А-ҒA
Сен маған душар болдың,
Батқанда бақтар сырға.
Мен саған сусар болдым,
Қатқанда қақтар шыңға.
Деміме мынау алқынған
Сен енді тоқтарсың ба?
Оралып өткен алдымнан
Оралдан ұшқан көк қаршыға.
Жүрсің сен жанарымда
Жолы боп басқа өлеңнің.
Тастары табанында
Жарқылдап Қаскелеңнің.
Кеудемде тасқындаған
Барады даусымдағы ән.
Қай құдай бас бұрмаған.
Бұл жырға таусылмаған.
Мен сені көп іздегем
Әнді арман, ариялы арман,
Сабылып шартараптан,
Бұраң бел дариялардан,
Бұрымы тарқап аққан…
Қырлардан іздедім мен,
Қыран боп самғап та тік,
Сайлардан іздедім мен.
Сайгүлік ойнақтатып,
Бақтардан іздедім мен
Ақ сезім пәк санамен,
Ақпаннан іздедім мен.
Ағызып ақ шанамен.
Көк көлден іздедім мен.
Көк жасыл гүл көктетіп,
Көктемнен іздедім мен.
Көк бұлақ дірдектетіп.
Сен маған душар болдың
Батқанда бақтар сырға.
Мен саған сусар болдым,
Қатқанда қақтар шыңға.
Деміме мынау алқынған
Сен енді тоқтарсың ба?
Оралып өткен алдымнан
Оралдан ұшқан көк қаршыға!
АНАМА
Анам Жібектің Ескерткішіне
Өтті анам — үш баламның пайғамбары,
Үш сәби жүрегінің сайран бағы.
Жыр қылып жатты біздің қара шаңырақ,
Менің сор маңдайымның тайған бағын…
Ана еді ол менің үшін не көрмеген!
Азаптың бәрін көрген, тек өлмеген.
Көк жасыл көктем болып қарайтын ол,
Тасқа да талай ғасыр көгермеген.
Қайтейін, жүрмегенсін жанға байлап,
Алыс та кеттім одан арман айдап.
Айналып-толғанатын ақ дидарлы,
Ана еді ол — жауымды да андамай қап…
Алдына ап ән шырқайтын ала таңда әр,
Енді жоқ алаулаған алақандар.
Амалсыз кірді ұшып кеп қойыныма,
Ұясы тоз-тоз болған балапандар.
Сарқылды шетсіз-шексіз ен жыр бөлек,
Іздейді әлі әжеден кенже ұл дерек.
Маған да мұның осал соқпағанын,
Алдының түсінуіне он жыл керек.
Болар ма мұнан ауыр күй аса алған,
Кезіктім сан қасіретке құя салған.
Бәрін де қарағай боп көтердім мен,
Қайтадан сан мұзбалақ ұя салған.
Тіршілік жанардағы жарқылменен,
Мен саған мұншалықты алқынбап ем…
Зымырап барасыңдар қайран өмір,
Осынау түсініксіз қалпыңменен.
Қайтейін, арман, арман, арман әттең!
Жазбады жүруді оған қолғанатпен.
Жылытып келем бүгін үш баламды,
Мен соның көкірегінен қалған отпен.
АҒЫСТАР МЕН ҒАСЫРЛАР
I
Құмда жүрсең құмарсың жағаға сен,
Бақ тілейсің бақтарға абат, әсем.
Талқан қылып таулардың босағасын,
Көкірегіңді қақ жарып ағады өзен.
Құлағыңда сатырлап жаңбыр әні,
Құмар таңдар ұйқыңды қандырады.
Жеті қат аспан мұхитын жерге сүйреп,
Адамзаттың өмірі жаңғырады!
Тарам-тарам жолдардың таспалары,
Шақырады арманға асқаралы.
Кешулердің беймаза бақытына,
Барлық сапар жүректен басталады.
Жанарында жаудырап бұлақ тұрса,
Дейді арманның: «Мөлдіреп бір-ақ тұнсам».
Тағдырыңа ризасың
Алға қарай
Ғасырларды шумақтап лақтырсаң…
Долы басы доға боп ал шақты иіп,
Жарма қақпа жарлардан жар сап биік.
