САЯСАТКЕР МӘУЛЕН ӘШІМБАЕВТЫҢ КЕҢЕСІ
Бірде Мәжіліс депутаты Мәулен Әшімбаевпен Астанадағы кеңсесінде кездестім. Екеуміз шай ішіп отырмыз. Ол кісі әңгіме барысында: «Қазір қандай кітап оқып жүрсің?» – деп сұрады. Мен оқып жатқан кітаптарымды айттым. Осы кезде қазақтың этногра- фиясына қатты көңіл бөліп жүргенмін. Кітапханамда тарихымызға қатысты дереккөздер жинағаным бар еді. Елдің өткенін білмей, оның болашағы туралы пайымдау мүмкін емес деген пікірде болатынмын.
Мәулен Сағатханұлы айтқандарымды тыңдап отырды да: «Өткенді білген жақсы, бірақ біз саясаттанушы болған соң, тек өткенімізді қазбалай бермей, бүгінгі күні шығып жатқан зерттеулерге де көбірек көңіл бөлгеніміз маңыздырақ», – деді.
Сөзі өтімді болу үшін соңғы жылдары шыққан Фарид Закарияның The Post-American World және The Future of Freedom: Illiberal Democracy at Home and Abroad кітаптарын, Фрэнсис Фукуяманың The Origins of Political Order: From Prehuman Times to the French Revolution және Томас Пикеттидің Capital in the Twenty-First Century еңбектерін оқып шығуға кеңес берді.
Әңгіме барысында ол кісі соңғы кездері қазақ және орыс тілінде кітап оқығанды қойғанына бірнеше жыл болғанын, содан бері тек ағылшын тіліндегі еңбектерді ғана оқып жүргенін айтты. Мұны әуелі біздің мамандығымыз бойынша ең өзекті еңбектердің басым бөлігі бүгінде, негізінен, ағылшын тілінде шығатынымен түсіндіруге болады. Әлемде жылына жүз кітап шықса, соның сексені ағылшын тілінде. Есесіне, олардың біраз бөлігі (қазақ тілін қоспағанда) орысшаға аударылмайды, аударылғанның өзінде арасында бірер жыл өтеді. Мәселен, осы жолдарды жазып жатқан кезімдегі оқып жүрген Мойзес Наимнің «Конец власти» еңбегі ағылшын тілінде алғаш жарияланғаннан кейін орыс тіліне үш жыл өткен соң ғана аударылды. Үш жылда әлем жаңа, ақпараттың өзі тез ескіреді. Мәулен Сағатханұлы менің ағылшын тілінде көбірек оқуыма кеңес берді.
Ол кісіден: «Ағылшын тілінде оқып үйрену қиынға соқпады ма?» – деп сұрағанымда: «Мен жанымды қинадым, осындай жауапты қызметте отырғандықтан [сол кезде Мәулен Сағатханұлы Халықаралық істер, қорғаныс және қауіпсіздік комитетінің төрағасы болатын] ағылшын тілінде шығып жатқан ғалымдардың кітаптарындағы жаңа әлемдік концеп- цияларды білуге міндеттімін ғой», – деп жауап қайтарды. Шетелге іссапарға шықса, бір сөмке кітап арқалап келетінін де жасырмады.
Әңгіме соңында әлем келбетінің ауысуына ықпал етіп жүрген дүниежүзіндегі мықтылардың, соның ішінде, Facebook әлеуметтік желісінің негізін қалаушы миллиардер Марк Цукербергтің кітап тізімдеріне көңіл аударып жүру маңыздылығын атап өтті. Содан соң: «Күніне кем дегенде жарты сағат уақытыңды кітап оқуға арнауды ұмытпа», – деді.
Мәулен Сағатханұлынан кітап оқуға байланысты осындай көп пайдалы кеңестерді алудың өзі бір ғанибет деп білемін.
ЕЛБАСЫНЫҢ КЕҢЕСІ
Данат деген танысым Елбасымен кездескен болатын. Кездесу барысында екеуі кітап тақырыбын талқылапты. Танысым да қолынан кітапты тастамайтын жігіт. Әсіресе ағылшын тілінде көп оқиды. Елбасы оған The New York Times бестселлерлері тізіміндегі кітаптарды ылғи қарап жүруге кеңес беріпті. Президенттің бұл кеңесіне мен де құлақ асуға тырысатын болдым.
«АБАЙ ЖОЛЫН» ОҚУ МІНДЕТТІ ЕМЕС
Мен үш мектеп ауыстырдым. Барлық жерде қазақ әдебиетін оқытқан ұстаздар өз пәнінің «фанатиктері» болды. «Абай жолын» оқымаған қазақ қазақ емес», – деуші еді Күлмесхан апай. Ол кісі шынымен де ешқашан күлмейтін. Меніңше, осылай намысқа тиюдің арқасында ұлы ақынымыз туралы эпопеяны оқитын шығарсың, әйтсе де баланы бұлай ынталандыруға болмайды. Сол сөздерден соң мен «Абай жолы» жазылғанға дейін өмір сүрген қазақтардың жағдайына жаным ашып, олардың қазақ болып өте алмағандығына жүрегім ауыратын. Яғни, мұғалімдер психологиялық тұрғыдан баланы дұрыс бағыттамайды. Кітап оқуға баулуды осындай тілдік конструктілер арқылы жүргізбеу керек.
Менде романның төрт томдығы бар. Мұғалімдерімнің әлгі айтқан сөздерінен кейін бірталай жыл өтсе де, бір томнан аса алмадым.
«Абай жолы» романын оқу міндетті деп санамаймын. Тура солай әрбір орысқа да Лев Толстойдың «Соғыс және бейбітшілік» эпопеясын оқу да міндетті емес деп ойлаймын.
Орыстың ұлы жазушысының тағы бір романы «Анна Каренинаны» оқып отырып, оның бітуіне жиырма бес беттей қалғанда, шыдай алмай, жаптым. Бұл кітаптың маған түк те қызық емес екенін түсіндім. Бас кейіпкердің, оның айналасындағылардың болмысы, ойлары мен үшін түсініксіз болғанына көзім жетті. Әрине, Лев Толстой өзі өмір сүрген замандастардың тап-табымен психологиясын, әдеттерін, ойларын жақсы сипаттап берген.
Кітап дегеніміз – өткен замандарда өмір сүрген адамдардың келер ұрпақпен тілдесу, сырласу құралы. Мың жерден тырысып бақсаң да, өткен дәуірлердің атмосферасын, ерекшеліктерін, ол кезде өмір сүрген адамдардың менталитетін ұғына алмайсың.
Заман ауысқан сайын киім, әбзел, тұрмыстық заттардың атаулары да өзгереді. Көп нәрсе уақыт өте қолданыстан шығады. Сондықтан өткеннің кітаптарын оқи отырып, қандай заттар туралы айтылып отырғанын, оны қалай пайдаланғанын, не үшін қолданғанын тағы түсіне бермейсің. Тілдің өзі де ғасырлар өте өзгеріске ұшырайды. Мәселен, Шекспир заманында punk сөзі «жезөкше» дегенді білдірсе, өткен ғасырда субмәдениет өкілдеріне қатысты қолданыла бастады.
Қай заманды алып қарасақ та, жазушылардың көтеретін тақырыптары – адамзаттың фундаменталды құндылықтары. Бастысы осы.
Ақ пен қараны ажырату үшін Сенеканы не Шекспирді оқыдың ба, қазіргі замандасыңның кітабынан нәр алдың ба, еш айырмашылығы жоқ. Маңыздысы – оқыған авторың айтып отырған фундаменталды құндылықтардан хабардар болуы керек.
Апулей Рим империясы заманындағы тілмен сөйлесе, Абай өз заманының тілімен сөйлейді, қазіргі сенің замандасың сен түсінетін тілде сырласады. Бірақ үшеуінің де көтеріп отырған мәселесі бір.
Меніңше, филологиялық, мәдени және басқа да айырмашылықтарға басты қатырмай, өз заман- дасыңды оқыған жеткілікті. Бірақ замандас жазушың өзің оқымаған Сенеканы, Апулейді, Әуезовті оқуы шарт. Себебі, бұл – оның кәсібі. Олар жазған дүние- лерді іштей қорытып, бойына сіңіріп, әр заманға ортақ құндылықтарды сенің тіліңде жеткізуі керек.
Оқыма демеймін, өз еркіңізде, бірақ оқу міндетті емес деп санайтынымды тағы бір қайталаймын.
СӘНГЕ АЙНАЛҒАН КІТАПТАРҒА СЕНЕ БЕРМЕҢІЗ
Кез келген кітап дүкеніне кірсең, бірден көзге түсетіні – өзіңді-өзің дамыту, сұмдық мотивацияны иелену, позитивті болып, күліп жарқырап жүруге қатысты әдебиеттер жинақталған сөрелер.
Бұл – тренд, жай ғана сән. Осыдан кейін күліп жүрмейтіндер табысқа жете алмайды деген пікір қалыптасуы мүмкін. Алайда адамның темпераменті әртүрлі. Осы тақырыпта жазылып жатқан кітаптар қаншалықты пайдалы? Әлде зиян тұсы басым ба?
Шетелдік бір сайтта қызық мақаланы оқығаным бар15. Ол жерде қазіргі қоғамның позитив көңіл күйді сақтауға қатты алаңдайтынын, мәдени үрдістердің адамдарды бақытты болу идеясына көсілуге алып келгені туралы жазыпты. Иә, қазір адамдар осы тақырыпта жазылған кітаптарды сатып алып, өзін- өзі жетілдіру тақырыбында шебер-сыныптарына барып, әлеуметтік желілердегі парақшаларында мотивациялы сөздерді жариялағанды әдетке айналдырды. Мақалада бүгінгі күні бақыт бойынша сарапшының (батыс қоғамындағы әңгіме ғой, бізге әлі жете қоймаған) көмегіне жүгініп, түрлі менталды тәжірибелерді зерттеп, мобильді қосымша арқылы ішкі ризашылыққа қол жетуге болатыны туралы айтылыпты.
Бүгінгі таңда АҚШ-тың миллионнан астам әске- рилері позитивті психология курсынан өтіп жатса, Ұлыбритания мектептерінде оптимизмді оқытады екен. Ал халықтың әл-ауқаты жалпы ішкі өніммен қатар «бақыт индексі» арқылы да өлшенетін болды.
Автор пессимистердің келіссөздер жүргізуде табысқа жиірек жететінін атап өтіп, олардың шешім қабылдауда көреген болатынын айтады. Есесіне, бұл адамдар жүрек ұстамасына азырақ шалдығады екен. Тағы бір қызығы, циник адамдардың некесі берігірек, айлығы көбірек, өмірі ұзағырақ болатыны айтылып- ты. «Естімеген елде көп» деп осыны айтыңыз.
Ал жақсы көңіл күйдің өз кезегінде кемшіліктері де аз емес болып шықты: ол мотивацияның азаюына әкеліп, ұсақ-түйектерге зейінді кемітіп, адамды сенгіш әрі эгоистке айналдырады екен.
Оптимистердің ішімдікке, артық тамақ жеуге және жыныстық қатынастарға құмарлығы артығырақ болатыны да анықталыпты.
Мақала авторы «Неге осылай болады?» деген сауал тастап, оған өзі: «Себебі, біздің сезімдеріміздің нақты қолданысы бар», – деп жауап береді.
Ыза, мұң және пессимизм адамның бақытсыз, сәтсіз екенін аңдатпай, керісінше, бұл сезімдер пайдалы қызмет атқарып, эволюция барысында бізге тірі қалуға көмектесу үшін дамыған көрінеді.
Ньютон тым ренжігіш әрі кекшіл, Бетховен жанжалқой, сотқар болса керек. Кемеңгерлік ашушаңдықпен бірге берілетін секілді. Мақала авторы осының мысалын бүгінгі күні де кездестіруге болатынын айтып, Кремний алқабында жұмыс істейтіндердің бір сарасын атап өтеді. Мәселен, Amazon компаниясының негізін қалаушы Джефф Безос қызу мінезді әрі ашуға булыққанда адамға тіл тигізуден де тайынбайтынын айтады.
Амстердам университетінде қызмет ететін Мат- тийс Баас 2009 жылы тәжірибе жасапты. Ерікті студенттерді жинап, ғылым үшін олардың ашуын қоздыруға бел буады. Бір топқа: «Көңіліңізге тиген сәтті немесе оқиғаны еске түсіріп, сол туралы эссе жазыңыздар», – деп тапсырма беріпті. Бұл олардың ашуын сәл ғана келтіреді. Бірақ қатты ызалана қоймаса керек. Екінші топқа мұңаюды тапсырыпты.
Ашу мен ыза ағзадағы ресурстарды жұмылдыруға дайындайды. Бұл сезімдер адам қиын жағдайға ұшырағанда күйін нақты бағалауға әсер етіп, оған жағдайдан шығу үшін қуат береді екен.
