Аққуды атпас болар

Қабдеш Жұмаділов

Хикаят

«Асқан алпыстан мынау жасымыз,

Қашқан кәріліктен ғарып басымыз,

Қаларсың қай сайда?»

Шәкәрім

«Аққуды атқан адам көп ұзамай ажал құшады.

Ақындарды атқан өкіметтің де өмірі ұзаққа бармайды»

(Жазушының қойын дәптерінен)

І

Соңғы айларда сақтықты серік еткен ақын әлдебір оқыс шыққан дыбыстан оянып кетті. Жатын бөлмеге жапсарлас атқорадағы Қарагер екен – жер

тарпып, оқыранып тұрған. Сыралғы жануар неге дыбыс берді екен? Әлде бөтен біреулер осылай қарай келе жатыр ма? Жастығының астында жатқан алтын баулы сағатына қарады. Сағат таңғы жеті жарым. Бүгін аспан ашылып, күн көзі шыққан секілді. Жартылай қырау басқан терезеден шашыраған сәуле білінеді. Кеше түннің бір уағына дейін кітап оқып, жәйірақ жатқан Шәкәрім қалың көрпе жамылған жылы төсекті қимай тағы біраз жатты да, басын көтеріп, баяу қимылмен киіне бастады.

Содан, сырма бешпет-шалбарын, саптамасын киіп, күпісін жамылып, далаға шыққан. Неше күннен бері үдей соққан боран басылыпты. Аспан шайдай ашық. Егізқызылдың бір қырқасынан күн көзі енді ғана көтеріліп келеді. Ауада шыңылтыр аяз бар. Ол түзге отырып келген соң үстіндегі күпісін босағада тұрған шегеге ілді де, есік алдында жас кезіндегі әдетімен еңкейіп-шалқайып, серейген қол-аяғын оңды-солды созып, аз-кем машық жасады.

Осы кезде иесінің қалпын көрген қорадағы Қарагер тағы да оқыранып белгі берді. Шәкәрім осыдан кейін ғана атқораға бұрылған. Қарагер науадағы шөпті түгел жеп тауыспапты. Жануар шөлдеп тұрған секілді. Атты бұлақтан суаруды кейінге қалдырды да, әзірше қарлай тұрсын деп, науасына күрекпен қар ойып салды.

Бұл – Шақпақтың күнгей бетіне салынған Шәкәрімнің Саятқорасы. Соңғы жылдары қыс бетінде осында жатып, бүркіт салып, аң аулайды. Сырт көзге солай делінгенмен, дұрысы – оңашада жалғыз жатып, жазу жазады. Сонымен бірге қазіргі пәлелі қоғамнан бойын аулақ салу, ауылдастарынан түңілу, безіну де жоқ емес. Саятқора бұрын бұдан төменірек, Бақанас жақтағы «Кеңқоныста» болатын. Кейін ол маңай жаңада құрылған әртелге қарап кетті де, Шәкәрім, амал жоқ, тау ішіндегі Шақпаққа қарай шегінді. Мұнда қоныс аударғанына да бес-алты жылдың жүзі ауып барады. Ақын жалғыздыққа, саяқ тұрмысқа әбден үйренген. Басқалар сияқты іші пысып, зерігу дегенді білмейді. Неменеге зерігеді? Ақ Қағаз – сырласы, қара Қалам – мұңдасы. «Сөйлесетін кісі жоқ» дейсіз бе? Бүкіл адамзаттың ақыл-ойы сөреде кітап болып тізіліп тұрса, олардан артық қандай әңгімеші серік керек? Шәкәрім ауылда оқуға мұршасы болмаған кейбір кітаптарды осы Саятқорада оқып жүр.

Ол біраздан соң ішке кіріп, үй ішін ретке келтіре бастады. Саятқора – аңға шыққанда түнеп шығатын жәй басқалқа, үйшік емес. Кәдімгі адам тұратын үй. Өзіндік жасау-жиһазы, сән-салтанаты да жоқ емес. Еденде текемет, сырмақ. Кереует тұсында оюлы алаша, төрге кілем ұсталған. Сол кілем шетіндегі шегелерге домбыра, қобыз, сыбызғы, қосауыз мылтық, оқшантай, дәндакуімен қоса күміс шытыралы кісе ілінген. Ал бұрыштағы сөреде қос тілді гармон тұр… Жаратылысынан тазалықты сүйетін ақын сол заттардың бәрін пәкізелеп, сүртіп шықты.

Осыдан кейін бұрыштағы қазандыққа от тұтатып, шойын плитканың үстіне мыс шәугіммен шай қойды. От жанған соң үй іші де жылына бастаған. Бұл үйде қазандықтың түтіні моржадан тура шығып кетпейді. Дуал іргесін кенерелеп, төсек астын айналып барып, келесі бұрыштан шығады. Бұл – қазақта жоқ, орыстан үйренген тәсіл. Аз отынмен бүкіл үйді жылытуға болады.

Ошаққа шай қойған соң, босағада тұғырда отырған «Қарашегірдің» қасына келді. Тірі жаннан Саятқорадағы екі серігі – осы «Қарашегір» мен Қарагер ат қой. Иесінің таяп келгенін сезіп, сыралғы қыран да тұғырдағы болат тұяқтарын барбаң-барбаң басып, мойын жүні дудырай, дүр-дүр сілкініп қойды. Мұның да бөтекесі босап, иесінен жем тілеп отыр. Кеше кеште таяуда атқан арқардың бір жілігін саптаяққа турап, ақжем қып, суға жібітіп қойғанды. Онысы тұғырдың астындағы таушада тұр. Шәкәрім жем берер алдында томағалы бүркітті биялай киген сол қолына қондырды да, екі топшысы мен қанат-құйрығын сылап-сипап, балаша еркелетті: «Бөпем-бөпем! Апырай, қайтсем екен сені?! Әлде осындай күш-қайратыңның барында аяқбауыңды алып, ежелгі мекенің – зеңгір аспан төсіне біржола қоя берсем бе екен?».

Шамасы, Қарашегір де бірдеңені сезетін секілді. Сіз өз өміріңізде құс баласының күрсінгенін көрдіңіз бе? Ал Қарашегір кейінгі кезде уақ-уақ күрсінетін болып жүр. Шәкәрім соны бірнеше рет естіді: «Көк жүзіне көтерілмегелі көп болды. Іші толып құса болып отыр-ау! – дейді Шәкәрім ондайда. – Өзі олай-бұлай боп кетсе, бұған кім ие болады? Әлдебір дәлдүрішке қор қылғанша, аспан айдынына ұшырып қоя берген дұрыс шығар».

Ой-хой, дүние! Қыранның томағасын жұлып алған кездегі сәтті көргеніңіз бар ма?! Қияпаты мүлде өзгеріп кетеді. Осы жаңа ғана жұп-жуас боп отырған бүркіт томағасын сыпырып алғанда, бір шоқ лаулаған отқа айналады ғой! Дүйім дүние оның көз жанарына сиып кетеді… Қажы саптаяқтағы жемді алдына тосуы мұң екен, Қарашегір кесек туралған етті қарбыта асап-асап жіберді. Соңынан түтікпен орта кесе су ішкізді.