Теңіздерге бұралаң арналардан
Шалқар сулар жатады шаршап құйып…
Келеді адам өмірге маздау үшін,
Толқын іздеп өтеді өз бауы үшін.
Қапталыңнан желеді қарағайлар
Оқтын-оқтын қайталап қаз дауысын…
II
Өмірінше өткендер құмға сүңгіп,
Теңіз көріп көтерген тұлғасын тік.
Бір дарияның басы мен аяғында
Тарихы бар адамның мың ғасырлық.
Сарнап жеткен алыстан саздың маған
Сарынында сағым бар көзді ұрлаған.
Содан болар бабалар
Күрек қолын,
Дариялардың жалынан жаздырмаған.
Көз алдыңа көк шалқар келтірмесең,
Кеудеңдегі толмайды мөлдір кесең.
Теңіз болып тұнасың сен де бір күн
Өзеніңнің ағысын өлтірмесең.
Өмір қысқа, қалады ерген еріп,
Жүре алмайсың арқаны кеңге беріп.
Жер бетінен өтеді дариялар!
Ағыстардың заңымен дөңгеленіп.
III
Құзар шыңдар таң жалап алқымдарын,
Сарқыратып құяды салқын қарын.
Ормандардың бояуы өзгереді,
Дүмпуімен кейінгі толқындардың.
Жетектейді өмірді озған ағын,
Мен де соның жолымен қозғаламын.
Дидарымнан зымырап заманалар,
Дидарына көшеді бозбаланың.
Ұзақ түндер ұйқысыз ұрындырып,
Көктем солай көшеді нұрын бұрып.
Жанарлардан көшеді жаңбырлы аспан,
Кірпіктерге меруерт сүріндіріп…
Көл көшеді көгілдір келбетімен,
Астауынан даланың тербетілген.
Мен осынау аспани құдіретіммен,
Пайғамбарлық етемін жерге түгел.
Кеудеңдегі осынау ымырттағы ән,
Шыңырауыңнан қанша өзен шұбыртпаған.
Сусылдайды қанаты көктеменің,
Әлі қауыз жармаған жұмыртқадан…
Арманымды болсын деп ұл ұғынар,
Мезгейді әке тауларды тұлымы қар,
Жерге түскен арулар бұрымында,
Аналардың ұзарған ғұмыры бар.
Тоқталмайды өмірден жаңбыр әні,
Жаңа толқын жаңғырып жарға ұрады.
Қоңыраулатқан осынау ұлы керуен,
Ғасырлардың иығын талдырады.
Ортасында мен келем сол керуеннің,
Шымылдығын сыпырып шеңберлердің.
Жер барады зырылдап жамбасымнан,
Жүзігіндей дөңгелеп зергерлердің.
Бір кездері бұл күн де көшер менен,
Шектерімді шулатып неше өрлеген.
Шаңқай түсте шатырлап тас төбемнен,
Ала сапыран ғасырлар нөсерлеген!
Шақтарда да азынап оқ бораған,
Бұл дарияның шабысы тоқтамаған.
Мен өтемін жолдардың әлі талай,
Жүрегімнен дүңкілдеп ақ барабан!
БІЗДІҢ ЖІГІТТЕР
Бұл қазақта жігіттер бар нар қасқа,
Жарқылдаған алмас па
Дейсің-ау, дейсің сен оны,
Айырып кетсе жол басқа.
Орны тіпті толмас та.
Дулатар тек от денені.
Бұл қазақта жігіттер бар қонаққа
Маңдайындағы бір атын
Жайратып салып, жарқылдап күліп тұратын.
Көкірегінен күн сөнбей
Осы бір шақтан білсең ғой
Тұратын тауып мұратын.
Бұл қазақта жігіттер бар мәрт-батыр.
Жалаңаш батыр көбі оның.
Аударып тастар сен үшін
Алтын бар десең, астында мынау төбенің.
Солардың аппақ ниетімен.
Ақ қарға жаққан отымен
Лапылдап мен де келемін.
Бұл қазақта жігіттер бар шың тектес
Тұра да алмас шың бұлай.
Қасқайып олар тұрғанда
Биіктер сенің тұлғаң да,
Миллион мәрте, құрбым-ай!