Содан соң екі топтағы қатысушылардың шығармашылық қабілеттерін байқамақ болып ойын ұйымдастырады. Он алты минут ішінде олар психология факультетінде оқытуды жақсартуға бағытталған неғұрлым көп ұсыныстар жасау керек болыпты. Басында болжағандай, ашуланған студенттер көбірек идеялар айтып, олардың ұсыныстары жаңашыл, басқалардың ұсыныстарымен ұқсастығы бір пайыздан төмен көрсеткіш көрсетеді.
2010 жылы ғалымдар тәжірибе жасап, ашуды ба- сып тастау (қазіргі сәнге айналған кітаптар осы туралы айтпаушы ма еді?) жедел жүрек жеткіліксіздігінің ықтималдылығын үш есе арттырып, қан қысымының көтерілуіне әкелетінін дәлелдей алыпты.
Нью-Йорк университетіндегі Габриэль Оттинген қызметке кіріскен президенттердің сөздерін талдап, солардың ішіндегіпозитивтісөздер ақырында солпрезиденттер билікте отырғанда жұмыссыздықтың өсуі мен ЖІӨ азаюына әкеліп соқтыратынын анықтаған (кез келген сәйкестіктер кездейсоқ).
Қысқасы, осылай екен. Егерде сіз күле бермейтін және күле білмейтін Күлмесхан болсаңыз, қам жемеңіз. Жүрегіңіз жақсы соғады екен. Мен де жөндеп күле алмаймын, езулерім қатты созылмайды. ☺
Сайып келгенде, қазіргі таңда сән болып отырған кітаптар бір күндік қана.
МОТИВАЦИЯЛЫҚ КІТАП АВТОРЛАРЫ ТУРАЛЫ НЕНІ БІЛУ КЕРЕК?
Жоғарыдағы әңгімеге тұздық болсын. Интернетте рас-өтірігі белгісіз мынадай бір ақпарат жүр. АҚШ-та «Некені қалай сақтап қалу керек?» атты кітаптың авторы әйелін атып өлтіріп, фейсбукта мәйіттің суретін жариялаптымыс. Ал Дейл Карнеги болса жалғыздықта дүние салса, Бенжамин Споктың ұлдары әкесін қарттар үйіне тапсырмақшы болып, Мария Монтессори ұлын бала асыраушы отбасыға тапсырыпты. Себебі, ол өзінің бұл дүниедегі мақсатын «өзін бөтен балаларға арнау» деп санаптымыс. «Қалай бақытты болу керек?» бестселлерінің авторы депрессиядан асылып қалыптымыс. Мотивация туралы кітаптар, жекетұлғалық өсу тренингтері, сайып келгенде, заманымыздың өнімі, түлкінің боғы.
ФРАНКЛДІ ОҚЫСАҢЫЗ ЖЕТКІЛІКТІ
Осыған орай тағы бір айтарым, мотивацияңыз жетпей, оны жүздеген кітаптардан іздеуге бел бусаңыз, көп уақыт жоғалтпай, бір ғана кітапты оқып шықсаңыз жеткілікті. Бұл кітап – жиырмасыншы ғасырда өмір сүрген австриялық психолог Виктор Франклдің «Сказать жизни «Да»: психолог в концлагере» атты еңбегі. Қалың кітап емес және пішіні де шағын, бар-жоғы екі жүз беттей ғана. Бұл кітапты оқыған кез келген адамның мотивация тақырыбында ешқандай сұрағы қалмайды деп ойлаймын.
Франкл нацистердің концентрациялық лагерьлерінің тұтқыны болған адам. Ол Венада еврей отбасында дүниеге келіп, жас кезінен психологияға қызығушылық таныта бастаған. Вена университетінде медицинаны оқып, кейін неврология және психиатрия саласын таңдап, депрессия мен суицидтің психологиясын терең зерттейді. Он тоғыз жасында Sozialistische Mittelschüler Österreich мектебінің президенті болып, студенттерге аттестат алу кезеңінде қолдау көрсету бойынша арнайы бағдарлама жасайды. Франкл осы қызметінде жүргенде Вена студенттерінің арасында бірде-бір рет суицид фактісі орын алмаған екен.
Австрияны нацистік Германия басып алар алдында психолог Венадағы клиникалардың бірінде өз-өзіне қол жұмсаудың алдын алу бөлімін басқарып жүреді. Сол жерде жүргенінде өз-өзіне қол жұмсау қаупі бар отыз мыңнан астам әйел ол емдеген науқастардың қатарында болады. Алайда 1938 жылы фашистер басып кіргенде, Франкл еврей болғандықтан, оған науқастарды емдеуге тыйым салады.
Аншлюс Австриядағы еврейлерге үлкен қауіп алып келді. Франклдің АҚШ-қа қоныс аударуына мүмкіндігі болады. Бірақ ол ойланбастан одан бас тартқан. Өйткені, Америкадан тек жалғыз өзіне ғана шақыру келеді. Әйтсе де ғалым тума-туыстарын, қартайған ата-анасын тастап кетуге бармайды. Австриядан кетіп қалғанда, он бес жыл бойы жүргізген зерттеулері нәтижесінде жазылып жатқан кітабын аяқтауға мүмкіндігі бар еді.
Фашистер Франкл мен оның жақындарын 1942 жылы қамауға алып, концлагерьлерге айдап жібереді. Он бес жыл көлеміндегі зерттеулерінің нәтижесі жазылған қолжазбаны фашистер өртеп жіберген.
Концлагерьлерде психолог екі жарым жылға жуық уақыт бойы тұтқында болады. Сол жерге түскенге дейін ғалым өзінің негізгі ойларын тұжырымдап, өмір мәнін іздеу адамның жан денсаулығының кепілі екенін болжап жүрсе де, идеяларын іс жүзінде тексеріп көру тағдыр тәлкегімен тек осы концлагерьлерде ғана мүмкін болады.
Психолог концлагерьде жаңадан келіп жатқан тұтқындарға психологиялық жәрдем көрсетуді қолға алады. Мақсаты – оларды алғашқы шоктан арылту еді. Франклдің концлагерьде жасырын ұйымдастырған психологиялық көмек көрсету тобы өз-өзіне қол жұмсаудың алдын алып отыруға тырысады. Сонымен қатар тұтқындар арасында өз еркімен бұл дүниемен қош айтысқысы келіп жүргендер туралы хабарлап тұратын ақпарат қызметін де ұйымдастырады.
Концлагерьдегі тәжірибесіне сүйеніп Франкл өзінің логотерапия ілімін, яғни психотерапиялық жәрдем көрсету әдісін қалыптастырады. Психолог адам тек ләззат алып, билікке ғана ұмтылмай, сонымен қатар өмірдің мәнін түсінуге талпынады дейді. Лагерьде психотерапия жүргізу тұтқындар өмір мәнін іздегенде ғана оң нәтижесін береді. Осындай ауыр жағдайдағы адам үшін бұл мән шартсыз болып, өзінде тек өмір мәнін ғана емес, оның азап шегуі мен өлімінің де мәнін қамту керек болады. Лагерьдегілер Франклге: «Лагерьден аман шығамыз ба?» және «Мына азап пен өлімнің мәні бар ма?» деген екі сұрақты жиі қойып жүреді. Бірінші сұраққа теріс жауап адамдардың көбісіне азап шегу мен тұтқыннан аман шығудың мәнін жойса, екінші сұраққа теріс жауап аман қалуға талпынудың өзін мәнсіз етіп тастайтын болады.
Өмір мәнін жоғалтпаған тұтқындар түңілген тұтқындарға қарағанда қиыншылықтардан жеңілірек өтетінін байқайды. Франкл «Өмір мәні – адамның ең басты мотивациясы» деген қорытындыға келеді.
Франклдің әйелі мен анасы концлагерьде өлтіріліп, әкесі өкпе қабынуынан солардың бірінде көз жұмады. Тек әпкесі ғана аман қалған.
1945 жылдың 27 сәуірінде психолог ғалымды америкалықтар азат етеді.
Соғыс аяқталған соң Франкл Венаға қайтып оралып, сол жерде жұмыс істейді. Тозақта өткен үш жылының тәжірибесін «Психолог в концлагере» еңбегінде жазады. Бұл кітапты ғалым соғыстан бұрын бастаса да, оны лагерьде жүріп тәжірибе жүзінде алынған қорытындыларымен толықтырады. Былайша айтқанда, екі жарым жыл бойы кітапты ойында «жазады» және бұл жұмысты аяқтап, оны жариялау ғалымның аман қалуға талпынуына бірден-бір мотивациясы болады.
Франкл концлагерьдің тозағынан өтіп, өміріне ешқандай кепілдік болмаса да, мотивациясын жоғалтпай, тіпті басқа тұтқындардың да уәжін тауып беруге тырысқан. Мотивация туралы кітап іздесеңіз, Франклдің еңбектерінен артық еңбек таппайсыз. Өйткені, олардың дүниеге келуінің құны өте жоғары болды. Сол себепті мотивацияны арттыру тақырыбындағы бүгінгі шығып жатқан кітаптар футболдың үшінші лигасындағы клубтар сияқты.
Виктор Франклдің «Сказать жизни «Да»: психолог в концлагере» кітабынан бір үзіндіні келтірейін:
«… Ішкі сүзгісін жоғалтқан адам тез бұзылады. Оны сергітетін барлық іс-қимылдың ол қабылдамайтын фразасы, әдетте: «Менің мына өмірден күтетінім жоқ». Бұл жерде не уәж айта аласың? Қалай қарсылық білдіресің?
Барлық қиындық өмірдің мазмұны жайлы сұрақтың басқаша қойылу қажеттілігінде. Мәселе біздің өмірден нені күтетіндігімізде емес, ол бізден не күтетіндігінде екенін өзімізге үйрету мен күмәнділерге түсіндіру керек. Философиялық тұрғыда айтса, бұл жерде коперникше төңкеріс жасау қажеттігі: біз өмірдің мәнін сұрамауға міндеттіміз, тиісінше бұл сұрақ бізге бағытталған – өмір күн сайын және сағат сайын сұрақтар қояды және біз оларға сөзбен не оймен емес, іспен және дұрыс мінез-құлықпен жауап беруіміз қажет. Өйткені, өмір сүру – ақыр аяғында әрбір күн мен сағат сайын істелуге тиіс өмірдің қой- ған талаптарын дұрыс орындауға жауапкершілікті алу.
Бұл – талаптар. Ал олармен бірге болмыстың мәні әртүрлі адамдар мен өмірдің әрбір сәттерінде әрқилы. Демек, өмірдің мәні жайлы сауалдың ортақ жауабы болмайды. Өмір, біз оны мұнда қалай түсінеміз? Ол көмескі, бұлдыр дүние емес – анық, олардың біздерге әр сәттегі талаптары да мейлінше айқын. Бұл айқындық адамның тағдырына тән: әркімде ол бірегей және қайталанбас. Ешбір тағдырды басқасымен салыстыруға келмейтініндей, бірде-бір адам келесісіне ұқсамайды және бірде-бір жағдай дәл солай қайталанбайды – әрқайсысы адамды бөлек іс-қимылға шақырады. Демек, өмір мәні жайлы сауал ортақ бола алмайды. Айқын жағдай – одан өз тағдырына белсенді әрекет етуді талап етіп, бағалы дүниелер жайлы ойды жүзеге асыру мүмкіндігін пайдаланып (мәселен, рақат алу), жай ғана өз тағдырын қабылдауды қалайды. Сондай-ақ әрбір жағдай жалғыз, бірегей болып қалады және осы бірегейлігімен, айқындығымен сұрақтың бір ғана жауабын қалдырады. Ол – дұрыс. Тағдыр адамға қайғы үлесін салған екен, ол бұл қайғыдан оларды өзінің қайталанбас міндетіне ауыстыра алуы тиіс. Ол өз қайғысының бірегейлігін түсінуі шарт. Өйткені, жержүзінде бұған ұқсас ештеңе жоқ. Ешкім оны бұл қай- ғыдан құтқара алмайды және ешкім де онымен бірге сол қайғысын сезіне де алмақ емес. Алайда осындағы секілді, бұл тағдыр кімге беріліп, өз қайғысын құраса, қайталанбас ерліктің бірегей мүмкіндігі туады.
Біздер үшін концлагерьде мұның бәрі дерексіз дәлел болмады. Керісінше, мұндай ойлар әрі қарай шыдауға көмектескен жалғыз дүние болды. Өмір сүруге ешқандай мүмкіндік қалмаса да, берілмеу және торығуға салынбау керек. Біздер үшін өмірдің мәні жайлы сауал шығармашылық тұрғыда қойылған міндеттердің орындалуынан ауылы алыс болды. Жоқ, әңгіме өмірдің толықтығымен, яғни өзіне өлімнің қосылуы жайында еді. Ал мазмұнның астарында тек қана «өмірдің мәнін» ғана емес, қайғы мен өлімнің мәнін де ұқтық. Біздер осы мән үшін күрескен болатынбыз!»
