларды өзара бүкпесiз сөз етiп, қаншама күмәндi жайттарды лезде тарқатып тастадық.

Шынтас анасына шындықты жазыпты. Қарсы алдымда отырған бәдендi әйел сол бейбақтың жан-тәнiмен сүйiп, өмiрiне қосақ етпек болған нақсүйерi екен. Екеуi оқу қуып Алматыға келген шағында кездесiп, бiраз жыл айнымас дос болыпты. Келе-ке ле достықтары бiрiнсiз-бiрi тұра алмайтын ғашықтық сезiмге ұласыпты.

– Ол майданға кеттi. Мен Алматыда қалдым. Алайда жырақ кетсек те көңiлiмiз суымады. Сыр ашқан соң ақырына дейiн айтайын, шырағым, жаның жас көрiнедi, бiздi байлаған махаббат жiбi шiрiмейтiн, тозбайтын, демек, үзiлмейтiн берiк заттан ширатылса керек. Сiрә, сол берiктiк екеумiздi әлi күнге дейiн айырмай ұстап тұрған сияқты. – Аққыз Сырымбетқызы орнынан жайлап тұрып, зал бөлмедегi күрең шкафтың астыңғы суырмасынан күрең түсті былғарымен тысталған әдемi папканы суырып алды. Бiр бұрышынан жез таспаға мәнерлеп ойылған: «Жанымдай жақыным сүйiктi Аққызға – Шынтастан. 1940 жыл» деген сөздердi ынтыға оқимын. Көкейiмдегi өтiнiштi айтқызбай бiлiп, Аққыз апай папканы ашады. Iшi толған фотосурет екен. Мiне, Шынтастың шәкiрт кезi. Жалаңбас, көйлекшең түскен. Бетi торсиған толық. Менi көрдiң бе дегендей әлденеге мәз болып күлiмсiреп тұр. Тағы бiр суретiнде қыс киiмiмен түскен. Жуан қарағайдың көлеңке жағында тұр. Бүлдiршiндей күлiм көз, орта бойлы, әдемi қызды қолтықтап алған.

– Мен ол, – деп күлiмсiрейдi Аққыз апай.

Тағы бiр суретте Аққыз екеуiнiң Алатау баурайынан гүл терiп жүрген бақытты серуенi бейнеленген. Мiне, майдан фотолары: Шынтас бiр топ солдаттың ортасында тұр; жүзi сынық, әлденеге ренжулi. Есiме сап ете қалды: бұл фотоны Шынардың альбомынан да көргемiн.

– Фотолар да тарихи құжат деседi. Маған осылардың жанымды күйзелтiп, үнсiз тесiрейгеннен өзге берерi жоқ, қайта азап. Мыналарды оқыңыз. Бөгде адамға көрсетпей, өзiм ғана оқып, көздi ыстық жасқа бұлап өксiп-өксiп алып, қайтадан тығып қоятын қымбат қазыналарым бұл. Бiздiң арамыздағы жүрек құпиясына тәнтi боп келiпсiң, бұлармен де таныс… – дейдi де, үй иесi бiр бума қағазды әдемi қобдишадан суырып, алдыма қояды.

Бұлар да хаттар екен: қолтаңбасы таныс, Шынтастың жазу мәнерiн бiршама танитын болғамын. Бiр хат… екiншi… үшiншi… жетiншi… Келу мезгiлiне қарай реттелген. Оқып отырмын. Көңiлiме тоқып та отырмын. Хат иесiнiң жүрек дүрсiлiн естiгендеймiн. Тарих еншiсiне көшкен уақыт табын айқын сезiнемiн. Оқ-дәрi иiсi де мұрныма келгендей. Автомат тарсылына бомбалар жарылысы қосылып, құлақ тұндырғандай құдды. Үлкен-кiшi бiрдей табынатын жүрек дүлдiлiнiң ыстық лебi бетiмдi өпкендей. Иә, бұл хаттарда соның барлығы бар сияқты.