«Бұл байқұс та шар тартып қалған екен, – деді Шәкәрім Қарашегірді алғаш қолға түсірген кезін есіне алып. – Алтайдың ақиығы мен Барқытбелдің Қаншегірінің шағылысуынан туған. Түз қыранын тастүлек кезінде тормен ұстап еді… Несін айтасың, қызығын тәуір-ақ көрді ғой. Алғашқы жылдары түлкі мен қасқырды үйіп тастаған… Енді міне, Шәкәрім шал болды, Қарашегірден де хал кетті».

Осы сәт ошақтағы шәугімнің қақпағын билетіп, қайнағаны білінді. Қажы Қарашегірдің томағасын кигізіп, тұғырына қайта қондырды да, дастарқан қамына кірісті. Әлдебір сөреден қағаз шай шығарып, ақ шәйнекті демдеді. Үстел басын қағаздан босатып, өзінше дастарқан жасады. Дастарқаны тым жұпыны: ірімшік, құрт, қос уыс бауырсақ, майға жанышқан талқан, бір кесек тоңазыған ет… Қазақы тамақтың бір жақсысы, шайға шалсаң, ет те, бауырсақ та былбырап, жұмсап кетеді… Бұрын шайлық сүтке деп саулы інген ұстаушы еді. Белсенділер «Шәкәрім бір түйесін тауда жасырып отыр» деп шу көтеріп, оны да қимай алып кетті. Бұлардың заңы қызық, өз малыңды өзіңе билетпейді. Бейне, мал-мүлікті солар үшін жинаған сияқтысың.

Бұрын құс салып, аңға шыққанда тастан түлкі үркітетін «қағушысы», әрі үйде ас дайындайтын «бақыршысы» болушы еді. Совет заңына ол да симайды екен. Сен біреудің ақысын жеп, еңбегін қанаған кісі боп шығады екенсің… Қажы өзінің бақыршысы Әупішпен осылай ажырасты. Әупіш – бала кезінен Шәкәрім шаңырағына сіңген, басында малшы-жалшы болып, кейін аңшылыққа бейімі болған соң, бақыршы ретінде қасына ерткен жан жолдасы еді. Ержеткен соң Әупішті үйлендіріп, алдына әжептәуір мал салып берген… Шәкәрімнен екі елі айырылмай, Саятқораға ол да бірге келген-ді. Қайран Әупіш тамақты қалай әзірлеуші еді! Ол пісірген сорпа, арқардың етінен ол қуырған қуырдақ… Жесең таңдайыңнан дәмі кетпейді. Амал не, Советтік белсенділер сол Әупішті де маңдайына сидырмады ғой. «Әлі күнге дейін қолында жалшы ұстап отыр» деп қажыны жиналысқа салып, басынан қиқу кетпеді. Сондай бір жиналыстан жүйкесі жұқарып келген күні, Саятқорада Әупіш екеуі шай ішіп отырғанда:

– Әупіш, сен бүгіннен бастап боссың. Ауылға қайта беруіңе болады, – деген оған өлім естірткеннен бетер қиналып. Әупіш байқұс ештемеге түсінбей, жапақтап қарай берді:

– Қажы, мен не бүлдіріп қойдым соншама? Жазығым не? – деді екі көзі жасқа толып.

– Түк те жазығың жоқ. Тек, екеуімізге бұдан былай бірге жүруге болмайды екен. Жаңа заң бойынша мен сені құлданған, еңбегіңді қанаған кісі боп шығады екем. Өзің білесің, еңбекшілер өкіметі ондайға жол бермейді.

– Белсенділер былжырапты! – деді Әупіш ырыққа көне қоймай. – Мұнда еңбек ететін мен бе, сіз бе? Аң ататын – сіз, бүркітті баптап, түлкі алдыратын – сіз. Менің бітіретінім – қуырдақ қуыру… Бәлкім сіздің еңбегіңізді мен қанап жүрген шығармын. Сол белсенділерді маған жіберіңізші, сөйлесейін!

Шәкәрім қауғадай қалың сақалын тулата, қарқылдап күліп жіберді. Көптен бері рақаттана, еркін күлгені осы. Ой, Әупіш-ай, қалай тауып айтады? Сол пысықай белсенділердің Әупіш құрлы ақылы жоқ-ау! Бірақ, не істейсің, биліктің аты – билік. Әупішті қалайда көндіру керек:

– Әй, Әупіш, сен мені тыңдап ал! – деді бақыршы жолдасын иығынан құшақтап. – Олардың нысанаға алғаны – сен емес, мен ғой. Қитықтан ситық шығарып, қалайда менің күнәмді көбейте бергісі келеді. Егер маған жаның ашыса, менің тілімді ал да, ауылға қайт!

Әупіш амалсыз көнген рай танытып, аз-кем үндемей отырды да, әлден уақытта:

– Мен соларға түсінбеймін. Белсенділердің осы сізге таңатын кінасы не? – деді өзінің қазіргі саясаттан мүлде аулақ екенін танытып.

– Жаңа заң бойынша кінә деген көп екен ғой менде: бай болыппын, болыс болыппын, құдай жолын ұстап, қажыға барыппын… Ұзақ жыл жалшы ұстап, малшы-жалшы, бақташылардың еңбегін қанаппын. Осының бәрі – аз қылмыс па бір адамға?

– Ал бай болған, қажыға барған жаман ба екен? Соның арқасында сіз ондаған малшы-жалшыға жұмыс беріп, толымды ақы төлеп, оларды асырап келдіңіз ғой. Ол да қылмысқа жата ма?!

Міне, Әупішке салсаң осы. Амал не, Әупіштерді билікке жолатпайды ғой. Еңбекшілердің атынан солардың тонын жамылған делдалдар сөйлейді. Еңбекшілердің уәкілі етіп, оларды кім сайлағаны түсініксіз. Еңбекшілер атынан партия құрады да, қызығын жаңағы делдалдар көреді.

Шәкәрім бұдан кейін ай сайын хабарласып тұруға келісіп, Әупішті ауылға әрең қайтарған. Жігітте екі сөйлеу деген жоқ. Арада бір-екі ай өтті ме, өтпеді ме, бір күні түнделетіп, Саятқораға Әупішіңіз келіп тұр. Бір қойдың ұшасын ала қоржынға салып алыпты.

Екеуі көп жыл көріспеген адамдай шұрқырасып жатыр.

Сағынысып қалыпты.

– Ау, мына етті қайдан алып жүрсің? – деді қажы ұрлық ет пе деген қауіппен.

– Алаңдамаңыз, қажы, бұл – өз қойыңыздың еті! – деді Әупіш езуі жайыла күліп. – Дәл сіздікі болмағанмен, әйтеуір Құнанбай әулетінің малы. Кәмпеске кезінде тәркіленген көп мал қайда кетті десем, белсенділер оны қасап қып сойғызып, етін Семейге тасиды екен ғой. Сол жерден пойызға тиеп, Ресейге жөнелтетін көрінеді…

– Солай-ақ болсын… Ал мына ет сенің қолыңа қалай түсіп жүр? – деді қажы әлі де күдігі сейілмей.

– Қажы аға, мен қазір арбакешпін ғой! – деді Әупіш арқасын кеңге салып. – Он-он бес арба қасапханадан қалаға ет тасимыз. «Бал ұстаған бармағын жалайды» деген бар емес пе. Кейде еңбегімізге ет жаздырып аламыз.