ОН МЫҢ ТҰЛҒАНЫҢ ӨМІРБАЯНЫН ОҚЫҒАН МЕНІМЕН ЖАРЫСЫҢЫЗ
Кітап оқуды енді ғана бастаған оқырмандар, әдетте, алдымен қандай тақырыптағы кітаптардан бастау керек екенін білмейді. Егер кітап оқуға қызығушылығыңыз кеш оянса, қолға түскеннің бәрін оқи беруге уақыт табыла бермейді. Бұл жағдайда мен ұлы тұлғалардың өмірбаяндарын оқуға кеңес берер едім. Жеке басым он мыңнан астам адамның биографиясын оқығанмын. Бұл өте пайдалы.
Оларды оқыған кезде тарихта аты қалған тұл- ғалардың (мейлі ол ғалым, саяхатшы не саясаткер болсын) арасында бірнеше ұқсастық бар екенін байқайсың. Біріншісі – олардың барлығы өте көп жазу жазған, ойларын қағазға түсіріп, жоспарларын қойын дәптеріне белгілеп жүрген. Мен тек қана жазушы- ларды айтып отырған жоқпын, жазу, сірә, олардың негізгі кәсібі. Ойларыңды, жұмыстарыңды жазып отырған іс-қимылыңды бір жүйеге келтіреді. Қазір ішкі дүниемізді жалаңаштап, ойларымызды екібастан әлеуметтік желілерде бөлісіп жүрміз ғой, сондықтан жұмыстар туралы айтайын. Ертеңгі шаруаларды бүгін кеште жазып қойған дұрыс. Мәселен, ертең жасау ке- рек отыз жұмысың болса, миың ашып, неден бастап, немен аяқтайтыныңды білмей, әбден әбігер боласың. Отыз жұмысың қағаз бетінде тұрса, миың олардың барлығын есте сақтау қажеттілігінен арылып, қайта оларды дұрыс шешу жолдарын ойлаумен болады. Есесіне, олардың кезегін анықтап, бір бөлігін түске дейінгі мезгілде, екінші бөлігін түстен кейін орындау оңтайлы екеніне көзің жетеді. Сосын отыз жұмыс дегеннің өзі мотивацияны азайтуы мүмкін. Сөйтіп жүргенде осы мәселені де ойлай бастайсың. Мотивацияны жоғары деңгейде сақтау үшін қайсыларын бірінші кезекте, қайсысын соңынан атқару керек екенін таңдайсың.
Мен «бес минутта жасауға болатын нәрсені кейінге қалдырмау керек» деген қағиданы ұстанамын. Соның арқасында отыз жұмыстан тұратын тізім бір сағатқа жетпейтін аралықта екі есеге дейін қысқарады. Осылайша тайм-менеджмент мәселесін де ретке келтіріп аласың. Көрдіңіз бе, бір жанрды оқудың арқасында өмірде не жұмыста қажет болатын бірталай тұлғалық қасиеттерді дамытып алуға болады.
АҚШ президенті әрі миллиардер Дональд Трамп өзінің «Чемпион сияқты ойла» кітабында да өмірбаян оқудың маңыздылығын айтады: «Дана болудың тағы бір жолы – ұлы адамдар мен сізді қызықтыратын саланың көрнекті өкілдерінің өмірлері туралы оқу. Мен Уинстон Черчилль, Авраам Линкольн және әлем тарихында маңызды рөл ойнаған тағы да басқа адамдар туралы оқып, көп нәрсені үйрендім. Олар алды- на өмірдің өзі қойып тұрған міндеттерді орындауға аса дайын болуы керек болды. Олардың тағдыры көп жағдайда соқыр жеребе, жазмыш, тарихи сәтке тәуелді болды, десе де, жағдайдан керемет шығу үшін олардың тәжірибесі мен білімі жеткілікті болды. Әрекетіңіз бен шешімдеріңіз мыңдаған, тіпті миллиондаған адамдардың өміріне әсер етеді деп елестетіңізші, сонда осы адамдардың мойнына жүктелген үлкен жауапкершіліктің қандай болғаны туралы аз болса да түсінік қалыптастырасыз. Мәселелеріңіз өзіңізге құртақандай-ақ болып көрінеді, осының арқасында ойлауыңыздың көк- жиегін кеңейте аласыз, міндеттеме мен кәсіпқойлықтың не екенін жақсырақ түсінесіз».
Бұл дүниеде екі түрлі адамдар бар: біреулері уақытын қадірлеп, біраз істі тындыруға талпынады, екіншілері: «Ағай, сіз соншама жұмыс атқаруға уақытты қайдан табасыз?» – деп сұрақ қояды.
Өмірбаяндардан байқаған екінші нәрсем – тұлғалардың басым бөлігі әуелде елден ерекшеленбей өмір сүріп жүре береді. Бірақ белгілі уақытта олар бір-екі жылдай уақытқа көлеңкеге кетеді де, кейін олардың өмір жолы өрге қарай оза бастайды. Биографтар сол бір-екі жылда тұлғаның қайда жоғалып кеткенін, немен айналысқанын, ойлары қандай болғанын, әдетте, ашып жазып бере алмайды. Маған да осы тұсы қызық.
ФАРАДЕЙДІҢ ӨНЕГЕЛІ ӨМІРБАЯНЫ
Көптеген тұлғалардың өмірбаяндарын оқып, өте пайдалы дүниелер алдым. Солардың ішінде қатты есте қалғандардың бірі – ағылшын физигі Майкл Фарадейдің өмірбаяны. Мен онымен он екі жасымда танысқан болатынмын. Әлі күнге дейін оны есіме алып, мотивациямды күшейтемін.
Айтулы тұлға Лондонның маңайындағы бір елді мекенде кедей әрі көпбалалы отбасыда өмірге келеді. Әу бастан оның жақсы білім алуға, дұрыс қызметке тұруға мүмкіндігі өте аз болатын. Жас кезінде-ақ жұмыс істеп, отбасын асырауы керек болды. Он үш жасында мектептегі оқуын қалдырып, француз эмигранты Рибоның кітап сататын дүкеніне жұмысқа тұрады. Бала кезде жүйелі түрде білім ала алмаса да, оның кітап оқуға деген құлшынысы ерекше еді. Күндіз кітап дүкенінде жұмыс істесе, түнде тапқан ақшасының бір бөлігіне майшам сатып алып, кітапханада түней жүріп кітаптарды оқиды. Оны физика ғылымы қызықтырады. Сөйтіп жүргенде, бір күні Лондонда танымал ағылшын физигі дәріс оқиды дегенді естиді.
Корольдік институтта көптеген химиялық элементтерді ашқан ғалым Гемфри Дэвидің лекцияла- рына барып, оның айтқандарын мұқият конспектілеп жүреді. Дүкенде жұмыс істеп жүріп кітап түптеу өнерін игерген Фарадей жиналып қалған біраз конспектілерін түптеп, Дэвиге оларды апарып береді. Дэвидің өзінің үлкен жолы қарапайым дәріханашыдан басталған соң, жас Фарадейдің ұмтылысын жақсы түсініп, оның жан-жақты білімі мен дарынына тәнті болады. Бірнеше айдан соң танымал ғалым оны қасына шақырып, Корольдік институтқа жұмысқа алады.
Басында лаборант болғандықтан, Фарадей институтта істейтін профессорлар мен дәріскерлерге көмектесіп, олардың дәрістерін дайындауға, материалды құндылықтардың есебін жүргізуге араласады. Соған қарамастан, білімін толықтырудың әрбір мүмкіндігін дұрыс пайдалануға тырысып жүреді, дайындаған дәрістерін жіті оқиды. Сонымен қатар Дэвидің рұқсатымен өздігінше химиялық тәжірибелер жасай бастайды. Өз ісіне жауапкершілігі мықты болғандықтан, көп ұзамай Дэвидің баға жетпес көмекшісіне айналады. Жиырма екі жасында Дэви оны көмекшісі әрі хатшысы ретінде өзімен бірге Еуропаның ғылыми орталықта- рына алып жүреді. Бұл сапар екі жылға созылады. Дэвидің әлемдік танымалдылығының арқасында ол Андре-Мари Ампер, Жозеф Луи Гей-Люссак, Алессандро Вольта сияқты басқа да әйгілі замандас ғалымдармен танысып, білімін одан әрі шыңдай түседі.
Лондонға оралған соң, Фарадей қызу жұмысқа араласады. Түн ортасына дейін жұмыс істеп, еңбекқорлығымен, әдісқойлығымен, тәжірибелерді сауатты жасауымен, зерттеп жатқан мәселесіне терең үңіле білуімен танылады. Көп ұзамай, ол ғалымдар арасында «тәжірибе қоюшылардың патшасы» деген атаққа ие болады. Фарадей өмірінің соңына дейін отыз мыңнан астам ғылыми тәжірибе жасап, кемінде он ғалымның атын тарихта қалдыруға жететін жаңалықтар ашып, физиканың электродинамика саласының негізін қалап кетеді. Бүгін біздің электр қуатын тұтынып, компьютерде жұмыс істеуіміз, телефон арқылы хабарласуымыздың өзі осы Фарадейдің және оның ғылымға сіңген еңбектерінің жемісі.
Міне, осындай мотивациялық мысалдардан артық не керек?
Сол себепті «бұл елде танысың болмаса, болашағың жоқ» дейтіндерге көбірек кітап оқып, еңбектену керектігі туралы айтамын. Кінәні өзгеден іздеу – әлсіздердің жай ғана сылтауы.
ҮШІНШІ ТАРАУ
ОЙ САЛАТЫН ӘҢГІМЕЛЕР
КІТАПТЫ ЕҢ ҚАТТЫ СҮЙЕТІН ЖАН – ҚУАНЫШ ІНІМ ТУРАЛЫ
Осыдан бірнеше жыл бұрын Жаңа жыл қарсаңында фейсбуктағы лентамды асықпай ақтарып отырғанымда, көзім бір әйелдің жазбасын шалып қалды. Ол хосписте жатқан он екі баланың уишлисін16 жариялапты. Онкологиямен ауыратын төрт пен он жас аралығындағы балалалар Аяз атаға хат жазып, Жаңа жылда қандай сыйлық алғысы келетінін айтыпты. Әлгі әйел: «Бұл бүлдіршіндердің соңғы мерекесі болуы мүмкін, сондықтан қолдарыңыздан келгенше жәрдемдесулеріңізді сұраймын», – деп жазған екен.
Тізімді оқи бастадым. Айнұр – 4 жаста, қуыршақ. Игорь – 9 жаста, планшет. Оксана – 10 жаста, планшет. Бір кезде 7 жасар Қуаныш деген баланың Аяз атаға жолдаған тілегіне жеттім – қазақ тіліндегі кітаптар.
Көзіме жас алғанымды бірден байқамадым. Ол өзі бала болғанымен, ауру болған соң өзгелерден басқаша екенін сезеді. Сөйтіп, оның ертеңгі күнінің қалай бо- ларын білмесе де, кітап оқуға деген қызығушылығы маған қатты әсер етті.
Көңілім босап, осы тізімдерді жазған әйелге теле- фон шалып, сол балаға кітап алып бергім келетінін айттым. Телефонмен сөйлесіп тұрғанда көзімнен
еріксіз жас ағып жатты. Қайда, қандай кітап алып бару керектігін сұрадым. Ол әйел маған «тездетіңіз» дегендей болды. Өйткені, тізімдегі бір бала тілегінің орындалғанына жете алмай қайтыс болыпты. Адам жылына жүз кітап оқығанның өзінде бүкіл ғұмырында жеті-сегіз мың кітаптан асыра алмас. Ал жеті жастағы әлгі баланың кітапқа деген құштарлығына мұның бірі де жетпейді.
«Оқуға уақыт жоқ қой, жұмыстан қол тие бермейді», – дейтіндерді кездестіргенде, мен Қуанышты есіме аламын. Қайда жүрсең де, өзіңе бақыт нәсіп етсін…
КЕРЕКУДЕГІ ТАКСИСТ
Бірде іссапармен Павлодарда болдым. Бір жерге тез жетіп алу керек еді, жолға шығып, қол көтеріп,
«такси» ұстадым. Тоқтады, бағасын келістік, келе жа- тырмыз. Қалаға бірінші мәрте келуім болғандықтан, бос уақытым болып жатса, тарихи не қызық жерлерін көргім келді. Таксистен:
– Бос уақытта қалаңыздың қай жерлерін көруге кеңес бересіз? – деп сұрадым.
– Көретін несі бар? Дым да жоқ бұл қалада. Одан гөрі үйіңе бар да, кітап оқы! – деп қайтарып тастады.
Бұл өлкеден еліміздің даңқын асқақтатып, ғылым мен мәдениетіміздің абыройының артуына орасан зор еңбегін сіңірген академиктер мен жазушылар шыққанын жақсы білеміз. Таксистерінің өзі «кітап оқы!» деп тұрса, өлкенің расымен де ерекше бір қасиеттілігі болды-ау. «Үйіңе бар да, кітап оқы!» – сапарда жүрген адам үшін бұдан артық қандай кеңес болуы мүмкін?