Менiң бiр нәрсеге көңiлiм құлай берiлгенде өзге дүниенi ұмытып кететiн әңгүдiк мiнезiм бар. Ондай сәтте құлағым бөгде сөздi естiмейдi, көзiм алдымдағыдан өзгенi көрмейдi. Шынтастың хаттары менi нақ сондай ынтық сезiмге шындап бөлесе керек. Өйткенi кеш батып терезенiң перделерi түсiрiлгенiн, үйге шам жағылғанын да аңдамаппын. Аққыз Сырымбетқызы диванда мелшиiп отыр. Оның да көп жыл бұрынғы оқиғалар шырмауына түсiп, өзi үшiн жайсыз естелiктер жетегiнде мәңгiп отырғанын тұнжыраған қалпынан сеземiн. Қолында жұқалтаң кiтапша. Оқуға ниет қылып алса да, бiр бетiн соның ашпаған тәрiздi.

Не десем екен? Манағы бiр сәтте үзiлген әңгiменi қалай жалғастырамын? Қандай ұтымды сөзбен мынау қарсы алдымда қамығып отырған әйел көңiлiн ауыр қайғыдан адақтап аламын?

Ойлап-ойлап ту баста сақтық жасап бүгiп қалған, Балқан тауында өзiм естiген шерлi хикаятты шерте бастаймын. Вацлав Мирзенiң партизан отряды туралы, сол топта өнерiмен танылған Шыңғыс ер жайында оқушыға мәлiм тарихты бастан-аяқ айтып шығамын. Аңыздағы Шыңғыстың өзi бiлетiн Шынтасқа қалай айналғанын, соған байланысты жорамал-күдiгiмдi де жасырмай, қиялым тербеткен ойларыммен де бөлiсемiн…

– Сөз аяғы сiзге келдi. Хикаят желiсi ендi сiзге келiп үзiлдi. Шыңғыс-Шынтас хикаятын естiгенiме менiң жылдан асты. Содан берi шама-шарқым келгенше iзденiс жасап жүрмiн. Ендiгi сенерiм – өзiңiз, Аққыз апай…

Аққыз Сырымбетқызы мен сөйлей бастағанда-ақ қозғалақтап, әлденеге шыдамсыздана берген. Қазiр де, сөзiмдi аяқтаған кезде әлденеге қипақтап бiр отырды, бiр тұрды. Әлденеше сұрақтар қойды. Содан бiр сәтте орнынан жайлап тұрып, күрең шкафтың суырмаларын ақтара бастады.

– Ә, мiне, таптым! – деп қуана дауыстады кенет. Орысша жазылған хат екен.

«Пани Аққыз Сырымбетова!

Мазалағаныма алдын ала кешiрiм өтiнiп, хат жолдаушы өзiңiз мүлдем танымайтын ежелгi Речи Посполита азаматы, инженер пан Ерковский деп бiлерсiз. Сiздiң сүйiктi ерiңiз Чингиз менiң кешегi азапты сапарда – немiстердiң тұтқын лагерiнде тағдырлас болған қанды көйлек досым еді.

Екеумiз ажырасарда сұрапыл соғыс дүрмегiнен тiрi қалсақ, хабарласып тұруға уәделесiп, өзара тұрақ алмасқанбыз. Көрiп отырсыз, мейiрiмдi құдай тағала менi отбасыма тiрi жеткiздi. Ал бұл үшiн бiр құдайдан кейiн Сiздiң ерiңiзге, Чингиз досыма мәңгi бақи қарыздар адаммын.

Осы хатты Сiзге сол себептi жазып отырмын. Мүмкiн бол са, менiң жаңа тұрағымды, жарылқаушы бiр жалғыз оны да елжұртына аман-есен жеткiзген болар. Чингиз досыммен қайыра кездесуiме дәнекер болып, мархабатты пейiлмен бiзге жағдай туғызады деп Сізге ерекше сенемiн…

Алдын ала рахмет айтып iлтипатты ықыласыңызға ниеттенушi Станислав Ерковский. 12 август. 1946 жыл. Лодзь қаласы, 5-көше, 17-үй».