Көлдер бар небір бұрқанған
Теңіз боп тулап жатады.
Теңіз бар не бір тұлданған,
Көлдерден төмен атағы.
Төбе бар таудан аумаған,
Таулар бар қалған төбе боп.
Сүйкімді кейде қарғадан
Көлбеңдеп ұшқан көбелек.
Жүр небір бала бүркіттер
Жасына толмай көкке өрлеп.
Төсінен қысты үркіткен
Далалар да бар көкпеңбек.
Не жетсін шыңға өр демді
Басына шықпас бұлт өрлеп.
Көкқұмар менің кеудемді
Шөкпеген таулар жүр тербеп.
Сен менің өзімді көрсең,
Тұрысым осы менің.
Ал мендегі ғаламат сезімді көрсең,
Шошыр едің!..
Сен онда ойланар ең,
Мен болып сезінер ең,
Мен болып оянар ең,
Мен болып көз ілер ең,
Жеткізе алмас ең бұны
Адамның сөзіменен.
Иә, сен ойланар ең,
Толғанар ең бармақты тістеп тұрып.
Мендегі ыстық жалын
Бойыңа күш боп кіріп,
Тұрар еді сен түгіл тас та лаулап.
Көзінде жатар еді,
Жұлдызды аспан аунап…
Сен мендегі достықты көрсең,
Қалтқысыз сенетұғын.
Қайғыңды көтеруге
Қайғысыз көнетұғын.
Тек қана сол болар еді,
Түсіңе енетұғын.
Сен мендегі бауырмалдықты көрсең,
Баурайынан бар таудың сел күреген.
Жел өтіңнен желкен боп желбіреген.
Көлдерге айналар ең,
Көктемде мөлдіреген.
Сен мендегі махаббатты көрсең,
Тұратын кіршік түспей.
Жүрегің қалмас еді
Бір рет ыршып түспей.
Шошыр ең көрсең құдірет бүл сезімнен,
Туған жермен, адаммен аймаланған,
Онда сен дер ең сөзсіз,
«Мынау иттің баласы, мұнша байлықты
қайдан алған?..»
АҚЫНДЫҚ
Ақын боп өмір кешіру оңай деймісің, қарағым,
Аузында болу бүл өзі сыздаған барлық жараның.
Көкірегіңе құйып ап әлемнің асқақ бар әнін,
Қосудың арпалысы бүл — тоғыспас жолдар торабын.
Нақақтан күйіп баратса нұрлы күн үшін бір тұтқын,
Кес-кестеп барып кеудеңді оғына тосу мылтықтың.
Қалдырмау үшін ұятқа күнәсыз мынау дүниені,
Жамау қып басу өзіңді аузына барлық жыртықтың.
Бір жетсе менің ажалым жетеді
Найзағай оттарынан,
Сатқындар оқтарынан,
Өйткені мен теңіз боп ақтарылам.
Бір жетсе менің ажалым жетеді
Адам қолы жасаған ұяттардан,
Қалыңдығы осынау сияқты орман.
Әйтпесе пысықтыққа пысқырмайды
Мендегі қуатты арман.
Мен күн сайын теңіз боп ақтарылам,
Бұлбұл болып шулаймын бақтарыңнан.
Көктем жаққа аққулар ұшырамын,
Жазираның ақ түтек ақпанынан.
Басқасынан ажалым жетпес менің,
Жауыздықпен өйткені шектеспедім.
Мен жарақат салмаған семсер едім
Сондықтан жарқылдаймын,
Әйтпесе өтпес те едім.
Өле берсін күншілдер күйігінде
Өз ғасырым өзімнің иінімде.
Ақ жаңбырлар тоздырған тау сияқты
Мен өлемін өзімнің биігімде.
Көңіліме тисең, үндемен,
Ащы ғой кейде тіл деген.
Өкпелеп қалсаң сен егер,
Үйіңе келем күнде мен.
Жаралған ізгі тілектен
Атымды жатсаң өшіріп,
Махаббат толы жүрекпен
Оны да кетем кешіріп.
Арыма тиіп ал егер,
Адамдығымды қорласаң,
Онда сен кәміл сене бер
Құлатып кетем орға сан.