– Жарайды онда, еңбегіңе келген ет болса, дәмін татып көрерміз, – деді Шәкәрім келіскен рай танытып. – Көрдің бе, мұндағы ел аштан бұралып, өліп жатыр. Ал қой етінің қызығын алыстағы біреулер көреді.

Сол күні Әупіш әкелген етін қолма-қол бұзып, өзгесін тұздап, іліп қойды да, бір санын асып, сорпа істеді. Бірталайдан ыстық ас ішпей қақтығып отырған қажы жас сорпа ішіп, пора-пора терлеп, рахаттанып қалды. Әупіш содан кейін де талай рет келді. Және әр келген сайын құр қол емес, азық-түлігін ала келіп, бұрынғы қожасын бір тойғызып кетеді.

Таңертеңгі шайдан кейін қажы тысқа шығып, Қарагер атқа ер салды. Өзінің бір ойлағаны, атқаратын бір маңызды шаруасы бар секілді. Біраздан соң жылы киініп алды да, Қарашегірді қолына қондырып, атына мінді. Күн райы бұзылғаннан бері үйден шыққаны осы. Аязды, суық ауаны көкірегін кере жұтып, біртүрлі тыныстап қалды. Қолындағы қыран да таза ауаға шыққанын сезіп, дүр-дүр сілкініп, түрленіп отыр.

Шәкәрім сол беті Саятқораның шығыс жағындағы биік шоқы Айыршақпаққа қарай бет алды. Түйенің қос өркешіндей егіз шың осы тұстағы таулардың бәрінен биіктұғын. Соның баурайын керлей отырып, сол шоқының ұшар басына шықты. Биікте әжептәуір жел бар екен, қойны-қоншына сумаңдаған суық кіріп, лезде қалтыратып жіберді. Ұшпа тастың далдасына Қарагерді қаңтарып, Қарашегірді ердің үстіне қондырып қойды. Бұлай етуге құсбегінің аты да, құсы да әбден үйренген. Жолдассыз, қағушысыз қалғаннан бері Қарашегірдің томағасын сыпырып, осылай ердің үстіне қондырып қояды да, қалың бұтаға, не тас қуысына жасырынған түлкіні жаяулап барып, қажының өзі қуып шығатын. Бүркіттің түлкіні анық көруі шарт емес, иесінің «кеу» деп қалған дауысын ести салысымен, көк аспанға қыранның өзі көтеріледі. Содан межелі биікке жеткенде, бұлтара қашқан жер тағысына қарай қайта құйылады. Сен атыңа мініп, соңынан шауып жеткенде, түлкіні бүктеп отырған қыранды көресің.

Шәкәрім биік секі тастың үстіне шығып, айнала-төңірекке қос жанары талғанша ұзақ қарады. Осы арадан Шыңғыстың жон-жотасы алақанға салғандай ап-анық көрінеді. Сонау оңтүстікте: Қаранай, Балға, Тектұрмас, Құр жоталары көлбесе, шығыс жақта: Буратитен, Егізқызыл, Жәнібек, Ақшатау биіктері бой созады. Ал сонау батыста: Көксеңгір, Жорға, Жауыр тауы, Шымылдық, Жосалы жоталары қылаң береді. Ал мына солтүстікте: Қаражал, Керегетас, Айдарлы Қарақойтас сеңгірлері менмұндап, тап-таяу жерде кеуде керіп тұр. Осының бәрі де – Шәкәрімнің әр жылдар аң қарап, бүркіт салып, оңдысолды талай жүріп өткен жерлері…

Қайран Шыңғыс! Баяғыда түрік жұртының Ұлы қағаны – Шыңғысхан орда тіккен киелі мекен. Орда тауы, Хан биігі – сол заманнан қалған белгі… Жоңғар хандығы күйрегеннен кейін осындағы қалың Найман Алтай мен Барқытбелге, одан ары Ерентауға қарай жөңкілгенде, жартылай босап қалған Шыңғыстау Ырғыз бен Торғайдан ауып келген Тобықтыға бұйырыпты… Кешегі Құнанбай жортқан бел-белес, Абай алтыбақан тепкен Жәнібек, Ботахан ошағы, кейін Шәкәрім бүркіт салған биік тұрғылар ертең кімге қалар екенсің? Қасиетті өлкені лас аяғымен күні ертең кімдер таптамақ?! Аруақ қонған аймақтар, шыныменақ, құдайсыздардың құзырында қалмақ па?

Қажының бір таңғалғаны, көз жетер жердегі сол өлкеде қазір қыбыр еткен жан жоқ. Бұрын бұл бөктер төрт түлік малға симай жатушы еді. Қора-қора қой өрісі, тебіндеген жылқы қостары… Соның бәрі қазір тып-типыл. Түп қопарыла бәрі бір жаққа ауып кеткен секілді. Тігерге тұяқ қалмады деген не сұмдық?! Ең алдымен малды құртты. Мал кеткен соң, сол малды талғажау етіп отырған адамдар аштыққа ұшырап, тірлікпен қош айтыса бастады. Қазақты малдан айыру, жылқыны құртып, жаяу қалдыру науқаны жүрді ғой соңғы екі-үш жылда… Бәрі – соның нәтижесі.

– Сиыр мен қойдың жарасы жеңіл. Қанды қасап қылып қырамыз да, етін Ресейге асырамыз. Ал мына жылқыны қайтеміз? Орыстар жылқы етін жемейді ғой! – депті бір белсенді.

– Олай болса, індет шықты деген сылтаумен жылқыны бір сайға иіріңдер де, әскер шақырып, пулеметтің оғына ұстаңдар! – депті жоғарыда отырған мансапты. – Өлекседен иіс-қоңыс шығады десеңдер, үстіне кәрасын шашып, өртеп жіберіңдер!

Бұйрық табанда орындалған. Қазақ даласындағы он миллионнан астам жылқы айналасы екі-үш айдың ішінде оққа ұсталып, атылып, өртеніп, жоқ болды. Билік басында отырғандар өз ұлтына жаны ашымай-ақ қойсын, тым құрыса ер қанаты – жылқыға ара түсе алмады-ау? Жылқыдан кім зиян шегіпті? Жесең – ет, ішсең – қымыз, мінсең – көлік. Осыны кімнің алдында да дәлелдеуге болады ғой. Жоқ, олар ондайға бармады. Құдайсыздар жылқыны құртып, асау қазақты жаяу қалдыруға асықты.

Бірақ қазір кімге өкпелейсің? Жоғарғы үкіметте ұлт қамын ойлап, суырыла сөйлейтін, бұлтартпас дәлел келтіріп, әлдекіммен таласатын бір азамат қалды ма өзі? Әттең, шіркін Алаш қайраткерлері қандай мемлекетті де басқаруға дайын тұр еді-ау! Амал не, оларды дер кезінде құртып тынды. Олардың орнына кілең бір ауыз қарсы сөз айта алмайтын «мақұлбайларды» алып қалған жоқ па? Солардың бірі – Қазақ үкіметінің төрағасы Елтай Ерназаровты Шәкәрім өткен жылы өз көзімен көрді. Қалай жолы түсті екен, сол Ерназаров былтыр осы Шыңғыстауға келіп қайтты. Үкімет басшысы талауға түскен малды, аштан қырылып жатқан халықты көруге келген шығар, жағдай бұдан кейін түзелер деп, былайғы жұрт дәмеленіп қалған. Сөйтсе, олай емес, қуыршақ төраға салықтан жиналған азық-түлік пен сойылған малдың етін Ресейге жеделдете жөнелту үшін келген екен.