КОНСТРУКТИВТІ КӨРЕАЛМАУШЫЛЫҚ ЖАСАСЫН
Он тоғызыншы ғасырда Еуропада норвегиялық Нильс Абель мен немістің Карл Густав Якоб Якоби деген математиктерінің арасында бәсекелестік болады. Біріншісі жиырма алты жас өмір сүрсе, екіншісі қырық алты жасында дүние салыпты. Бір-бірімен жарыса жүріп екеуі ғылымда талай жаңалық ашып, математиканы ілгері қарай қатты дамытады.
Мен де еліміздегі екі үлкен ғалымды танитынмын. Бір-бірімен кітап жазып жарысатын. Осындай бақталастықтың арқасында қазақ ғылымы ұтпаса, ұтылмады. Бір-біріңді көре алмасаң, қазақ, осы екі ғалымнан үлгі алыңдар. Көреалмаушылықтың өзін пайдаға асыруға болады.
БАЛАҢЫЗДАН БҰРЫН АЛДЫМЕН ӨЗІҢІЗДІ ТӘРБИЕЛЕҢІЗ
Достарымнан: «Қазір қандай кітап оқып жүрсің- дер?» – деп сұрағанымда, кейбіреулері жұмыстан үйге келгенде, ештеңе істеуге күші қалмайтынын айтып, әбден қынжылады.
Рас, бүгінгі таңда күн көру жеңіл шаруа емес. Әсіресе жас отбасыларға оңай тиіп жатқан жоқ. Солардың біреуіне: «Балаларың өскенде олардың кітапқа әуес болғандарын қаламайсыңдар ма?» – деймін. «Бәке, шайымызды зорға ішіп, баламыздың басынан бір иіскеп, төсекке құлаймыз. Кітап оқытуға шамамыз келмей қалады», – деп жауап қайырады.
Мен ондайларға: «Балаңмен отырып бірге кітап оқымасаң да, ұйықтар алдында өзің он минут болса да кітаптың бетіне үңіл. Бала көргенін қайталайды. Өзің кітап оқысаң, балаң да соны қайталайды, тіпті қинап кітап оқытудың қажеті шамалы. Әйтпесе ертең балаң ақпарат заманында кітап бетін ашпай өсіп, қатарынан қалып жатса кімге ренжисің?» – дегім келеді.
Мен өзім балаларымды кітап оқуға баулимын. Маған қарап олар да кітабын тастамайды. Үлкен қызым Асылжан екіге толмай жатып өзінің шағын кітапханасын жасап алды. Айтқандай, оның ең бірінші «оқыған» кітабы «Политические процессы в арабском мире» еңбегі болды.
Мен ондай ата-аналардың ұйықтар алдында міндетті түрде 10-15 минут қалтафондарымен фейсбук не инстаграмды көрпе астында жатып шұқитындарына сенімдімін. Ертең оны көрген бала да смартфоннан шықпайтын болады.
Заман ауысса да, ақиқат жалғыз – фейсбук оқитын- дарды кітап оқитындар билейді.
БІР КҮНДІК ПСИХОЛОГИНЫҢ КЕСІРІ
Менің жеке кітапханамда елу томдық қазақ этнографиясының энциклопедиясы тұр. Бұл серия 2007 жылы Павлодарда басылып шыққан.
Мен қазіргі тарихшыларды онша оқи бермеймін. Өйткені тарихшылардың біразы дереккөздермен жұмыс істеу үшін баяғы шағатай, парсы сынды тілдерді білмейді. Бірақ атына затын сай келтіру үшін еңбектер жазады. Мәселен, Бөгенбай батырды сипаттау керек делік. Дереккөздермен жұмыс істемегендіктен, олар өз қиялын қосады. Батырымыз алып, денесі ірі, жүзі сұсты, бір айқасуда жоңғардың үш батырын тізбектеп найзасына түйрейтін күш иесі болған деп қиял қуалайды. Бірақ олардың еңбегінен тарихтың иісі шықпайды. Орыс тілінде «научное мифотворчество» деген тіркес бар, сол тура біздің жағдайға қатысты айтылған.
Тарихты оқығанда мен сол кездегі оқиғалармен замандас болған авторларды оқығым келеді. Мейлі, олар тарихшы болмай-ақ та қойсын. Бірақ олар көзбен көргендерін жазған. Сондықтан оларда ақиқат көбірек.
Мәселен, Құнанбай қажы туралы оқығым келсе, соның көзін көрген адамдардың жазып кеткендерін іздеп оқуға тырысамын. 1830 жылдары Польшаның дворяндары Ресей империясына қарсы көтерілгенде, оны патша үкіметі аямай жаншып басып тастап, көтерілістің басшыларын жер аударады. Адольф Янушкевич есімді поляк қазақ даласына келіп, жиырма жылдай өмір сүреді. Осында жүріп қазақ тілін меңгерген. Даланы аралап, бір күні Құнанбайдың ауылына түседі. Янушкевич тарихшы емес, күнделік жазған адам. Сонда Құнанбай туралы құнды деректер келтіреді. Сол деректің бірінде: «Ауылына барғанда Құнанбайдың бір жасар ұлы ауырып жатыр» деген жері бар. Соған қарағанда, поляк «ауырып жатқан ұл» деп Абайды меңзеп тұр.
Және де Құнанбай туралы бірнеше тың деректер айтады. Құнанбайды біз «Абай жолынан» таныдық қой. Кеңес заманында оны зұлым, артта қалған феодал, кертартпа адам ретінде көрсетуге мәжбүр болған. Құнанбайдың көзін көрген Янушкевичтің күнделіктерін оқып отырсақ, қажының шариғатты, дала заңдарын, патшалық Ресейдің үкімдерін жатқа білгенін байқаймыз. Ол кісі өте данышпан, есте сақтау қабілеті керемет болған дейді. Бұған әділеттік іздеп, шалғайдағы ауылдардан адамдар ағылып келіп жататынын мысалға келтіреді.
Мен этнография бойынша осындай кітаптарды іздеп жүргендіктен, осы серия туралы естіп, қатты қуандым. Таралымы, бар-жоғы, бес жүз дана. Көп емес. Бұл серия жайында мен 2011 жылы кездейсоқ біліп қалдым. «Өкінішті. Шыққаннан бері төрт жыл өтіпті, қалмаған болар», – деп ойладым. Бірақ «Үмітсіз шайтан» дейді ғой. Баспаға телефон шалып, редактормен сөйлескенде, әлі бар екенін білдім. «Академкітапта» 68 мың теңгеге сатылып жатыр екен (1 доллар шама- мен 147 теңге тұрған заман, есептей беріңіз). Ол кезде магистратурада оқып жүргендіктен, бұл ақшаны қымбатсындым. Шәкіртақым айына 45 мың теңге болатын.
Студент кезде күн көру үшін тырысасың ғой. Сол жылы мен бір жігітке магистрлік диссертациясын жазып беріп, 60 мың теңге жасаған едім. Редакцияға хабарласқанымда, 60 мың теңгеге бере алатындарын айтты. Біршама уақыт тер төгіп тапқан ақшам болғандықтан, ол соманы қимадым. Телефонмен көп саудаласып, ақыры редактор жағдайымды түсінді де, қырық мыңға берді. Бірнеше аптадан кейін поштама кітап толған екі қорап та келіп жетті.
Сол кезде кітаптың жарық көргеніне төрт жыл өтсе де, аз ғана таралыммен шыққан серияның әлі күнге дейін сатылмағанына таңғалдым. Басқасын
айтпай-ақ қояйын, парламентте ел тізгінін қолға алып отырған талай депутат, үкіметте талай министр, елде зиялысымақтар көп қой, талап алып кететін дүние емес пе? Елдің болашағына үңіліп, келешегімізге әсер ететін шешімдер жасайтын адамдар осылар емес пе? Сонда олар өткенімізді білмей, ертеңімізді қалай анықтайды?
Егерде қызықсаңыздар, әлгі серияны іздеп көру- леріңізге болады. Сол құнды кітаптар еш қимылсыз қоймада әлі де шаң басып жатқан шығар…
ОЗАР ЕЛДІҢ ҰЛДАРЫ КІТАП ОҚиДЫ, ТОЗАР ЕЛДІҢ ҰЛДАРЫ ҚАЛТАФОН ШҰҚИДЫ
Мен отызға жуық елде болдым, сонда көп халықтың метрода, саябақтарда, кофеханаларда кітап оқи- тынын көремін. Түркияда жастар адам көп өтетін жерлерде жерге төсеніш төсеп, кітаптар сатып тұрады. Ыстамбұлда туристер көп жүретін жерлерде кәдесый дүкендерімен қатар кітап сататын орындар да толып тұр. Оңтүстік Кореяда да дәл солай. Еуропа елдері туралы сөз қозғамаса да болады, айтпаса да түсінікті. Ташкенттегі Янгиабадта бірнеше жыл бұрын шыққан кітаптарды көп іздемей-ақ тауып аласыз.
Әзірбайжан мен Грузияға сапарлағанымда, екі елде де адым жерде кітап сатылып жатқанын байқадым. Біздегі DVD-дискілерге арналған қолдан соғылған сөрелерді көрген боларсыздар. Тура сондай сөрелер Тбилисидің де көшелерінде қаптап тұр және сол сөрелерде арзан киноның орнына кітаптар лық толған. Жасы бар, кәрісі бар – бәрі алып оқып жатыр. Әзірбайжанда кітап дүкендері өте көп. Теміржол вокзалының жанында үлкен-кіші он беске жуық дүкенді санап шықтым. Ішінде жастар қаптап жүр.
«Озар елдің ұлдары кітап оқиды, тозар елдің ұлдары қалтафон шұқиды ма» деген ойға қалдым. Алматыда вокзал маңайында, негізінен, дөнер дүңгіршектері. Көбіне біздер қарынды тойдырып, мидың азығы жайында ұмытып кете береміз.
Екі елде де әдебиет өздерінің тілдерінде жазылған. Орысша әдебиет кезігіп қалып жатса да, бірлі-жарым кітаптан аспайды. Екі елдің жұрты да ана тілінде сайрап жүр. Бұл – дұрыс жүргізілген ұлттық саясаттың жемісі.
Бакуде болғанымда балалар киімін сататын дүкенге кірдім. Сатушысы менен көп болса екі-үш жас кіші жігіт екен. Қазақстаннан келгенімді бірден байқап, әңгімелесе кетті. Жөн сұрасып болған соң: «Кенесары Қасымов – ұлы тұлға», – деді. Таңғалғаннан көзім бақырайып кеткен шығар сол сәтте. «Оны қайдан білесің?» – десем, әлгі жігіт тарихты көп оқитынын айтты. Есімі Керім екен. Кенесарыдан бөлек Алаш Орда тарихын, Желтоқсан көтерілісін, Колбинді, Қонаевты, бәрін біліп тұр. Жақында Кенесары хан туралы кино17 түсірілгенін айтсам: «Қойшы, ақыры шықты ма?» – деп таңғалды. «Саудагерлері осындай болса, бұл елдің болашағы жаман емес екен», – деген оймен қайттым.
Керім өз елінің тарихына да қысқаша шолу жасап өтті. Бір күн бұрын әзірбайжандар республика күнін тойлаған болатын. «Біздің елде Ресейдің ықпалы нөл пайызға тең», – деп зор мақтанышпен айтты. Білімділігіне, өз елінің тарихын сондай сүйіспеншілікпен айтып бергеніне қарап, патриоттық сезімінің тасып тұрғанына көзім жетті.
Екі елде де орыс тілін үлкендері білсе білер, бірақ жастары ағылшын тіліне түбегейлі көшіп жатыр екен. Әсіресе бұл үрдіс Грузияда қатты байқалады. Мектептерінен орыс тілін алып тастап, жаппай ағылшынды оқытуға кірісіпті. Жастары, тіпті, мектеп жасындағылар да ағылшын тілінде сайрап жүр. Бір жерден орысша сұрай қалсаң, ағылшынша жауап береді.
Жеке мысалыма сүйеніп өзіміз туралы айтатын болсам, әлемнің жаңалықтарынан хабардар ететін өзекті әдебиетті әлі күнге дейін өзге тілде оқуға мәжбүрміз. Тілімізді дамытамыз деп, керісінше ақсатып алмадық па деп те ойлаймын. Ақсаған тілмен ұлттық санаң да қалыптаса қоймайтынын уақыттың өзі дәлелдеп отыр.
Екі елдегі үрдісті көріп сүйсініп, ішіміздегіні еске түсіріп күйініп қайттым.