Онда мен кекпен сен түгіл,
Пайғамбарды атам бұлтартпай.
Үйірілмей қалып иманы
Құдай да кетер тіл тартпай!
ҚОЖАХМЕТ ЯССАУИ КҮМБЕЗІНДЕ
Қой, досым, айтпа мұның кешегісін,
Қырылып кетіпті ғой неше кісі.
Әулекі әлдекімнің бақыты үшін,
Қаңғырған қайдағы бір «көсем» үшін.
Қайтеміз жоқ жердегі «сырды» шантып,
Түр одан сірі жанды құл күші аңқып.
Біреулер үшін мынау дүниеде
Адамнан алақандай кірпіш артық.
Көр, қара, ішіне кір, далаға шық,
Бір өрнек бір өрнектен барады асып.
Мың түспен құлпырып тұр бұл мұнара,
Бояуға ана сүті араласып.
Сондықтан менің бабам арда ембеген,
Өскен тек тағдыр жазған бар демменен.
Жуылып ақсақалы өкініштен,
Құлаған асқар тауы арманменен.
Қараймыз оған кейде жасарып бір,
Қараймыз кейде көзге жас алып бір.
Амал жоқ даттағанмен бұл дүние
Туған жер топырағынан жасалып түр.
Өмірден менің есімде қалғаны:
Сенімімнің сүрінбеген кездері,
Жүрегімнің дірілдеген кездері,
Анамның ілінбеген көздері.
Ағамен қауышқан күнім,
Көңілдің күнгей төсінде боп.
Достармен табысқан күнім,
Ажырасқан күн есімде жоқ.
Құмар-ақпын түз бен ащы пиязға.
Кейде ащыдан жаралдық па біз деймін.
Ала білген алақанға сый аз ба
Тәттілікті мен ащыдан іздеймін.
Бал татыған ақ сазандар тереңі,
Теңіз түбі тұзды сумен тұнса да.
Маған нанның тәтті дәмін береді
Маңдай терім ащы бола тұрса да.
Сенің кеудең тынысы Алматының,
Сенің көзің түн іші айнымаған.
Бір жағынан әкеліп жанға тыным,
Бір жағынан салдың сен қайғы маған.
Дариялардың таситын шағы ма бүл?..
Жеке ұялсаң кештетіп кел біреумен.
Астан-кестен болайын тағы да бір,
Жалғыз тамшы жанарда мөлдіреумен.
СӘЛЕМ САҒАН, ҚАЖЫМҰҚАН
Заңғар таулар жотасын
Мен өзіңе ұсатам.
Танымайтын атасын
Сәлем саған, Күш-атам!
Келдік туған жеріңе,
Қадіріңді ел білсін деп.
Жатқан шығар сенің де
Көкірегің дүрсілдеп.
Пернеге ән боп енбеген
Шулағанда мынау бақ,
Орынынан сом денең
Түскен шығар бір аунап.
Күтіп талай батыр сын,
Деп тұрғанда белдесем.
Қалай сыйып жатырсың
Мына қара жерге сен.
Бар кезінде түп-түгел
Шығыс пенен Батыс ең.
Бүгін де бұл шайқастың
Шаң суырған аты сен.
Сан жыл мынау қыр елін
Жүрегіңде тербеп ең.
Ақ екен ғой жүрегім
Өлгеніңе сенбеген.
Болашағың алдыңда елі жақсы інім,
Қазір сенде қуат та бар, от та бар.
Қандай дарын жиырма бесте тоқталар
Қызығумен қыз да саған көп қарар.
Шараппенен сыйлайтын да көп болар.
Баяны жоқ бақыт та бар кеп қонар,
Жауың да бар бір сілтесең жоқ болар.
Ал сен болсаң бәрінен де қаш аулақ,
Нәпсіңді жүр тұсаулап.
Сенің арың — маған ар,
Деп сыр шертті маған сансыз ағалар.
Мен нәпсімді қалғам сонда-ақ тұсаулап,
Көзім тұрды ырзалықтан жасаурап.
Жаным тұрды жабырқаусыз елжіреп,
Соқтым, достар, болып сонда мен жүрек!