Жергілікті белсенділер Қарауыл өзенінің жағасына үй тігіп, төрағаны күтіп жатыпты. Арыз айта келген халықты маңайына жолатпай, күзетшілер қуып жүр. Шәкәрім ел ағасы ретінде, бастықтың қабылдауына жарты сағатқа зорға кірді. Бірақ, кірмей-ақ қоюы керек екен, ұлық алдынан түңіліп шықты. Төраға жасында жалшы болған, қойшы болған деуші еді, сол рас-ау деймін. Ернінің жалағы әлі кете қоймапты. Шаш қайырмаған. Анығында, қайыратындай шаш та жоқ екен. Басында төбелі бар ма, шұңғылдау жасыл тақиясын милықтата киіп алыпты… Шәкәрім елдегі жағдай, халықтың ауыр халі, ашаршылық жайында айта бастаған. Төрағаның мінезі тым шорт екен.

«Сені кедейдің сөзін сөйлейтін тәуір қажы ма десем, байлардың сойылын соғып жүрген контр екенсің ғой!» деп шақ ете қалды. Екі сөзінің бірі – орысша. Оны да иінін келтіріп сөйлесе екен-ау, омыртқасын опырып, қабырғасын қақыратып, ұлы орыс тіліне қатты обал жасайды екен. Шәкәрім, амал жоқ, «Сенген қойым сен болсаң, күйсегеніңді ұрайын» деді де, атына мініп, жүріп кетті.

«Осынау ақ сүйек жұтқа, қырғын апатқа кім кінәлі?» деді дәл қазір Айыршақпақтың бір биігінде отырған Шәкәрім. – Айналып келгенде, осының бәріне өзін-өзі қорғай алмаған қазақтың өзі кінәлі. Оны шыли орыстан көрудің де жөні жоқ. Отаршылдар «қазақты ұшпаққа шығарам» деп қашан уәде беріп еді. Оларға құл керек, отар керек, қазақтың кең байтақ жері, оның асты-үсті байлығы керек… Сол ен байлықты, елін-жерін қорғауға қазақ дайын болмай шықты ғой. Алаш азаматтары кеткен соң, қазақ жас баладай қорғансыз күйге түсті. Біз әлі ұлт болып ұйымаған екенбіз, халық боп қалыптаспаған екенбіз… Дәлел керек пе? Бүкіл қазақты қан қақсатуға бір Голощекиннің-ақ шамасы келді-ау! Жарайды, ол қужақ қатыгез, қайырымсыз, қанішер-ақ болсын, жыланның аяғын көрген зымиян-ақ болсын. Егер ұжымы берік, ақыл-ойы тұтас, айрандай ұйыған мықты ұлттың ортасына келсе, жалғыз еврей не істей алар еді?

Жарайды, Алаш қайраткерлерінің басына күн туып кетті делік. Ал, іс басындағы Қызыл комиссарлар, «Қызыл сұңқарлар» не бітіріп жүр? Қазақ азаматтары тізе қосып, өз ұлтын қорғаудың орнына Рысқұловщина, Сейфуллинша, Меңдешевщина болып, өзара мансапқа таласып, Голощекинге жалынышты болып жүр… Осыдан кейін кім басынбайды бізді?!

Ал Шыңғыстау ауданын тас-талқан етуге Қарасартов деген бір ғана шала сауатты, безбүйрек белсенді молынан жетті-ау! Кешегі Құнанбай қарауындағы Абайдың елі, «ел пысығы» атанған бес болыс тобықты, аттыға жол, ауыздығы сөз бермейтін Ырғызбай жуандары бір сілкінгеннен қалмай, Қарасартовтың табанына түсті-ау! Бірін-бірі көрсетіп, бірінің үстінен бірі шағым айтып, бір тобықтының өзі іркіттей іріді-ау! Иә, бұл да – қазаққа төте келген зауал! Қазақтың надандығы, бәтуасыздығы, берекесіздігі, ертеңін ойламайтын аңғалдығы үшін, Алланың жіберген зауалы! Кәмпескеге дейін Шыңғыстау ауданында 32 мыңдай халық бар екен. Қазір содан аштан өлгені, абақтыға айдалғаны, шетке қашқаны бар, төрт мыңдай ғана адам қалыпты. Сұмдық емес пе?!

Марқұм Әсет те – тілі мірдің оғындай, айтқыш ақын еді ғой. Ол өзі туып-өскен Үріжар-Мұқаншы өңіріндегі халді баяндай келіп:

Асуға ат шықпаған арба шықты,

Қыранды қанды балақ қарға жықты,

Кешегі жымда жортқан жолбарыстар

Бұл күнде қоян көрсе жарға бұқты, – деген екен. Көрдіңіз бе, бүгінгі заманның сиқын бір-ақ шумақ өлеңге сиғызып жіберген.

Шәкәрім мана үйден шыққанда мына Қарашегірді еркіндікке қоя берсем бе екен, жоқ, әлде қолыма ұстай тұрғаным жөн бе деп, екі ұдай күйде аттанғанды. Аяқбауын ағытып, бір жола қоя берейін десе, ұзақ жыл өзіне демеу, жан-серік болған қыранын қимайды. Қыранмен қоштасу – бүкіл бір дәуірмен, аңшылық, саятшылық салтанатымен қоштасу ғой, Шәкәрім үшін… Сауық құрған, сайран кешкен жастық, жігіттік шағыңыз да қол бұлғап, осы Қарашегірмен бірге кеткелі тұр…

Алайда жаңағы заман туралы, қазақ қоғамы туралы көңілсіз ойлардан кейін, ол қыранмен қоштасуға біржола бел байлады. Әр нәрсе өз уағында. Қыран баптап, сән түзеп, сауық құратын заман ба қазір? Ол заман әлдеқашан өтіп кеткен. Дүние деген итіңнің де алды-арты көрініп қалды емес пе? «Шапанның қысқа пішкен шалғайындай, дүние өтерінде шырайналды» дейтін бе еді Біржан сал? Ендеше соның айтқаны бұған да келіп тұр.

Өз ойына берік бекіген Шәкәрім орнынан созалаңдай көтерілді де, ақырын аяңдап, Қарагер аттың қасына келді. Томағалы қыран ертоқым үстінде үнсіз мүлгіп отыр. Шәкәрім туғаннан солақай. Қолтығында жүрген биялайды сол қолына кимес бұрын, бешпетінің қалтасынан бәкісін шығарып, Қарашегірдің қалың былғарыдан оюлап жасаған балақ бауын еппен сөгіп алды да, бүркітті содан кейін ғана қолына қондырды. Сол беті жаңа өзі отырған секі тасқа таман келген. Қазір Қарашегірдің еті көтеріңкі. Саусақ ұшымен сипалап көріп, бүркіттің екі санында, қауырсын түбінде бүртік-бүртік май біткенін аңдады. Қыранның етін көтерген – құсбегінің өзі. Асыраушысы жоқ, еркіндікке алғаш шыққанда әл-қуаты толық болсын дегені.