ТӘРБИЕ САҒАТЫНДАҒЫ БІЛІМСІЗДІК
Университет қабырғасында бакалаврдың төртінші курсын оқып жүрген кезімде, бізге бір практикант әйел адам келіп сабақ жүргізді. Бұл кісі өз жұмысына өте ұқыпты әрі үлкен жауапкершілікпен қарайтын еді. Магистратурада оқитын әрбір студент бакалаврда оқитындарға сабақ беріп, практика өтетіні бар. Практика барысында тәрбие сағатын ұйымдастырулары қажет. Көбісі осы міндетіне салғырт қарап, жанын қинамай, бакалавр студенттерінің сынақ кітапшаларына былай да «жақсы» бағаларын қойып бере салатын. Әлі де сол үрдіс бар болуы керек, өзгере қойды дегенге сенбеймін. Әлгі кісі басқалардан ерекше еді. Ол міндетін орындауға жауапкершілікпен қарап, бізге де қызық болсын деген ниетпен тәрбие сағатын шығармашылық форматта өткізуді ұсынды.
«Саясаттануды оқысақ та, ғылыми тақырыптарды талдамай, көркем әдебиетке бет бұрайық», – деді. Өзі кітапты сүйетін жан болатын. Біз келісе кеттік.
Сабақтарымыз түске дейін жүретін. Тәрбие саға- тын сағат беске белгіледік. Ол кезде қыс, күн ерте батады. Беске таман аудиторияға кірсек, шам сөніп тұр, бірақ бөлме таңғажайып жарық екен. Апайымыз май- шамдар жағып қойып, ақ қабырғаларға әдемі суреттер іліп, біздің келуімізге аудиторияны әбден дайындаған екен. Көңіл күйіміз көтеріліп кетті.
Келісілгендей, тәрбие сағаты барысында әрқайсысымыз сүйікті кітабымыз туралы айтып, ұнаған үзіндісін оқып беруіміз керек болатын. Есімде, тобымдағы бір қыз Фариза Оңғарсынованың әке туралы өлеңін сезіммен оқып, көзіне жас алды. Біреулер классик жазушылардың еңбектерінен үзінді оқып берсе, екіншілері заманауи қаламгерлердің шығармаларына жүгінді. Мен Памуктің туындысынан үзінді келтірдім (оны келесі тараудағы «Ішкі сүзгінің маңызы жайлы» әңгімемде оқи аласыздар).
Кезек бір жігітке жетті. Кафедраға шығып, ешбір қалжыңсыз өзінің кітап оқымайтынын, себебі былай да бәрін білетінін, әйтсе де тапсырманы орындау үшін дайындалып келгендігін айтты. Таңдап келген кітабы да мардымсыз – бастауыш сынып оқушыларына ар- налған ертегі. Біз оған күлдік те қойдық.
Бұл жерде менің айтайын дегенім, адам кітап оқымаса, барлығын білем деп ойлайды. Ал егер неғұрлым көп оқыса, өзінің ештеңе білмейтінін байқай бастайды. Сол кезде бір парадокс бар екенін түсіндім: түк оқымаған адам бәрін білемін деп ой- лайды, бірақ оқыған сайын ештеңе білмейтініңді түсінесің.
ДОКТОРАНТУРАҒА ТҮСЕ АЛМАЙ ҚАЛҒАНЫМ ТУРАЛЫ
Қазақ бөлімдерінде оқитын студенттер қазақ тіліндегі ғылыми әдебиеттердің өте аз екенін жақсы біледі. Бар кітаптардың өзін оқығанда, не туралы жазылғанын түсіну оңай емес. Сөйлемдері қазақша сөздерден құралғанымен, түсініксіз. Сондай бір үзіндіні келтірейін:
«Генезис туралы мәселедегі, ескеретін нәрсе, дағдарысты және қақтығысты саяси жағдайлар әлеуметтік-практикалық процестің элементі бола отырып, объективті және субъективті негіздерге, бастауларға, себептерге ие болады. Саясаттанулық сараптаманың күрделілігінің өзі сонда, олар шынайы әлеуметтік-саяси процесте объективті тұрғыдан да, субъективті тұрғыдан да бөлінбеген, органикалық өзара байланыста өзара ендіріледі, оған «құйманың» бір элементі ретінде кіреді. Нәтижесінде, оларды шектеу, айқындау мен анықтау шынайы қызмет етуші әлеуметтік-саяси құбылысты айтарлықтай формализациялаудың негізінде ғана мүмкін болады». Бірінші курс оқып жүргенімде мынадай мәтіндерді түсіну мүмкін емес еді. Кейін білдім, бұл кітаптарды орысшадан аудартады екен. Кейбір профессорлар жазуға не ерінеді, не қазақшасы жетпейді. Қазақша жазса, тек мазмұнын жазып, соған Интернеттегі немесе басқа да кітаптардағы орысша тараулар мен мәтіндерді келтіріп, кітап «шығардым» деген атаққа
ие болып жүреді екен.
Олардың кітапты студенттерге бөліп беріп аудартатыны да анықталды. Ал студенттің сапалы аударуға һәм біліктілігі жоқ, һәм мотивациясы жетпейді. Мен оларды оқығанда, қорланып, тілдің қадірін ке- тіргендері үшін іштей ұрсатынмын. Келесі жылдары бізге де осындай тапсырманы бере бастады. Әр адам басына отыз-қырық беттен үйлестіріп береді. Студент кезімізде аудармаған кітабымыз қалмаған шығар.
Магистратураның соңғы айлары мен үшін қар- баласта өткені есімде. Біріншіден, диссертациямды аяқтап, оны қорғауға және мемлекеттік емтихандарға дайындалып жатсам, екіншіден, үйлену тойым да сол сәтке тұспа-тұс келді. Оған да қызу дайындық керек. Сол кезде кафедра меңгерушісі тобымыздағы әрбір студентке отыз беттен орысша жазылған бір күрделі ғылыми мәтінді аударуға бөліп берді. Ол кісінің қазақшасы нашар екенін ескеріп, қалай болса солай аударып, ертеңіне тапсыруға да болар еді. Бірақ өзім ертеректе бейтаныс «аудармашы» студенттерді қалай сөксем, тура солай мені басқалардың сөккенін қаламадым. Намысқа тырысып, сапалы аударуға тырыстым. Ал мәтінді аударуға тиіс басқалар жеңілдің астымен, ауырдың үстімен жүруді әбден меңгеріп алып, қалай болса солай не төменгі курс студенттеріне күштеп, не аударма бюроларында ақша төлеп аудартып, бір-екі күнде-ақ өткізіп, «абыройлы» болып жүрген екен. Барынша сауатты аударамын деп жүріп, бір аптада тек он шақты бетін ғана қазақшаға келтірдім. Кафедрам асықтыра берді. Барлығы қабаттасып кетті. Сөйтіп жүргенде, сапалы аударуға (ана тіліме жаным ашығандығын олар қайдан білсін!) тырысқандығымды ескермей, мені «кафедраның жұмысын істегісі келмей жүр» деп айыптай бастады. Өздері сенбеген соң, ызаландым да, аударған он бетімді тапсырып, әрі қарай аудармайтынымды айттым.
Осыған дейін бірнеше ай бұрын оқуымды жалғастырып, докторантураға түсу қажеттілігім туралы айтып жүрген кафедра меңгерушісі өзіне шақырып алып, биыл тапсырмағаным жөн болатынын ескертті.
«Әрине, тапсырма деп кесіп айта алмаймыз, өзің білесің, бірақ талпынбағаның дұрыс болады» деп тұспалдады. «Себебі басқалары (бір-екі күнде отыз бетін асқан салғырттықпен аударып бергендерді меңзеп отыр) кафедраның жұмыстарын бұлжытпай орындайды, ал өзің болсаң, жүрген «жұлдызсың», қасыңа жолай алмайсың, кафедрамыздың жұмыстарына селқос болдың, сонда мен олардың сіңірген еңбегін қалай елемеймін?» – деді. Басқа студенттердің қалай аударғанын, ол кісіні сырттай қалай сөгетінін жақсы білсем де, ештеңе айтпай ішімде ұстадым.
Әрине, басқалар докторантурадан дәмелі болған- дықтан, кафедра меңгерушісінің көңілін табуға тырысып жүрді. Мен тек білімімнің күшіне ғана сеніп
едім. Ақыры, бұлардың үш пен төртке әрең оқыған, бірақ кафедрадағыларды көлігімен тасып, есебін жазып беріп жүргендердің алдында мені құлататынын түсініп, абыройымнан айырылмайын деп Қазақстан стратегиялық зерттеулер институтына ғылыми жұмыспен айналысуға кетіп қалдым. Мен ойлағандай-ақ, оқудағы үлгерімдері әлсіз болғандар бір- екі айдан кейін докторантурадан шыға келді. Ең қызығы, кейін маған кейбіреулері институтқа келіп, ғылыми мақаланың атауы қалай дұрыс жазылаты- нын сұрап жүрсе, көбісі сол докторантураны өздерін де, мұғалімдерді де қинап, ақыры аяқтай алмай кетті.
Осыдан кейін ұлттық университеттердегі білім беру саласынан түңіле бастадым.
ДОКТОРАНТУРАҒА ТҮСЕ АЛМАЙ ҚАЛҒАНЫМ ТУРАЛЫ. ЕКІНШІ ЭПИЗОД
Докторантураға түсе алмағаннан кейін ғылыми институтқа кеттім. Сол жерде жүргенде «Қарулы қақтығыстардағы ақпараттық технологиялар: әлемдік тәжірибе және келешегі» атты ғылыми монографиям жарық көрді. Оны жиырма бес жасымда жаздым. (Бұл еңбекті жазуға не түрткі болғанын келесі тараудағы «Намысқа тырысып жазған кітабым жайында» әңгімемнен біле аласыздар).
Бір жылдан соң докторантураға құжаттарымды тапсыруға бел будым. Бұл кезде кафедра меңгерушісі ауысқан болатын. Жаңа басшы әділетті болатын шығар деген сенім де бар еді. Осы жолы да докторантураға түсе алмай, екінші емтиханда құладым. Төмен баға алуымның себебін кейін маған бір кісі айтты. Монографиямды шығарғанда: «Кітап авторы ретінде сол мұғалімнің атын да көрсетуің керек еді», – деді. Ол соған өкпелі болды дегенді айтты. Рас-өтірігін білмеймін, «естіген құлақта жазық жоқ» дейді ғой.
Кезінде ұлттық университетте «бір ректор жүзге жуық ғылыми монография шығарыпты» дегенді естуші едік. «Не деген мықты ғалым», – деп ойлайтынбыз. Сонда егер қол астындағы бір мұғалім не студент кітап дайындаса, өзінің атын «қыстыруға» міндеттейді екен. Осылай жүз монографияның авторы болып шыға келеді екен. Біздегі ғылымның жағдайы мүшкіл.
ОЙЫМДЫ МЕНЕН БҰРЫН КАМЮ ЖАЗЫП ҚОЙЫПТЫ
Бірде жиған-тергендерімді бір кітап қыламын деп ойлап жүрген едім. Философияны алтыншы сыныптан бері көп оқығандықтан, осы жайлы жазамын деген ой болды. Компьютеріме өз ойларымды топтап жазып жүргенімде, қолыма француз жазушысы әрі философы Альбер Камюдің «Сизиф жайлы аңыз» деген еңбегі түсті. Менің ойларым сонда тұр екен. Ол ойлар менен бұрын жазылып қойылыпты. Бір таңғалғаным, бұл кітапты бұрын оқымасам да, өз пайымыммен осы ойларға келген екенмін. Камю еңбегін 29 жасында жазса, мен 23 жасымда соған келгеніме қуанып, өзімді жұбаттым. Қолжазбамның файлын компьютерден өшіріп тастадым.
Неміс ойшылы Артур Шопенгауэрдің былай дегені бар: «Егер кейде баяу әрі үлкен қиындықпен өзіңнің ойың мен түсінігіңнің арқасында бір кітапта дайын күйде оп-оңай тауып алуға болатын ақиқат пен қорытындыға келсең, ол ақиқат өз ойыңмен жете алғандықтан бәрібір жүз есе құнды болады».
КӨП ІЗДЕГЕН КІТАБЫМ ЖАЙЛЫ
Менің қатты сүйіп оқыған кітаптарымның бірі Серен Кьеркегордың «Или-или» атты еңбегі болды. Бірақ оны іздеп табу оңай емес еді. Ойшылдың бұл еңбегі Копенгагенде 1843 жылы жарияланғаннан бері орыс тілінде бар болғаны бір-екі мәрте ғана жарық көріп, соңғы рет, қателеспесем, кеңес заманында шығыпты. Интернетте де не орыс, не ағылшын тілінде (дат тілін білмегендіктен түпнұсқасын іздемедім) таба алма- дым. Демек, нағыз букинистік раритет.
Бұл еңбек үлкен екі бөлімнен тұрады және орыс тілінде бірінші тарауын «Дневник обольстителя» деген атаумен шығарыпты. Тек соны тауып оқыдым. Ол жерде эстет адамның оқиғасы баяндалса, екіншісінде этик туралы әңгіме көтеріледі. Бірақ ол бөлек кітап болып шықпағандықтан, кітапты толығымен табу керек болды. Елдегі дүкендерден іздеп, Ресейдегі буки- нистермен Интернет арқылы жазысып, бірнеше жыл бойы таба алмаған соң, үмітімді үздім. Содан бір жыл өткен соң, 2011 жылы, «Или-или» кітабының Ресейде бар-жоғы 2000 данамен қайта басылғандығын естідім. Мен бұны алдын ала білмей қалдым. Шыққаннан кейін үш жыл өткен соң ғана Интернеттен оқып білдім. Сатып алайын десем, таралымның барлығы өтіп кеткен, кітап еш жерде қалмапты.