Ақыл айтар әкем менің ерте өлген,
Денесі оның дертті жылы өртенген.
Аз емес-ті күндер бойға кек толар.
Бірақ маған әкем болып жетті олар.
Анам менің тіпті ерте қартайды,
Отызында ақ жүзінен әр тайды.
Адамдыққа бар ма ұлылық тең келер,
Анам болып жетті маған жеңгелер.
Мен оларға болдым бала, әрі іні,
Көзімде қан, кетті көздер жалыны.
Жанымда қап кетті сұлу жан біткен,
Сол оттармен әлі келем шалқып мен.
«МЕН САҒАН ҒАШЫҚ ЕДІМ» КІТАБЫНАН
ЖАҢА ЖЫЛ
Жаңа жыл туындаған жаңа армандар,
Жаңа жыл шуылдаған жаңа ормандар.
Ол мынау мәңгі бақи жаңа дүние,
О сәлем, жаңа жылда жаңарғандар!
Жаңа жыл алаулаған тұр өңімде,
Атаның өсиетінде, тілегінде.
Күніге жүз айналып толғанатын
Ананың жаңа жыл бар жүрегінде.
Тербеген сағынышпен талай түнін,
Жаңа жыл жар лебінен тарайтын үн.
Қыздардың жанарында жаңа жыл бар
Дәл биыл он сегізге қарайтұғын.
Жаңа жыл январьдың ақ қарында,
Көктемнің бұлбұл қанат бақтарында.
Әрқашан мен жаңа жыл аңсап қалам
Достарым алыс кеткен шақтарында…
Жаңа жыл ақ ниеттің алаулауы,
Жаңа жыл тарихтардың тараулары,
Жаңа жыл жалындаған алқызыл нұр,
Сенімен мен көтерген жалаудағы.
Жаңа жыл қуануда, күрсінуде,
Сел-дария сезімдердің түйсігінде.
Жолдардың жан баспаған торабында,
Талдардың гүл жармаған бүршігінде.
Жол бар ма жаңа жылдар байқамаған,
Көл бар ма жаңа жылдар шайқамаған.
Мен әр жас сәбиімді көрген сайын,
Әлемге жаңа жыл боп қайталанам.
Жаңа жыл бұрылыстарда бара алмаған,
Жаңа жыл құрылыстарда қаланбаған.
Ағалар қарапайым өмірінен,
Бір жаңа жыл жасар деп алаң маған.
Жататын омырауынан шайқап өлең,
Жаңа жыл мынау ару байтақ әлем.
Мен оған ұқсаңқырап кеткен сайын,
Жан досым, бір жаңа жыл байқа менен.
Жаңа жыл қайсарлық пен жүректілік.
Баратын болашаққа білек түріп,
Мен жаңа жылдарыма қол созамын,
Әлемге жаңа жылдар тілеп тұрып.
Шетсіз-шексіз кеңістікті жыр қылып,
Көктің ару жұлдыздары тұр күліп.
Келбетіне мен қараймын құмартып,
Тербетіле таулар да түр сыр артып,
Сақ құлақты орман да түр ойда қап,
Ақ бұлақты арман жатыр аймалап. •
Сырға толқын сылдыратып тоғандар,
Сыбызғысын тартып жатыр бағандар.
Тұяғы бүтін тұлпар бар ма екен,
Қанаты бүтін сұңқар бар ма екен.
Туған жердің көгілдір дидарына
Олар осы дәл мендей іңкәр ма екен?
Қай сағынып жүрегін тасытты екен,
Туған жерден тап солар қашып па екен.
Көкірегімде дірілдеп аяулы Жер,
Көз жасымды жаңбырдай шашып келем…
Тентек мұхит тепсінген
Дауылында,
Балықшының оттарын өшіреді.
Күз бен қыстың тұманды жауыныңда,
Ұшқыштардың тағдыры шешіледі.
Жөні басқа өлудің ұрыстардан:
Шофердің бұрылыссыз жол тілегі.
Милиционер өледі ұры ұстаудан,
Ақындарды махаббат өлтіреді.
Достық үшін қол жетпестен құс ілген,
Көкірегім ұлы дарқан той мынау.
Кейбір жанның ақ ниеті үшін мен,
Құрбан болсам деймін-ау.