Бұл не жұмбақ, тағы бiр шытырманға тап болдым ба деген сауал көкейiмдi тесiп, соған түсiнiк тiлеп Аққыз Сырымбетқызына қадала қараймын.

– Үмiттенбе, iнiм. Бұл хат менiң өзiме де осы күнге дейiн жұмбақ: сонау поляк елiнен менi iздеп тапқаныңа да; әмбе Шынтас емес, Чингиз деген бейтаныс бiреудiң маған ер болып пан Ерковскийге танысқанына да…

– Апыр-ай? Сөйтсе де бiр жұмбақтың қиын күрмеуiн сәттi шештiк деуге болады: Шынтас ағай тұтқын қамытын киiп жүргенде өзiн Чингис деп атаған, пан Ерковскиймен де ол сол есiммен танысқан; ал өзiнiң үй-жайын айтарда?.. Бұл да түсiнiктi – шетелдiк азаматқа ол туып-өскен шағын ауылын атамай, сiздi, Алматы сияқты жер жүзiне мәшһүр үлкен қалада тұратын, әмбе орысша сауатты, бiлiмдар кiсiнi әдейi айтқан; одан да гөрi дүниеде ең жақсы көретiн, өмiрiне қосақ етпек сүйiктi жанды атағанына, менiңше, таң қалудың керегi жоқ. Бұл болса – сiзге деген зор сенiмнен туған шешiм!

– Хат менiң қолыма 1947 жылы тидi. – дейдi Аққыз Сырымбетқызы, менiң қиял жетегiне түсiп, бiршама лепiлдеп сөйлегенiме тежеу қойғысы келгендей басу айта сөйлеп.

– Қырық жетiншi жылы? Бiр жыл кешiгiп?! Қалайша?

– Түсiнiктi болу үшiн, әңгiменi басынан айтайын… – деп жымиды Аққыз апай. – Қырық екiншi жылдың көктемiнен кейiн Шынтастан хат бiржола тоқтады. Бiр сұмдықтың болғанын жүрегiм сездi, сенгiм келмедi бiрақ. Зарыға да, сағына да күттiм. Келмедi хат. Шыңғыстауға хат жазып, сол жақтағы жақын-жуық адамдарынан хабар бiлмекке сан мәрте оқталдым. Әйткенмен жүрегiм дауаламады. Сұмдық сөздi солардан естимiн, «қара қағаз» келгенiн хабарлар деп жаным түршiктi. Жаманат жайын бiлмей-ақ қояйын, беймәлiм күйiнде қалсын дедiм. Сөйтiп жүрiп төртiншi курсты бiтiрген соң шалғай ауылға дәрiгер боп аттанып кеттiм. Шынтаспен ақылдасқанымда ол өзiнiң туған ауылына барғанымды жөн көрген. Өзiмнiң де ойым солай едi. Ендi ол хабар-ошарсыз кеткен соң Шыңғыстауға барып, шерменде шешесiнiң азасын тыңдап, жанымды күн сайын күйзелтуге дәтiм бармады. Денсаулық комиссариаты қайда жiберсе, сонда кеттiм. Ол кезде тәртiп солай болатын, дәрiгер атаулы түгелдей әскери комиссариат құзырымен жүрiп-тұратын.

– Өз ауылыңыз ше?

– Ауылым дейсiң бе? Мен оның қайда екенiн осы күнге дейiн бiлмеймiн, iнiм. Оны айтасың, әке-шешемнiң нақты есiмiн де ешқашанда бiлген емеспiн. Өзiме-өзiм ат қойған адаммын. Детдомдағы қыздар Аққыз деушi едi, сiрә, аппақ жүзiме қарап солай атаған. Сөйтіп жүріп паспорт алғанда, Аққыз деп жаздыра салдым. Ал фамилиямды өзiм сүйiп айтатын әннен алдым. Ақан серiнiң «Сырымбет» әнiн бiлмейтiн қазақ бар ма?

– Қызық екен. Тағдырыңыз қандай қызық едi!