Кітапты іздеп жүріп, Иерусалимде тұратын бір кісіде бар екенін анықтадым. Ақыры оны көндіріп, 10 мың теңгеге саудаласып алдым. Ол кітаптың шыққандағы бағасы шамамен мың теңгедей болған. Кітапты маған Израильден пошта арқылы жіберді. Бір таңғалғаным, мені танымайтын кісі: «Мен жібере берейін, кітап қолыңа жеткеннен кейін ақшасын картама аударарсың», – деп сенім білдірді. Оның сенімін ақтадым.
Бұл кітапта Кьеркегор адамның болмысын түсіндіруге тырысады. Адамның өмірі эстетикалық, этикалық және діни үш кезеңнен тұратыны айтылады. Бірінші және екінші кезеңінің сипаты осы «Или- или» еңбегінде ашылса, үшінші кезеңі «Страх и трепет» кітабында сипатталған.
«КІТАПХАНАМДА БАСҚАЛАРДАН ОҚИ ТҰРУҒА АЛҒАН КІТАПТАР ҒАНА ҚАЛДЫ…»
Жалпы мен біреуге кітап бергенді ұнатпаймын. Үйге келгендердің көздері бірден кітап сөреме түседі. Сосын олардың біреуін таңдап, ала тұруға сұрайды. Көп адамның кітапты шын оқығысы келгендіктен емес, «мен де кітап оқушы едім» дегендей өзін көрсеткісі келгендіктен сұрайтындығын іштей сеземін.
Сөрелерімде кітаптар өз ретімен қойылған. Мен бір кітаптың қадірін түсіну үшін он кітап оқыдым. Олардың кейбіреулерін үлкен ізденістен кейін таптым. Кітабымды біреулер сұрап алып кетсе, қатты ыңғайсызданамын. Сөремде кітаптың орны үңірейіп тұрса, тісі қағылған ауызға ұқсайды. Кітапты алып
кеткен адам айтқан уақытында қайтармайды. Себе- бі, оның қадірін дәл мендей білмейді.
Бірде менің кітабымды алған жігіт оны жоғалтып алды. Ол оған салғырттықпен қарағаннан кейін солай болады. Кейін дүкендерден іздестіріп жүріп, әйтеуір тауып, қайтарып берді. Тағы бір жігіт алған кітабын бір жыл өтсе де қайтармай жүрді. Басында әрі кетсе үш аптаға ғана деп сұрап алып еді. Сауатсыз болып, әріп танымағанның өзінде оқып болатын кезі келді. Әрі сұрадым, бері сұрадым. «Әне әкелемін, міне әкелемін» деп жүре берді. Ақыры сасқанынан шынын айтты. Сөйтсе, үйіндегі бір кішкентайы оны жыртып алыпты. Айтуға бата алмай жүрген екен. Қайтармай жүрген кітабы мен үшін құнды еді. Себебі онда Қадыр Мырзалиев атамыздың маған жазған тілегі мен қалдырған қолтаңбасы бар еді. «100 великих мыслителей» кітабын 2000 жылы 450 теңгеге сатып алып едім. Ақшасын төрт ай жинап, «Орбита» ықшамауданындағы бір дүкеннен тауып алған болатынмын. Мен керекті кітаптарымды іздеп жүргенде, ол жүгірмек көшеде доп теуіп жүрді, сондықтан қадірін қайдан білсін?
Сегізінші сынып оқып жүргенде, мектебімізде ақын Қадыр Мырзалиев атамыздың шығармашылық кеші өтті. Мен сол кеште жүргізуші болдым. Өзіммен ол кісінің кітабы болмағандықтан, үйге келіп, осы кітабымды алдым да, мектепке қайта барып, қолтаңбасын қойдырдым. Қадыр Мырзалиев әзілге жақын кісі еді. Маған: «Бақытжан, осында жазған ой- ларды түгел басыңа сыйғыз. Бірақ абайла, жарылып кетпесін» деп жазып берді.
Әлгі жігітке: «Кітабым қандай күйде болса да қайтарып бер», – дедім. Жыртылған беттерін тіпті жабыстырмай сол күйі әкеліп берді. Ол оның қадірін қайдан білсін? Міне, сол үшін кітап бергенді ұнатпаймын. Кітап олай қолға жеңіл түспеуі керек. Әр кітапты мен көп еңбекпен іздестіріп жүріп тапқанмын.
Естеріңізде болса, бұған дейін атамның бірнеше жыл бойы жазған кітабының қолжазбасы қайтпай, жазамын деп жүрген кітабы шықпай қалғаны туралы айтқан едім. Енді соның нәтижесін өзгерту үшін шырылдап жүрмін. Кішкентай қателіктің өзі осындай үлкен қиындықтарға жетелейді. Қадірін түсінбейтін адамның қолына кітап ұстатпау керек. Мүлдем бермесең, тіпті жақсы.
Бүгінгі күні мен «Бақытжанның кітапханасы» деген жазуы бар штамп жасатып алып, кітаптарымның бірінші бетіне басып жүрмін. Осы әдетім бірнеше досыма да үлгі болды. Олар да мөр жасатып алды.
Айтылғанға орай, француз жазушысы Анатоль Франстың «Кітаптарыңызды ешкімге бермеңіз, себебі оларды енді қайта көрмейсіз. Кітапханамда басқалардан оқи тұруға алған кітаптар ғана қалды» деген сөзін қалай еске алмайсың?
КІТАП ОҚИТЫН АДАМНЫҢ ШЕШЕН БОЛУЫ ХАҚ ЕМЕС
Кітап оқитын адамдардың барлығын шешен деуге болмайды. Аудитория алдында өзінің ойын жеткізе алмайтындар мен ұялшақтарды оқырмандар қабылдай алмайды. Сол себепті олардың жеткізе алмаған тың ойлары мен айтарлары ашылмай өз іштерінде қалып қалады. Керісінше аудиторияға шешен сөйлейтіндер ұнайды, бірақ олардың арасында кітап бетін ашпағандар көп.
Мен біреуін білетінмін, сөз саптауы жақсы болғанымен, фактаж жағы осалдау, бірақ дебатқа қатысатын. Бірде одан: «Қарсыласың сұрақ қойып, ол сұраққа санмен жауап беру керек болса және ол туралы нақты дерегің болмаса не істейсің?» – деп сұрадым. Ол: «Әдемілеп келтіріп, бір санды айтып құтылып кетемін», – деп жауап берді. Яғни, «оқымысты» білгіш көріну үшін өтірікке баруға дайын. Сонда өтіріктің ертелі-кеш бәрібір ашылатынын білмей ме? Өзім білмейтінімді мойындайтын адаммын. «Бір адамды өне бойы, көп адамды белгілі аралықта алдауға болады, бірақ көп адамды өне бойы алдап жүру мүмкін емес» деген Линкольннің сөздерін естен шығармаған жөн. Олай болса, жастарға айтарым, біреу күміс көмей, жез таңдай екен деп дегенінің бәрін шындық ретінде қабылдай бермей, байқап тыңдау керек. Одан гөрі елге шешендігімен аты шықпаса да, зиялы оқырманның әңгімесін тыңдаған артық.
Осы жерде Шопенгауэрдің: «Адамзаттың жетіскендігіне негізгі кедергілердің бірі – адамдардың бәрінен бұрын ақыл айтатынды емес, қаттырақ сөйлейтінді тыңдайтыны» деген сөзі еске түсіп отыр.
Ежелгі Рим императоры әрі философ Марк Аврелийдің де жақсы сөзі бар: «Мылжыңдармен келісуге асықпа».
Reading is betteR than sex
Бірде Бақытжан Мұхаммедияұлы досыммен кітап жайында әңгіме-дүкен құрып отырдық. Әңгімеміздің қызғаны сонша, екеуміз де ішіне қалай кіріп кеткенімізді байқамай қалыппыз. Бірқатар әдебиеттің «сүйегін шағып, майын ішіп» талқылап, әбден тауысқаннан кейін, ол орнынан тұрды да:
– Reading is better than sex, – деді. Яғни, «кітап оқу жыныстық қатынастан артық» дегені. Сол сәтте оның көзінде от ойнап тұрды. Мұны көріп мен де ойланып қалдым. «Кітап оқығанша, демографияның қамын ойлаған жөн», – деп келіспейтіндер де табылар. Әйтсе де, досымның сол бір сөзі кітабымның мұқабасындағы суреттің идеясының туындауына түрткі болды.
АМЕРИКАЛЫҚТАРДЫҢ КІТАПҚА ҚҰРМЕТІ
Ашылуына АҚШ Конгресінің кітапханасы мұрындық болған Open World Leadership Program бағдарламасының шақыруымен әлемге Марк Твенді, Уильям Фолкнерді, Джон Стейнбекті, Эрнест Хемингуэй мен Боб Диланды сыйлаған елге сапарлаудың сәті түсті.
АҚШ Конгресінің кітапханасы – әлемдегі ең үлкен кітапхана болып саналады. Оның қорында дүниежүзіндегі бес жүзге жуық тілде шыққан 33 миллионнан астам кітап бар. Кітап сөрелерінің жалпы ұзындығы мың километрден асады. Жүз жыл өмір сүретін адам жылына жүз кітап оқығанның өзінде, ғұмырында әрі кетсе, он мың кітаптан асыра алмай- ды. Осыдан-ақ өмірдің қысқа екенін және білімнің түбіне жетудің мүмкін еместігін байқаймыз. Сонымен қатар, бұл жерде бес миллионға жуық географиялық карталар, бүкіл әлем бойынша шығатын миллионға жуық газеттердің топтамасы, алпыс миллиондай қолжазба, АҚШ үкіметі шығарған миллионнан астам құжат, он екі миллион фотосурет, кинофильмдер және т.б. сақтаулы. Кітапхананың қоры жылына үш миллионға жуық жаңа бірліктермен жаңарып тұрады. Қорды сандық жүйеге көшірсе, онда барлығы 20 террабайттай көлемді алады екен. Кітапхана күніне екі жүздей құжатты сандық жүйеге көшіріп отырады. Бұл жұмыс үздіксіз жасалуда және осы уақытқа дейін қорда сақтаулы мәтіндік құжаттардың он пайызынан астамы сандық жүйеге көшірілген.
Кітапхананың негізі 1800 жылы, яғни АҚШ тәуелсіздігіне қол жеткізгеннен кейін көп ұзамай қаланған. Мемлекеттің алғашқы президенттері кітапхананың қалыптасуына үлкен үлесін қосты. 1812– 1814 жылдардағы соғыс кезінде ағылшындар Вашингтондағы көптеген нысандарды өртегенде, кітапхана да отқа оранады. Төртінші президент Джеймс Мэдисон соғыстан кейін кітапхананы қалпына келтіруге барлық күшін жұмсаған. Он тоғызыншы ғасырдың ортасында кітапхана қайта отқа оранып, қорының үштен екісі және АҚШ-тың үшінші президенті Томас Джефферсоннан мұраға қалған кітаптардың басым бөлігі жанып кетеді.
Бүгінгі күні Томас Джефферсонның бастапқы кітапханасынан қалған әдебиеттер жеке залда сақтаулы. Олар шеңбер бойымен пластик әйнектің ішінде орналасқан. Жанып кеткен кітаптардың біразын сол кезде сатып алып, орындарын толтырып қойған. Олар арнайы белгімен белгіленген. Ал қайта қалпына келтіре алмаған кітаптардың орнына солардың атауларын жазып, муляждар қойып қойыпты. Америкалықтардың өз тарихын қалай құрметтейтінін осыдан-ақ көруге болады. Джефферсонның кітапханасында бірқатар тілдегі әдебиеттер бар. Маған осындай кітапхананы өз көзіммен көргенім өте үлкен әсер берді. Біздің даламызда да талай кітапханалар болғанын білеміз. Тарихта өткен ғұламаларымыздың қаншама кітаптарының сұрапыл жылдары із-түссіз жоғалғаны не құрдымға кеткені бір Құдайға ғана аян.
Мұхиттың ар жағындағы елдегі тағы бір ұнаған дәстүр – ол сондағы әрбір президенттің жеке кітапханасын ашып, келешек ұрпаққа мұра ретінде қалдырып кетуі. Бұл дәстүр жиырмасыншы ғасырдың бірінші жартысында қалыптасқан. Бүгінде АҚШ-тың бірнеше қаласында президенттері негізін қалап кеткен сондай он үш кітапхана бар екен. 2016 жылы екін- ші президенттік мерзімі аяқталған Барак Обаманың кітапханасының негізі енді қаланады. Дәстүр бойынша әрбір президент өзінің туған штатында, нақтырақ айтқанда, саяси жолы өткен және президенттікке сайлауға түскен штатта кітапханасын салып кетеді.