Ол қыранның бет-бағдарын Қаражал, Керегетас жаққа қаратып сәл тұрды да, кенет томағасын сыпырып алды. Тағы сол бүркіттің томағасын алған кездегі қайталанбас сұлу көрініс. Жалт етіп бір қарағанда-ақ қарсы беттегі жота-жон, қорым-қойтасты жанарына сидырған есіл қыран ежелгі дағдысынша «кәне, көрсетші, қолында өлейін» дегендей жылан басын алға соза, етпеттей ентелеп, ұмсына берді. Ұша жөнелейін десе, көзіне ештеңе шалынбай, иесінен белгі күтіп тұр. Шәкәрімнің бұдан ары тұруға төзімі жетпеді. Биялайлы қолын серпіп қалып, қыранын ұшырып жіберді.

«Қош бол, қайран Қарашегір! Сен енді азатсың… Өзімде жоқ азаттықты мен саған сыйладым. Аспан әлемін еркін шарлай бер!» деді, керегедей қанаттарын жайып жіберіп, Керегетас бөктерін қалықтай сүзіп жүрген бүркітіне сүйсіне қарап тұрып. Сол сәт қарт құсбегінің көзінде жартасты жарып шыққандай екі тамшы жас тұр еді.

ІІ

Ақынның Қарашегірмен қоштасуы – адам басына түсетін аса ауыр қайғы емес, мұң ғана болатын. Қимастықтан туған құлазу, сағыныш… Ал қайғыға келсек, ол қажының басында қат-қабат үйіліп жатқан. Кейде «менің қайғымдай қайғы кімде бар?» деп тау-тасты жаңғырта айғай салғысы келеді. Ал айналасындағы мұны білетін адамдар Шәкәрімнің сонша қасіретті бір өзі қалай көтеріп жүргеніне таңғалады. Біріншіден, мұндай қайғыны бір Алланың қақтығына, Жаратушының құдыретіне сенген адам ғана көтеруі мүмкін. Екінші себеп – ел басына жаппай төнген апат. Жұртың қынадай қырылып, халқың қан жұтып отырғанда, жеке бастың қайғысы кішірейіп, жәй әдеттегі нәрсе боп қалады екен. Өйткені шығын бермеген, аза тұтпаған шаңырақ жоқ. Бұл күнде «әкем айдалып кетті, бала-шағам аштан өлді» деген сөздер жаңалық болудан қалған.

Шүкір, Алла-Тағала Шәкәрімді ұрпақсыз қалдырған жоқ еді. Екі әйелі Мәуен мен Айғаншадан бес ұл, төрт қыз өсірген екен. Солардың көбі қазіргі Қарасартов заманының құрбаны болды. Бәйбішесі Мәуен артына екі ұл, екі қыз қалдырып, ертеректе қайтыс болған. Ал кезінде қатты ғашық боп, сүйіп алған әйелі Айғанша ортаншы ұлы Қабыш, қызы Күлзия үшеуі аудандағы Қарасартов түрмесінде жатып аштан өлді-ау! Айғаншаның тұңғышы Ғафур ержеткен ұлы Баязитпен бірге Семей түрмесіне қамалып еді. Екеуі де сондағы азап пен аштыққа төзбей, өздеріне қол жұмсап, мерт болды. Ал, Қабыштан кейінгі үшінші ұл Ахат бертінге дейін аман жүр еді. Өткен жылы оны да салықты уағында төлемедің деген сылтаумен бес жылға кесіп жіберді. Әзірге абақтыдан аман қайтқан ешкім жоқ, кім білсін Ахаттың болашағы не боларын… Әзірше бостандықта жүргені – кенже ұлы Зият қана. Семейде оқу бітіріп, сол жақта қызметте жүр. Құнанбай әулетінен Тәкежанның Әзімбайдан туған немересі Бердеш Ырғызбайдың біраз адамын ілестіріп, жансауғалап Қытайға өтпек дейді. Шәкәрім өз кіндігінен тымқұрса бір ұлдың аман қалуын ойлап, Зиятты соларға қосып жіберсем қайтеді деп те лоблып қояды.

Бұл күнде Абай шаңырағында да белге шығар ешкім қалған жоқ. Ақылбай, Мағауиялар әкесімен бірге кеткен. Абайдың Айгерімнен туған сүйікті ұлы Тұрағұл мен Мағауияның ұлы Жағыпар екеуі кәмпескеге ілініп, Шымкент жаққа жер аударылған-ды. Естуінше, Тұрағұлға аштық пен ауыру қабат келіп, денсаулығы күрт төмендеп кеткен деседі. Мынадай таршылықта ол да қаншаға барар дейсің. Осы өңірден шыққан бір білімді азамат Мұхтар Әуезов еді, болашағынан үміт күттірген сол жігіт те екі жылдан бері Алматының абақтысында жатқан көрінеді… Сонымен, әрқайсысы бір елге хан болғандай Алаш азаматтарын да шетінен абақтыға жауып, одан қалғанын атып-асып, біртіндеп тауысуға айналды. Сонда, мұның өзі – қазаққа арнайы келген, тігерге тұяқ қалдырмайтын, ең алдымен көзі ашық, оқығандарын жоятын төтенше апат болды ғой…

Ал осы зұлмат әубастан кімнен, қайдан, қалай басталды? Шәкәрімнің ойынша, апаттың түп тамыры тым тереңде жатыр. Шәкәрім қажы осындай бір сұмдықтың боларын өкімет басына құдайсыздар келгенде-ақ сезген-ді. Қазақ «Ұят тұрған жерде иман тұрады. Тегінде, Құдайдан қорықпағаннан қорық» дегенді бекер айтты дейсің бе? Билік басындағы ұятсыз, имансыз, құдайсыз тобырдан не жақсылық күтуге болады?

Сырттай оқып-білуінше, Ресейдегі орыс ақсүйектерінің де шекесі шалқып тұрмаған көрінеді. Жер иесі байларын

«езуші, алпауыт» деп, орташаларын «бай-құлақ» деп, шетінен жер аударып, мал-мүлкін тартып алып жатса керек. Құдайсыздардың ұраны – «теңдік» дейді. Сонда, бұл – қандай теңдік? Кедейді байға теңемек пе, жоқ, әлде байды кедейге теңемек пе, ол жағы түсініксіз. Әйтеуір, Ресейде шаруаның жөнін білетін ешкім қалмаған деседі. Текті жерден шыққан княз, граф атаулы шетелден баспана сұрап, кемеге тиеліп, қашып жатқанына көп болыпты. Хат сауаты бар, оқыған, өздерін орыстың ар-намысы санайтын ақ офицерлерді сотыз-сұрақсыз қабырғаға тізіп қойып, оққа ұстаған. Бір сөзбен айтқанда, құдайсыздар қай жерде болсын, ұлттың қаймағынан, жоғарғы элитадан құтылуды алдарына мақсат етіп қойса керек. Өйткені көзі ашық, өз пікірі бар, сауатты адамдардың оңайшылықпен ырыққа көнбесін олар жақсы біледі. Мемлекет қарауында біріңғай тексіз, қансыз, имансыз, құдайсыз «пролетариат» қалса басқару оңай болады. Октябрь төңкерісін жасаудағы мақсаттың өзі сол емес пе?