– Несi қызық, iнiм-ау, қиынның қиыны, нағыз шерлiсi демейсiң бе? Қайтейiн, тағдыр сыбағасы солай болған соң ерiксiз көтересiң, ерiксiз көндiгесiң… Сонау бiр жылдардағы ел күйзелiсiн, аштық жайлаған қырқазағын қынадай қырған зобалаңды сен бiлмейсiң. Мен бақытты екенмiн қайта. Аман қалдым. Есейген соң еш нәрседен қағажу көргем жоқ. Отан тәрбиеледi, өсiрдi, оқу оқытты, бiлiмпаз адам еттi.

– Ғапу етiңiз, аңдаусызда аузымнан шығып кеттi.

– Иә, содан Алматы облысының шалғай бiр ауданында дәрiгер боп iстедiм. Ол уақыт адам дәрiгерiнiң жетiмсiз кезi, дипломым болмаса да ел жарасын емдеуге жарап кеттiк. Сол ауылда қырық жетiншi жылдың жазына дейiн болдым да, оқуыма қайта оралдым. Мына хатты да сонда алдым. Кадр бөлiмiнде жатыпты. Тiлеуiң бергiр, ұқыпты адамдар қоқысқа лақтырып тастамай сақтап қойған.

– Сонан соң? – деймiн сөзiн бөлiп, – не iстедiңiз бұл хатты алған соң?

– Қайтейiн, қалқам, хабар-ошарсыз кетсе де үмiтiмдi үзбеушi едiм. Өз жанымнан иланымды себептер ойлап тауып, өзiмдi соған кәдiмгiдей сендiрiп, Шынтасты зарыға да, сағына да күтiп жүретiнмiн. Қазiр ойласам, сол кездегi жiгер-қайратымның аса күштiлiгiне қайран боламын. Жасым жиырмадан асқан. Гүл атқан алма ағашындай жасанған жас шағым. Қайран ынтық жүрек десеңшi! Иә, бiржола ұмыта алмадым Шынтасты. Ойлаған сайын құмарым арта түскендей тура. Сөйтiп, үмiтiмдi қиялмен үкiлеп жүргенде мына хат сап ете қалды. Мана өзiң де байқаған шығарсың. Шынтастың атын кенеттен естiгенде не iстерiмдi бiлмей, даң-дұң күйде мәңгу болып тұрып қалдым емес пе? Хатты қайта-қайта оқимын. Рас, аты дұрыс жазылмаған. Чингиз емес, Шынтас десе керек-тi. Бiрақ өзiң әлгiнде айтқандай, беймәлiм Чингиздiң менiң Шынтасым екенiне титтей де шүбә келтiргенiм жоқ. Уақытқа байланысты есiмiн өзгертiп атаған шығар деп ойладым… Әйтпесе қайдағы бiр поляк азаматы менi қайдан бiледi? Әмбе маған оны ерiңiз деп телiп несi бар? Ал бiз, қалқам, сенсең, ала жiптен ешқашанда аттамаған, ара қатынасымызды пәк қалпында қастерлеп ұстаған жанбыз…

– Иә, одан әрі не болды?

– Асықпасаң да болады, Қайсар бауыр. Сенi қуантқандай ештеңе де болған жоқ. Iле-шала пан Ерковскийге хат жаздым. Бiр ай тостым, екi ай тостым. Келмедi жауап. Тағы да үш қайтара хат жаздым. Ақырғысын Лодзьдiң байланыс бөлiмшесiне жолдағам.

«Бұл тұраққа ендi жазбаңыз. Пан Ерковский қайтыс болған. Моласы Лодзь қаласында…» деген жауап алдым ақырында…

Не деген ауыр сөз! Әлгiнде ғана жарқ еткен үмiтiм кенет сөнiп, алып-ұшқан көңiлiм су сепкендей басылды. Үй иесi де өзiн қинаған ауыр қасiреттен арыла алмай мүжiлiп отыр. Сiрә, ұмыт болған, бәлкiм, бiржола ұмытуға тырысқан шерлi жайт есiңде қайта жаңғырып, соның ауыр салмағынан жаны жаншылып, есеңгiреп те қалғандай…

Просмотр: 246

Добавить комментарий Отменить ответ