Кейбіреумен өкпелесіп, ай кейін,
Жүрегім жүр туыстыққа бұрылып.
Кейбіреулер иттігімен қайтейін
Қалдырып жүр «тірі» қып.
О менің ой мен парасат тұнған әр төбем,
Қалады-ау өсіп басыңа шықсам мәртебем.
Қырлардың мынау бәрі де менің өз жерім,
Өз жерім менің бүгінгі таңда жарты әлем.
Жатқандар анау жасантып жапан сауырын,
Қимасым менің, сырласым менің, бауырым.
Жүктеді маған көтер деп бүгін дәуірім,
Бүгінгі түн мен ертеңгі таңның ауырын.
Арылсын десең бұлттан құбыла, батысым,
Сапқа кір, досым, ғасырға күндер татысын.
Шығысқа қара!
Қарашы мынау шығыстың,
Шұғылаға мәңгі қанатын малып жатысын.
Тұрғанда заман жұлдыздарға алыс жол сілтеп
Кемеңгер шығыс кемелерімен толсын көк.
Ойларым менің жүгендеп жатыр тездікті,
Туған жер үсті шұғылалы мекен болсын деп.
Етемін арман, қыламын тілек қанша мен,
Тұсында менің атсын деп батыс таң сенен.
Болар еді-ау, болар еді-ау тамаша,
Шығысқа егер айналып кетсе барша әлем.
Соғыстың құрбан алмаған өші қалған ба,
Айырды бізді қуаныш толы шақтардан.
Бауырдан — қанды майданда,
Ауылда махаббаттардан.
Егер өмір соғыс болса қыратын,
Одан менің жеңіс те емес Мұратым.
Қашан менің ол жеңістен безгенім,
Қарғыс атқан қарғыстардан тұратын.
Соғыс бізге сия еткізді жосаны,
Қаламсапты қамыс-шиден жасады.
Мені өмірге қаз бастырған ағалар,
Сол соғыстан әлі ақсап басады.
Қайғы, азап — бәріне де ар көніп,
Тайды талай ақ жүрегі әр көрік.
Мені өмірге жетелеген жеңгелер,
Әлі де жүр бір перзентке зар болып.
Оның кейпін жеткізе алар теңеу жоқ
Тек тіршілік жүрді бізге демеу боп.
Соғыс, соғыс
Есіме алған түні оны
Шырт ұйқымнан оянамын елеуреп.
Жалынан тарта шапсам қай күреңнің,
Мен қатар қуаныш пен қайғыны емдім.
Туған жер, халқын сүйген азаматқа,
Екен ғой таусылмайтын қайғы мен мұң.
Бауырым, көтерерсің, жігіт болсаң,
Қыруар көкірегіңе үміт толса.
Өмір бүл үзіліссіз күйіп-жанар,
Соңғы рет жүрегіңді суытқанша.
Емес ем қайғы ойлайтын шаққа құмар,
Шыным да аз емес шат боп ақтарылар.
Тек қана баурайы жаз заңғарлардың
Басында мәңгі жатқан ақ қары бар.
Мен саған Жер сияқты бауырмалмын,
Қаңтарда дауысымын дауылдардың.
Қашан да жағында боп қаламын мен,
Жанында сатырлаған жауып бардың.
Мен саған жер сияқты тілектеспін,
Жарыққа бола алмайды түнек тосқын.
Кейде күл тасығанмен күнің үшін
Әмірін жүргізе алмас жүрекке ешкім.
Тау бұзып, тас қаласып, гүл егісіп,
Саулығын бір-бірінің тілеп ұшып.
Тіреусіз аспан-жердің арасында,
Адамдар күн көреді сүйенісіп…
Аралығы қарын менен жүректің
Төрт-ақ елі болса да,
Қашық олар қаншама!
Иә, көп болса төрт елі.
Бірақ осы төрт елі
Түгесілмес ертегі.
Қарын болса ойлайды тек тойғанын,
Ал жүрегің өзге күйді шертеді…
Қарын мені талай рет ұялтты,
Ұялуға тиіс емес жерімде.
Қара жүрек туысқаның сияқты,
Хабар алмас тірің менен өліңде.