Орыстың Иван Бунин, Алексей Толстой бастаған көп жазушылары қазір шетелде жүр. Тіпті, «пролетариат жазушысы» деп әспеттеген Максим Горкидің өзі Италиядан бір-ақ шығыпты. Кетем дегендерге жол ашық дейді. Демек, балшабектер өздерінің түбі шикі, қылмысты істеріне куә қалдырғысы келмейді.

Сол Ресейдегі оқиғалармен салыстыра келіп, Шәкәрім тағы бір шындыққа көз жеткізіп, жағасын ұстады. Демек, қазақ байларын кәмпескелеп, өздерін жер аударып, көнбегендерін «банды» деп оққа ұстау – осындағы шексіз байлыққа ие болу ғана емес, сол арқылы ұрықты, текті атаны, ұлттың ұйытқысын құртуды мақсат еткен екен ғой. Бір сөзбен айтқанда, ұлттың құтын қашыру, аруақты, абройлы адамдарын жою, халықтың жадын өшіріп, тарихын ұмыттыру, сөйтіп, өткенін білмейтін мәңгүрттерді мәңгілік құл ету… Бұл араға келгенде, құдайсыздар мен шовинистер бірігіп кетеді. Билік басына кім келсе де үзілмейтін сол баяғы империялық саясат.

Бұрын өмірі жалғызсырауды білмейтін, ешқашан зерікпейтін Шәкәрім кейінгі кезде көңілі орнына түспей, әлденеге алаңдап құлазитынды шығарды. Елдегі жағдайды, маңайда не болып жатқанын білгісі келеді. Бұрын бүркіттің бабы, жемі деп, бір уақ Қарашегірді ермек етуші еді, оның да айы өтті. Ал қағаз, кітап… Оған да қашанғы қадала бересің. Бұрынғыдай емес, көзінің де болаты қайтқан. Күндіз болмаса шам жарығында оқып-жазуға жанары шыдамайды. Осылайша, жанын қоярға жер таппай отырғанда, бір күні кешке таман екі бүркітшінің Саятқораға салаң етіп, келе қалғаны. Бүркітші болғанда, өзіне ежелден таныс, құдандалы, жақын адамдар.

Мына Аягөз, Ақшатау, Арқат, Құндызды маңында Найманның бір бұтағы Қаракерейге жататын Сыбандар тұрады. Бұлар да аз емес, бес болыс ел. Қажының әкесі Құдайбердінің туған нағашысы, яғни Құнанбайдың бас бәйбішесі Күнке әженің төркіні… Күнке – Қу дауысты Құттыбайдың Сейтеннен туған немересі Ағанас батырдың қызы… Тобықтылар Шыңғыстау маңына алғаш көшіп келгенде, өріс-қоныстарын құдалық жолымен кеңейтпек болып, Найманның жуандарына жаппай құда түскен ғой. Сол кезде, өзі де Найманнан қыз алған Өскенбай би әулетіне арқатірек керек болғанда, құдалыққа осы сыбандарды таңдаған екен. Онда, Байғара би, Ақтайлақ билердің тұсында сыбанның шалқып тұрған кезі. Нәтижеде Ырғызбай мен Жанкөбек әулеті неше қабат құда болады. Бертінде Құнанбай осы Ағанастан тараған Кенжеғұл бидің қызы

– Қаражанды ортаншы ұлы Тәкежанға алып берген.

Сыбан ауылдары Абай заманында, Құдайбердінің тұсында да Құнанбай әулетімен жиі араласып тұрды. Кейінгі Шәкәрім кезінде де бұл байланыс үзілген жоқ. Мына келгендер – сол Ағанастан тарайтын Ақберді, Жақып деген саятшы-бүркітшілер еді. Шәкәрім осы Саятқораны мекен еткелі бұлар жыл сайын құс салып, осында келіп тұратын-ды. Міне, қазір де ескі таныстар құшақ айқастырып, шұрқырасты да қалды. Ақберді мен Жақып екеуінде екі бүркіт. Ержеткен бір баласын қағушылыққа алып, ағайынды жігіттер өздері жеке шығып кетсе керек. Бүркіттері бабында екен. Қанжығаларында екі-үштен түлкілері бар.

Сөйлесе келе мәлім болды. Бұларға да бүркіт салу – жәй сылтау. Шонжардың тұқымысың деп, белсенділер маза бермейтін болған соң, осылай бой тасалап, иенге аң аулап кететін көрінеді. Жалпы, Ағанас әулеті шетінен бойшаң, ірі келетін-ді. Мына Ақберді мен Жақып та солай екен. Нағашыларына тартқан Құдайберді марқұм да ұзын бойлы еді. Шәкәрім бой жағынан әкесінен де асып түсті. Бүгін тобықты мен сыбанның өңшең бойшаңдары тас үйге тіреу бола жаздап, қуырдақпен шай іше отырып, әңгімені бір гулетті-ау!

Айтатындары – ел ішінің жаңалықтары. Шәкәрім Тобықтының кетеуі кеткен қазіргі халін айтса, Ақберді мен Жақып кезектесіп, Сыбанның басына төнген ауыртпалықты жыр етеді. «Қайда барсаң қазанның құлағы төртеу». Құдауанда, бір-бірінен аусашы. Екі ауданның жағдайы бірдей екен. Бір-біріне егіз қозыдай ұқсас құдайсыз белсендіні қалай тауып қойған десейші. Шыңғыстауды Қарасартов билесе, Аягөзді сұрап тұрған – Сарноғаев деген біреу екен.

– Бұрын айрандай ұйып отырған бес болыс Сыбанның қазір быт-шыты шықты, деді Ақберді күйіне тіл қатып.

– Не үшін екен, белсенділер сыбанның Жанкөбек тармағына өлердей өш. Ертеде иісі найманды билеген ірі билер осы Жантөбектен шыққан ғой: Нар дауысты Нарынбай, Қу дауысты Құттыбай, Байғара би, Ақтайлақ би, Кеңесбай, Жарқынбай билер… Бір Ақтайлықтың өзінен: Әкімбай, Кеңесбай, Жараспай, Сабырбай атты төрт ұл тараған. Міне, осы кісілердің ұрпақтарын түгел кәмпескелеп, малмүлкін тартып алып, адамдарын жер аударып, қаңғытып жіберді. «Билердің әулетін Аягөзден аластайық» деген ұран көтерілді-ау!

– Тура біздің елдегі сияқты екен! – деді Шәкәрім езу тартып. – «Құнанбай қажы», «Шәкәрім қажы» деген сөз шықса біздегі белсенділердің де төбе шашы тік тұрады.