Ғаламтордағы ақпаратқа сенетін болсақ, бұл дәстүр 1939 жылы қалыптасқан екен. Сол кезде президент болған Франклин Рузвельт еліне жеке мұрағаты мен құжаттарын табыстап, оларды сақтау үшін өзінің жерін пайдалануға беріпті. Асылы, бұл өте жақсы дәстүр.
ӘДЕБИ ТІЛДЕРДІҢ ҒАСЫРЫ ЕМЕС
Осы кітапты жазу барысында Юваль Ной Хараридің 2011 жылы шыққан (ағылшынша алғаш 2014 жылы жарық көрді) Sapiens: A Brief History of Humankind еңбегін оқып жүрдім. Израиль тарихшысы кітабында адамзаттың тарихына терең талдау жасап, оны жеңіл әрі қызықты тілмен бейнелей отырып, көптеген тың қорытындыларға келеді. Солардың бірімен танысу өзімде жаңа ойдың туындауына жол ашты.
Біз мектеп бағдарламасында неандертальдар туралы оқыған болатынбыз және олардың тарих сахнасынан он мыңдаған жылдар бұрын жойылып кеткенін білеміз. Ғалымдар әлі күнге дейін олардың жойылуының нақты себебін анықтай алмай келеді. Кезінде адамдардың кемінде алты түрі болғандығы белгілі. Бірақ бүгінгі күні тек жалғыз «гомо сапиенстің», яғни сіз бен біздің ғана дәуреніміз жүріп жатыр.
Бала кезімде бір деректі фильмді қарадым. Сол жерде біздің арғы бабаларымыздың ауыз қуысы жаңа дыбыстарды шығаруға икемделіп, неандертальдар бұған ілесе алмай, ақпарат жинап, оны таратудан жеңілгендіктен, ақыр соңында жойылып кеткені туралы айтылған болатын. Әрине, осы мәселеге қатысты көптеген гипотезалар айтылуда.
Харари: «Гомо сапиенс» бірегей құралы – тілдің арқасында әлемді бағындыра алды», – деп жазады. Оның айтуы бойынша, жетпіс мың жыл бұрын біздің арғы бабаларымыздың санасында когнитивтік төңкеріс орын алған. Яғни, олар жаңаша ойлап, бір- бірімен басқаша тілдесе бастайды. Сөздерді қолдана бастап, сөздік қоры барған сайын молайып, оларды сан алуан жолмен қиыстыру мүмкіндігіне ие болды. Бұл «гомо сапиенстердің» адамдардың басқа түрлерінің алдындағы ең негізгі басымдығы еді. Мәселен, басқалары қауіп төнгенін сездіргісі келсе, «Қауіп! Арыстан!» дей алса, «гомо сапиенс» өкілдері таңертең өзеннің иреңі маңында бизондарды қуалап бара жатқан арыстанға қалай кезіккенін толық суреттеп бере алатын болған. Яғни, адам арыстанды нақты қайда, қай кезде көргенін жеткізіп, ол жерді қалай айналып өтуге болатынын сипаттай алған. Бұл ақпаратты естіген басқа адамдар ендігі қимылдары қандай болатынын талқылап, арыстаннан аулақ жүру керек пе, әлде оны қуып жіберіп, бизондарды өздері аулау қажет пе, міне, осыларды бір-бірімен ақылдаса алатын дәрежеде болды.
Ақпаратты тарататын тіл қалыптасты дейтін гипотезаны толықтыратын келесі бір гипотеза бар. Ол бойынша, адамның тілі оның өсекке құмарлығынан қалыптасқан екен. «Гомо сапиенс» қоғамдық «жануар» болғандықтан, оған тайпа ішінде оны кім жек көреді, кім кіммен жыныстық қатынасқа түсіп жүр, кімге сенуге болады және т.б. туралы ақпарат маңызды болды. Осының арқасында «сапиенстер» үлкенірек топтарға бірігіп, олардың арасында қарым-қатынастардың күрделі түрлері қалыптасады. Харари ойын жалғастыра отырып, әлеуметтік зерттеулердің өсек негізінде бір топ шеңберінде әрі барса, тек жүз елу адамның ғана жұмыла алатыны дәлелденгенін алға тартады. Адам бұл мәселені шешіп, қиял (fiction) тілін ойлап тауып, он мыңдаған тұрғыны бар қалалар мен миллиондаған адамнан тұратын империялардың қалыптасуына жол ашады. Демек, бұдан былай адамдар «біздің тайпа- мызды арыстан келбетіндегі рух қорғайды» дейтін дәрежеге жетеді. Сайып келгенде, қазіргі адамды адам етіп жаратып, оның эволюциялық бәсекелестікте жеңіске жеткізіп, өркениеттің қалыптасуына жол ашқан – тілдің дамуы, сөздік қордың молаюы болды.
Менде туындаған ойға келетін болсақ, бүгінгі күні кері тенденция жүріп жатқан секілді. Жиырма бірінші ғасырдағы жаһандану заманында ақпараттық технологиялардың дамып, әлемде бір тіл үстемдікке ие болып жатқан кезеңінде, ұлттың аман қалуын оның тілінің барған сайын неғұрлым қарапайым, неғұрлым канцеляризм түріне ауысу ғана анықтайтын сияқты. Қазір ағылшын тілі әлемдегі ең бай тіл екеніне қарамастан (2009 жылы ағылшын тілі миллионыншы сөз тіркелген тарихтағы тұңғыш тіл атанды және осы көрсеткішке жету үшін оған мың жарым жыл қажет болды), сонымен қатар қатты қарапайымданып, канцеляризм тіліне айналуда. Соның арқасында бүкіл әлемге тарап, оны байырдан бері қолданатын халықтарға қызмет етіп жатыр. Бұл жердегі ойым, ақпарат жинақтау үшін осы уақытқа дейін тілдер күрделеніп, сөздік қорлары молайып келсе, ақпарат жинақталған заманда кері үдеріс жүретін болады.
РЕПТИЛДІ МИ ЖӘНЕ НЕОКОРТЕКС
Консьюмеризм заманында тұтынушыларға тауарды көбірек сату мақсатында адамның миын, мінез- құлқын зерттеуге ерекше көңіл мен қыруар қаражат бөлініп жатыр. Сондай зерттеудің бірі – Патрик Ренвуазе мен Кристоф Мореннің «Тренинг по нейромаркетингу. Где находится кнопка «Купить» в сознании покупателя?» атты кітабын оқып шықтым. Бұл еңбекте мидың шешім қабылдау әдістері туралы айтылады. Авторлар мидың үш бөлімнен тұрып, жасуша құрылымы мен қызметі жағынан әрқайсысы дербес екенін алға тартады. Олардың қызметіне келетін болсақ, неокортекс немесе жаңа ми рационалды ақпаратты, ортаңғы ми алған әсерлер мен ішкі сезімдерді өңдесе, рептилді ми немесе ескі ми осы екеуінен келетін ақпаратты ескеріп, шешім қабылдауға жауап береді екен. Эволюция барысында рептилді ми алғашқы болып 450 миллион жыл бұрын қалыптасқан және құрсақтағы баланың миы енді қалыптаса бастағанда, осы бөлім бірінші болып қалыптасады екен. Неокортекс төменгі сатыда тұрған сүтқоректілерде енді пайда болып жатса, адамның миының негізгі бөлігін құрайды. Десек те, адамдардың шешім қабылдауына рептилді мидың жауап беретіні қызық болып көрінеді. Келісесіз ғой?
Осы ақпаратқа сүйене отырып адамдарды сөзбен көндірудің неге қиын екенін байқауға болады. Әсіресе әлеуметтік желілерде қызу талқы барысында қолданушылардың сөзге неге тоқтамайтындығының себебі түсінікті болып шығады. Сөздер 40 мың жыл бұрын, ал жазу бар болғаны 10 мың жыл бұрын пайда болды, рептилді ми миллиондаған жыл жұмыс істеп келе жатыр. Сөз немесе жазу адам миының ескі бөліміне ықпал жасай алатын деңгейге жету үшін тарихи тұрғыда тым аз уақыт өтті.
Ренвуазе мен Морен рептилді миға әсер ету үшін алты стимулды ұсынады: 1) ескі мидың эгоист екенін естен шығармау; 2) оның тек контрасы бар ақпаратты қабылдайтынын білу («жақсы-жаман», «қауіпті- қауіпсіз» және т.б.); 3) таныс әрі жеңіл қабылданатын ақпарат беру; 4) ақпараттың басы мен соңына екпін жасау, себебі ескі ми ортасына назар аудармайды; 5) ақпаратты визуалды түрде ұсыну; 6) ақпарат эмоция қоздыратындай болу керек.
Осыдан кейін біздің газеттер мен жаңалық сайттарында салмақты мақалалардың аз жариялануының себебін және жарық көретін ақпараттың неліктен оқырманда эмоция қоздыруға бағытталатынын түсіне бастайсың.
Ісіңіз салиқалы, шешімдеріңіз салмақты бол- сын десеңіз, неокортексті жұмыс істетіңіз. Оны жаттықтырудың ең тиімді жолы – кітап оқу. Әйтпесе
«мына әншісымақ жігіттер шашын бояпты, енді жастарымыз құрып, ұлтымыз жойылады» секілді артта қалған ойлау деңгейінен өсуіңіз екіталай.
«ҰМЫТЫЛҒАН» БАСТАМА
Елбасы 2012 жылғы 14 желтоқсандағы Қазақстан халқына Жолдауында: «Мен қазіргі тілде жазылған кемінде жүздеген қазіргі кітаптардың тізімін жасап, қазақ тіліне қазіргіше аударуды ұсынамын. Бәлкім, жастар арасында конкурс жариялау керек шығар: өздеріне не нәрсе қызықты әрі пайдалы екенін олар да айтсын», – деген болатын. Бұл бастама жүзеге асса, қазақ тілін дамытуға айтарлықтай ықпал етіп, жастар арасында кітап оқу мәдениетін қайта жандандыруға пайдасын тигізер еді. Бірақ ол жайы- на қалды.
Әрине, басында мемлекет азды-көпті қимылдағандай болды. Мәселен, 2013 жылы еліміздің барлық облыстары мен екі қаласында жастар арасында сауалнама жүргізіліп, аударуға лайықты әдебиеттің тізімі жасалды. Солардың ішінде мен де болдым, өзім де он шақты кітаптың атауын жаздым. Ішімізде үміт бар еді. Жылдың соңына қарай жаңалықтарда қазақ тіліне аудару үшін өзекті жүз кітапты анықтау байқауының сарапшылар кеңесі алпыс тоғыз кітапты таңдағаны туралы ақпарат шықты. Тіпті 100kitap.kz сайты тіркеліп, онда қазақ тіліне аударуға ұсынылған қазіргі заманғы әдебиеттің өзекті шығармаларын анықтау бойынша онлайн дауыс беру ұйымдастырылған болатын. Бірақ бұдан әріге бармады. Міне, содан бері бірнеше жыл өтті, бірақ жүз кітаптың біреуі жарық көрді деген жаңалықты естімедім. Лауазымды жа- уаптылар мен әуелгідегі бастамашыл топ мүшелері президенттің осы идеясы туралы «ұмытып» кетті, содан бері бірде-біреуі ләм-мим демеді. Қазір әлгі сайттың сілтемесін терсеңіз, оның баяғыдан бері өшіп тұрғанына көзіңіз жетеді.
Кітап оқымайтын ұлттың тарихи жады тым қысқа болады екен.
ТҮБЕГЕЙЛІ ҮШ МӘСЕЛЕ. БІРІНШІСІ
17–18 жасымда қалыптасуыма қатты әсер еткен үш түбегейлі мәселеге басым қатып, солардың табиғатын түсінуге талпындым. Біріншісі адам бойындағы эгоизм мен альтруизм үйлесіміне қатысты болды. Сол кезде біраз адам мендегі эгоизм туралы көп айтып, менде ол туралы теріс пікір қалыптастыра алды. Мен альтруизм позициясына көшіп сынап көрейін деп шештім. Бір мысал келтірейін. Өзім «Алтын белгіге» үміткер болғандықтан, емтиханға жақсы дайындалу мен үшін қатты маңызды болса да (себебі жоғары балл жинап грантқа түсе алмасам, ақылы оқуға жағдай жоқ еді), репетитор жалдауға, ақылы дайындалуға күйі жоқ сыныптастарым және көмек сұрап келген басқа да адамдарға шамам келгенше уақыт бөлдім. Тіпті кейбіреулері үйімізде түнеп жатып дайындалды. Олардың барлығының емтихандағы көрсеткіштері жаман болған жоқ, құлағандары болмады. Бірақ мектеп бітірген соң біреуі де есігімді ашып, сәлем беруге жарамады. Алла разылығы үшін деп қоя салдым, бірақ оның орнына өзіме көбірек уақыт бөлгенімде, жеке көрсеткіштерім тәуірірек болар еді.