– Өздері ағайын арасына ши жүгіртіп, біріне-бірін айдап салуға келгенде мұндай шебер болар ма! – деді Ақберді тағы бір ойдың шетін шығарып. – Иманды болғыр Нарымбай атамыз баяғыда Ташкентті билеп тұрған кезінде сондағы құраманың жетімдерін өз атына жаздырып, бауырына сала беріпті ғой. Кейін бәрін үйлендіріп, алдарына мал салып берген. Оларды шетке қаққан ешкім жоқ, осындағы көп Жанкөбектің бірі болып жүріп жатқан-ды. Аягөзге келген белсенділер тімтініп жүріп, арадағы сол саңлауды тапты ғой. Әлгі асырандылардан тараған ұрпақты азғырып, Нарынбайдың өзге балаларына қарсы айдап салды. Ой, Алла-ай, бір-ақ күнде жау болып шыға келді жаңағы кірмелер. Біздің елде кім қажы, кім болыс, кім би болған. Кімдердің қай жерде тыққан малы, көмген алтыны бар – әлгілер түгел сарнатып айтып берді-ау! Іштен шыққан жаудың жанға батқаны сонша, біздің бір ағаларымыз: «аруағыңнан айналайын, Нарынбай-ай, өзгенің бәрін білгенде, асырандының ел болмасын, тексіз құлдың ұл болмасын қалай білмедің екенсің. Бір кезде қойныңа салған жылан айналып келіп, өзімізді шақты-ау» деп еңіреп тұрып жылады ғой…

– Бізде де дәл солай болды, – деді Шәкәрім өз тарапынан сөз қосып. – Тобықтыны жік-жікке бөліп, рулардың қырық жылғы ескі кегін қайта қоздырды. Бөкенші мен Борсаң, Ырғызбай мен Жігітек болып, қысқасы, үш Олжай бірінің жағасын бірі жыртты. Біреулер баяғы қажы атама кеткен есесін, тартқан айып-анжысын айтып, сол үшін ұрпақтарының жауап беруін талап етті. Абайдың ұлы Тұрағұл мен Мағауияның ұлы Жағыпардың малмүлкі тәркіленіп, өздерінің жер аударылуына сол ағайындардың қысасы себеп болды…

– Апырай, өзгені былай қойып, Құнанбай мен Абайдың аруағын сыйламауына қарағанда, Сіздің ел де бұзылып біткен екен, – деді Ақберді шошына жағасын ұстап.

Арадағы әңгіме үзіліп, аңшы-құсбегілер біразға дейін үнсіз отырды.

– Айтпақшы, сіздің елдің аштыққа ұшырауы, өзін-өзі апаттан сақтауы қалай? – деді Шәкәрім әлден уақытта. – Біздің ел сияқты беті ауған жаққа босып кеткен жоқ па?

– Ой, Шәке-ай, оның несін сұрайсың, біздің ел де тозып бітті, – деді Ақберді түнеріп. – Аягөз – тоғыз жолдың торабы, Қытайға бір табан жақын емес пе. Бойында әлқуаты барлар қу кеңірдектің қамымен шекара асып кетіп жатыр… Бір тәуірі өткен жылы біздің ауданның үстімен шойын жол өтті ғой. Жастар жағы соған жұмысқа тұрып, талғажау бірдемесін тауып жүр…

Нағашы сыбандар ертеңінде қош-қош айтып, аттанып кетті. Шәкәрімді жалғыздық құрсауы мен ауыр қайғы қайта келіп басты. Бұл айларда қаламды да қолына жиі ала бермейді. Кейінгі уақытта көңіл күйге байланысты, хақ жолына шақырған біраз жырлар жазды. Соның ең көлемдісі – «Мұтылғанның өмірі» атты өмірбаяндық толғау.

«Мұтылған» – өзіне таңдап алған лақап аты. Мұнда өмірден біржола түңілу бар. Ақын «Мені енді ешкім де еске алмайды. Осымен бәрі бітеді, бәрі ұмытылады» деп есептеп, бір уақ тәркі дүниелікке салынады. Сонымен бірге, болашаққа үмітпен қарау да жоқ емес. Туннелдің арғы басында бір жарық сәуле бар. Кейінгі ұрпақ осы мені түсінбей қалып жүрмей ме деген қауыппен өз өмірінің кезеңкезеңін жыр кестесіне түсіреді. Мәселен, мына жолдарды қалай түсінуге болады?

Дұшпаным жоқ, досым жоқ, Қайғыдан да шошу жоқ.

Рахат іздеп тосу жоқ,

Бір «жындымын» құтырған.

Жаралы жаным шықсын деп,

Қара жер мені жұтсын деп,

Өлген соң елім мұтсын деп,

Атымды қойдым «Мұтылған»

Бұл өлеңнен біз ештемеден қорықпайтын, керек десеңіз, өлімнен де сескенбейтін, кемел шағына жетіп, өз ісін түгел жасап болған, тарпаң да, тәкаббар ақынды көреміз. «Өлген соң елім мұтсын деп» деген жолда бәрі бар. Онда еліне деген өкпе-наз да, өзіне сенген ақындық еркелік те жоқ емес.

Шәкәрім қажының өмірде пір тұтқан екі ұстазы бар еді. Абай және Толстой. Шәкәрім Толстойға хат жазып, шығармашылық жайында ақыл-кеңес сұраған. Кешікпей жауап келеді. Ұлы жазушы сол хатта ақынның әдебиеттегі жолын сызып бергендей болып еді. Ал Абай… Әлдебір тұйыққа тіреліп, ақыл сұрай барғанда, бұған тым қиын көрінген дүниені оп-оңай түсіндіріп, талдап беруші едіау! Енді міне, Абай да жоқ, Толстой да жоқ, кімінен ақыл сұрарсың. Бұл күнде есі шыққан жұрт Шәкәрімнің өзінен ақыл дәметеді…

«Егер Абай қазір тірі болса, мына жұрт қайтер еді? – деп ойлады Шәкәрім бір сәт қиялға беріліп. – Әй, Қарасартовтың құдайсыз қара тобыры Абайды да түтіп жейді ғой. Заманның біршама түзу кезінде Абайды сабаған ағайын мынадай қағынған кезеңде аянып қалар деймісің».

ІІІ

Бұл өмірден кезінде аға сұлтан болған Құнанбай қажының өткеніне әлі жарты ғасыр толған жоқ. Ал ұлы ұстаз Абайдың өмірден өткеніне небәрі жиырма жеті жыл. Осы аралықта дүние асты үстіне келіп, қалай тез өзгерді десеңізші! Иә, мына жұрт қазір Құнанбай заманы, Абай заманы келмеске кетті десіп жүр. Ал сонда мына заманды кімдікі дейміз? «Қарасартов заманы» дейміз бе? Жоқ, күлмеңіз, солай демеске шараңыз жоқ. Кезінде Құнанбай жөнге сала алмай кеткен, Абай түзей алмай кеткен қалың тобықтыны сол Қарасартов аз жылда бір тарының қауызына сидырып жіберді ғой.

«Аудандағы ОГПУ-ға жаңа бастық келіпті. Бұрын Бесқарағай халқын қан-қақсатқан қаныпезер біреу екен. Енді оны Шыңғыстау елін жөнге салуға жіберіпті» деген хабар тау жайлаған Шәкәрімге еміс-еміс естіліп жатқан-ды. Әлгі «құлақ естігенді көз көреді» деген рас. Ақыры ГПУ бастығын да көрді-ау! Бірақ түк таңданған жоқ. Абзал Қарасартов – сол өзі мөлшерлегендей адам болып шықты. Қазір Қазақстанның әр ауданында бір-бір Қарасартов жүр ғой. Қарасартов емес, бір-бір Голощекин жүр десе де болғандай. Мынау да – соның бірі. Тек, бір мөлшері ғана жаңсақ кетіпті. ГПУ бастығы әскери адам дегенге ұзын бойлы, сірескен біреу ме деп ойлаған. Мынаның бойы тым аласа екен. Қажының қолтығынан ғана келеді. Бадырақ көздеу келген, танауы тарбиған, сіріңке қара. «Ақылсыз басқа адыраңдаған көз бітеді» деуші еді. Соған дәл келіп тұр. Тоқ ішегі қысқа, ішіне шынашақ айналмайтын, «әпер бақан, ұр да жықтың» өзі болып шықты.