Сол кезде бір түсінгенім, эгоизм деген табиғи нәрсе екен. Мен оны жаншып басып тастап, өзімнің эгоизмімді ақтау үшін үлкен құн төледім. Көп адам осыны түсінбей, керек емес жерде де эгоизмін қосып, содан көп дау туындайды. Одан түбегейлі бас тарту мүмкін еместігіне көзім жетті. Альтруизм кебінін киіп, өз эгоизміме лайықты болдым. Сол қазір мінез- құлқымда, іс-қимымылда әлі күнге дейін сезіледі. Біреумен жұмыс істескенде де мен ойлағандай болғанын қалаймын, бірақ бәрібір оған таңдау қалдырамын. Не менше болады, не менікінен тәуір жолды көрсетесің. Көп адам тек өзінің айтқанындай болғанын қалап, таңдау ұсынбайды. Дау осыдан туындайды, бұл – нашар эгоизмнің көрінісі.
Тек басқаларға жақсылық істеу үшін өзіңді ұмытып, жақсылығың қайтпаған жағдайда түңілмеу үшін мен көп іздендім. Біреулер: «Жақсылықты алдымен өзіңе істеп, өзіңді жақсы көріп сыйламасаң, өзіңді басқаларға да сыйлата алмайсың», – дейді. Діншіл адамдар: «Жақсылықтың қайтқанын күтпе, ол жара- тушыдан қайтады, соның разылығы үшін істе», – деп, түңілмеудің жолын ұсынады. Бірақ бұл әдістің де кем тұсы бар: үздіксіз осымен айналысу өзіңе, отбасыңа, жақындарыңа арнауға болатын уақытты жейді. Көп ізденіп, мен бұның жауабын Абайдың отыз жетінші қарасөзінде таптым. Ұлы ақынымыз ол жерде: «Кісіге біліміне қарай болыстық қыл, татымсызға қылған болыстық өзі адамды бұзады» дейді. Мен бұл сөздерін өзімше жақсылықты тек оны түсінетін адамға ғана істеу керек деп түсіндім. Расында да, адамдардың көбісі жақсылықты тек сол сәтте ғана сезеді де, оның маңызын ұзақ уақыт өткеннен кейін түсінетін қабілеті жоқ.
ТҮБЕГЕЙЛІ ҮШ МӘСЕЛЕ. ЕКІНШІСІ
Адамның болмысы қызық. Он сегіз жасымда:
«Адамдар неге жақсылықты тез ұмытып, жамандықты ұзақ уақыт есте сақтайды?» деген сұрақ мазалады. Біреулердің жамандығы үшін күйіп-пісіп жүретіні тағы бар. Бұл әділетсіз деп ойлаймын. Мен ондай болғым келмеді.
Сөйтіп, жыл бойы кездесіп танысқан адамдардың өміріме қандай жаңалық әкелгенін талдай бастадым. Әрбір кездесу кездейсоқтық деп ойламаймын. Таныстығың тез болса да, әрбір адамды тағдырдың бір мақсатпен жіберетініне сенемін. Сөйтіп, алғаш рет 2005 жылы кездескен, жаңадан танысқан адамдардың маған берген ақылын, жасаған жақсылығын, үлгі тұтар қасиеттерін, қалыптасуыма қосқан тәжірибесі мен үлесін сараптай бастадым. Жыл соңында тағдыр әмірімен кездескен жүз адамның тоқсан тоғызының өзімен бірге жақсылық алып келетініне көзім жетті. Солардың тізімін жасап жүрдім.
Тізімге, әрине, туысқандарымды кіргізбедім. Сосын бұл тізімге материалдық емес, рухани жағынан үлес қосқандарды ғана қосамын. Әр жылдың соңында тізімнен менің қалыптасуыма қатты әсер еткен төрт адамды іріктеп, оған Тәуелсіздік күні қарсаңында ашық хат пен сыйлық жолдаймын. Қалғандарының жақсылықтарын жыл ішінде қайтаруға тырысамын. Әрине, олар бұл туралы бейхабар. Жақсылық шын көңілмен жарияланбай жасалуы керек.
Жақсы адамның берері жақсы кітаптан бірде-бір кем емес. Қарап отырсам, көптеген жылдар бойы тізіміме еніп келе жатқан адамдар менің жақсы адам болып қалыптасуыма қатты әсер етіпті. Солардың бірі осы кітаптың кіріспесінде аталған Сәбит досым. Қарапайымдылығымен ерекшеленетін керемет адам. 2013 жылы институтта жүргенімде невралгияға шалдығып, кей кезде бетімнің сол жағы жыбырлай бастады. Сәбит бір кездескенде осыны байқап, себебін сұрады. Содан көп ұзамай, бір күні:
«Бәкежан, мен тамыздың соңында Ыстамбұлға бір конференцияға қатысу үшін бара жатырмын, бір аптадай сол жерде жұмыспен жүремін. Сен қыркүйектің басында кел. Тек жолыңды көтерсең болды, жататын жерің, жүретін жолыңа уайымдама, мен саған Түркияны көрсетіп, бір демалдырайын. Өткенде ауырып жүргеніңді көрдім, институтта еліміздің қамы үшін жұмыс істеп жүрсің. Бұл менің еліміздің дамуына қосқан бір үлесім болсын», – деп телефон шалды. Сонда Сәбитім олигарх емес, сол кездегі та- бысы менікінен аспайтын да шығар. Сөйтіп, Сәбиттің арқасында 2006 жылы Памуктің «Черная книга» атты романын оқығаннан кейінгі Ыстамбұлға бару арма- ным орындалды. Осылайша Сәбиттің жомарттығын, риясыз жақсылығы мен басқа адамның жағдайына бейжай қарай алмайтын жақсы қасиетін өз бойыма сіңірдім.
Сонымен қатар бірінші кітабымның шығуына, бірінші көрмемнің өтуіне, жаңа тәжірибені игеруіме (және кете береді) еңбегі сіңген адамдар да осы тізімге енді.
Әзірге бұл – менің тұлғалық қалыптасудағы адамзатпен бөлісе алатындай ең үлкен жетістігім. Көпшіліктен: «Бес жыл бұрын саған ең үлкен жақсылық жасаған адамның есімін аташы», – деп сұрасаң, бірден есіне түсіруі екіталай. Алайда: «Кім сені бір кезде қатты ренжітті?» – деп сұрасаң, көп жағдайда, бірден есіне түсіреді. Мен 2005 жылдан бері ең көп жақсылық жасаған адамдардың есімін атап бере ала- мын және бірде-бір жамандық қылған адамның есімін есіме түсіре алмаймын.
Осы ақиқатқа он сегізімде жеткеніме әлі күнге дейін жаратушыға алғысымды айтамын. Тоқсан тоғыз адамды жақсылығымен жіберіп жатқанда, бір адамның есімін есте сақтау нағыз жақсылықты бағаламау болар еді.
Ал үшінші түбегейлі мәселе туралы бөлек кітапта әңгіме етейік.
КІТАП ОҚУ «ПОНТЫ» ҚАЛЫПТАССЫН
Бүгінгі өзім көріп жүрген қоғамның келбетіне келетін болсам, жасыратыны жоқ, жастар арасында кітап оқып, білім іздеп жүргендері аз. Бұл жағдай екі нәрседен туындап отыр: біріншісі, жастардың өзіне сенімінің аз болуы не тіпті болмауы; екіншісі, өсіп, қатарға қосылғанда елдің қамы үшін қолына жауапкершілікті алуға дайын еместігі.
Өзіне сенімсіздік қоғамдағы әлеуметтендіру үдерісінің дұрыс жүрмей, құндылықтар жүйесі бұрыс қалыптасқандықтан туындайды. Әлеуметтендіру үйде басталады дегенмен келісетін болсақ, қазақ тәрбие жүйесінде баланың қолын қағып, жаңа нәрсені үйренуге талпынса, тыйым салып, қателессе
«жұрттың баласымен» салыстырып, бетін қайтарып тастау көптеген отбасыларда жиі кездесетін жайт. Нәтижесінде балада жастайынан өзіне сенімсіздік қалыптасады. Кейін келе бала көп жағдайда қалаған мамандыққа түспей, біреу айтқан оқуға түседі, кітап оқыса да, өзіне керегін оқымай, біреулер оқып жүргенді оқиды. Той жасаса, «біреулер жаман ойлап қалар» деп, несиеге белшеден батып, бір күн тойып ішіп-жеп, бірнеше жыл бойы тапқан табысын банкке қайтарумен жүреді. Ақыр соңында осындай отбасы- ларда бітпейтін ұрыс-жанжал басталады. Қазаққа «өзі үшін өмір сүруден» де біреу үшін өмір сүрумаңыздырақ болып кеткен. Міне, бұның бәрі өзіне сенімсіздіктің көрінісі.
Өзіне сенімсіз адам мүмкіндікті сырттан іздейді. Елімізде «аға-көкелер» жүйесінің гүлдеп тұрғаны да содан. Жастардың арасында білімдерінен гөрі сол «аға-көкелерінің» күштеріне сенетіндері аз емес. Тіпті қызық жағдайлар да кездесіп жатады. Университет оқып жүргенімде бір студент болды. Мен ертең бала- шағамды қалай бағамын деген үрейдің арқасында алты жыл ішінде тренинг пен семинарлардың талайына бардым, оқу мен жұмысты қатар алып жүріп, бірталай тәжірибе де жинадым. Әлгі жігіттің не оқуға, не қосымша жұмыс істеуге құлшынысы жоқ, алты жыл бойы дым жасамай ерігіп жүретіндей көрінетін. Сәті келгенде әңгімеге тарттым. Сонда:
«Жұмыс істеп қайтемін, ағам мықты жерде отыр, ертең оқып шыққан соң бірден жұмысқа кіргізеді», – деді. Кейін біреулерден естідім, сеніп жүрген танысы – танысының туысқанының біреуі, Астанада бір мекемеде бөлім бастығының көмекшісі екен. Тіпті, жүзін өмірде көрмесе де, «мифтік» танысы білім мен жеке тәжірибеден гөрі артығырақ сенім беріп тұр ғой. Маған «танысы бардың шанысы бар» деген сөздің орнына «адамға сенген мұрттай ұшады» деген сөз жақынырақ.
«Аға-көке» жүйесімен мықты ел бола алмаймыз, себебі, ол – дамудың тежегіші. Есесіне, бұл жүйенің қолдаушылары – өзіне сенімсіз адамдар. Тарихты айтпай-ақ қояйын, қазіргі дамыған елдерді жарқын болашаққа жетелеп бара жатқандарға бір көз салыңызшы – бәрі өзіне сенімді тұлғалар. Біз де солардың жолын қуғымыз келсе, өзімізге сенімімізді арттырып, құндылықтарымызды қайта қарауымыз керек. Мүмкіндіктерді сырттан іздемей, өзіміз қалыптастыра алатын жағдайға жетуіміз қажет. Өзің жасаған әрбір мүмкіндік – табыс көзі, еліңнің дамуының кепілі.
Ондай жағдайға тек білімің көп болғанда ғана жетесің. Ал білім кітапта жатыр.
Мақтаншақтықтан арыла алмайтын жайымыз бар екен, онда бұл қасиетті конструктивті арнаға бұрып, жаңа құндылықтарды қалыптастыруға бағыттайық. Олай болса, кітап оқу «понты» етек алсын.
Тағы бір қайталайын: кітап оқу білімге жол ашады, біліміңіз көп болған сайын мүмкіндіктерді сырттан іздемей, оларды өзіңіз көре бастайсыз, өзіңіз жасай аласыз, соның арқасында шыңдаласыз, оны табысқа айналдырасыз, елдің дамуына үлес қосасыз.
КІТАП ОҚУДЫҢ ТАҒЫ БІР БЕРЕРІ
Бір қызық нәрсе байқадым. Кітап оқыған сайын дүниетанымың кеңейіп, жасай алатын мүмкіндіктерің артып, өзіңе, отбасыңа, еліңе берерің көбейеді екен. Уақытты бағалай бастайсың, жаңа бастамаларды қолға аласың. «Ойдағы жобаларымды жүзеге асырып, мақсатыма жетуге үлгермей қаламын-ау» деген үрей пайда болады. Соның арқасында өз ортаң да дұрыс қалыптасады, өз уақытын бағаламай, босқа өткізетін таныстарыңнан арылып, өнегелі адамдарға жақындайсың, жаман әдеттеріңді қалдырасың, дұрыс тамақтану қағидаларын ұстанып, дәрігерге дер кезінде қаралатын боласың. Көлікпен жүргенде ережені сақтап отырасың, артық жылдамдықпен жүрудің не екенін ұмытасың. Шылым шекпесең, бастамайсың, шегіп жүрсең – тастайсың. Кете береді. Бір сөзбен айтқанда, кітап оқитын адамның өмірге деген құштарлығы да артады.
Бақытжан Бұқарбай