Бірақ бойым аласа дейтін ГПУ бастығы жоқ, кімнің де болсын басынан асыра қарайды екен. Сұрғылт гимнастерка, галифе шалбар, үзеңгіге қажалып сәл өңі түскен хром етік. Иығында аспа қайысы бар, жалпақ қайыс белбеуді кіндіктен жоғары кеуделете буынады екен. Оң жақ бүйірінде – сол белбеу түстес қабы бар, тоқпақ жіліктей ап-ауыр пистолет. Қысқасы, қазіргі сәтте Қарасартовтың айпарасын асырып тұрған – сол «тоқпақ жілік» болса керек. Совет өкіметі ұстатқан сол айбарым орнында бар ма, жоқ па дегендей, әр минөт сайын оң қолы сол қаруына барып қайтып, барып қайтып отырады екен.

Екеуі ойда жоқта кездесті.

Шәкәрім айына бір рет аудан оралығы Қарауылға барып тұратын-ды. Абақтыда жатып аштан өлген сүйікті жары Айғаншаны, ұлы Қабыш пен қызы Күлзияның басына барып құран оқиды. Адамынан айырылған таныс-біліс ағайынға көңіл айтады. Сондай бір сапарда, ауылдың шетіне іліне бергенде, Қарасартовтың сайтандай ұшыраса кеткені. «Ол да менің тырнағымнан таныпты, мен де оның құлағынан таныдым» деп Пушкин айтқандай, екеуі бірінбірі жазбай таныды. Бәлкім, қолында Шәкәрімнің суреті бар шығар, алдымен таныған – Қарасартов. Астындағы ақжал жиренді жылдам бастырып, алдын кес-кестеп, орағыта берді.

– Ассалаумұғалайкум, Қажеке! Жаңылмасам, осы сіз Шәкәрім қажы боларсыз, – деді мұның тұла бойын тінте қарап. Қаруы бар ма деп қауіптенетін секілді.

– Уағалайкумассалам! Қателескен жоқсыз, сол өзіңіз айтқан Шәкәрім қажы мен боламын… Ал, сіз кім боласыз? – деді қажы оның кім екенін әдейі білмегенсіп.

– Мен – осындағы ГПУ-дың жаңа бастығы Абзал Қарасартовпын, – деді өз буына өзі піскен анау қарадай мардымсып. – Сізге әдейі барып сәлем беруге мұршам болмай жүр еді, құдай сәтін салып, кездесе кеткеніңізді қарашы! Ақыр кездестік қой, жүріңіз, біздің кеңсеге барып, біраз әңгімелесейік.

Шәкәрім бармауға сылтау таппай, оның соңынан амалсыз ілесті. Бұрынғы ГПУ бастығы Юдинның тұсында бірекі рет келгені бар еді, кеңселері сол орнында екен. Аттарының шылбырын алдарынан жүгіріп шыққан солдатқа ұстатып, екеуі ішке кірді. Қарасартов қажыға орындық ұсынып, өзі төрдегі орнына барып жайғасты. Байқайды, жаңа бастық жыланның аяғын көрген жылпостың өзі. Шәкәрімге көпшік тастап, көтере сөйлеп отыр.

– Естіп жатқан шығарсыз, басқа қажыларға біз бұлай құрмет көрсетіп жатпаймыз, желкеден бір-бір түйіп, түрмеге тыға саламыз! – деді ГПУ бастығы жаңа тұтатқан темекінің түтінін тарбақ танауынан дірдіктете шығарып.

– Ал, сіздің жөніңіз бөлек. Сіз – жәй қажы ғана емес, үлкен ақынсыз ғой. Сізді иісі қазақ түгел таниды. Облыстық ОГПУ-дың бастығы Панов жолдас та, оның орынбасары Волков жолдас та сізді жақсы біліп отыр. Өткенде мен осылай аттанарда сізбен ерекше мәмле жасау жөнінде сол кісілер қадағалап тапсырған.

– Рахмет! Олар – кәсіби барлаушылар ғой. Барлаушы жолдастар бәрін біліп отырады, – деді Шәкәрім қысқа қайырып.

Қарасартов кезекші солдатты жұмсап, бір тегене қымыз алдырды. Қымызы жақсы екен. Шөліркеп келген қажы тостаған толы қымызды қос қолдай ұстап, түшіркене сімірді. Бұл күнде қымыз да қолға түспейтін асқа айналды ғой. Жылқы құрып кеткен елде қымыз қайдан болсын. Тек қолы ұзын бастықтарда болмаса…

– Қажы, сіз қазір иен тауда жалғыз үй тұратын көрінесіз. Ел ішіне көшіп келмейсіз бе? – деді Қарасартов сырлы тостағандарға тағы да қымыз құйып жатып. – Келсеңіз, үй жағынан қысылмайсыз. Айдалып кеткендердің ең тәуір деген үйін сізге берер едік.

«Мені алысқа ұзатпай, ұзын арқан, кең тұсаумен көз алдарында ұстамақ қой» дегенді ойлап өтті Шәкәрім. Бірақ сыртқа сыр берген жоқ:

– Қамқорлықтарыңызға рахмет! Орталыққа келсем үй табылады ғой. Бірақ мен оңашалыққа үйренген адаммын. Зеріккенде бір уақыт аңға шығам. Жазу жазғаныма да тыныштық керек, – деді екі ұштылау жауап беріп. Тағы бір сөздерді айтсам ба деп оқталды да, бөгеліп қалды. Қарасартов сұм соны да сезе қойған екен:

– Сіз тағы бірдеңе айтқыңыз келді-ау деймін. Айта беріңіз, құлағым сізде, – деді бар ынтасымен алға ұмсынып.

– Айтсам, орталыққа көшіп келіп, сіздермен қалай көрші болам? Мен құдай жолын ұстаған, сол үшін қажыға барған адаммын. Ал, сіздер құдайды мойындамайсыздар. Әр ауылда «құдайсыздар ұйымын» құрып жатқан көрінесіздер… Сөз жоқ, сіз де сол ұйымға мүшесіз. Солай емес пе? – деді ГПУ бастығына қадала қарап.

Қарасартов «мүше емеспін» деп айта алмады.

– Әрине, ол ұйымға біз мүше болмасақ, кім мүше болады? – деді әлдебір мақтанышпен. – Біз, коммунистер дінге емес, ғылымға сенеміз. Құдайға емес, Маркс пен Лениннің іліміне табынамыз. Маркс: «Дін – апиын» деген ғой. Оны білетін шығарсыз?

– Білем. Міне, көрдіңіз бе, сіз бен біздің жолымыз мүлде қиылыспайды, – деді Шәкәрім бойына әлдеқандай батылдық бітіп. – Бірақ, бұл – өзара жауласу деген сөз емес. Түрлі сенімдегі адамдар да тату-тәтті тұруына болады… Былай етсек қайтеді? Ең дұрысы, бір-бірімізге кедергі жасамайық. Сіздер өз беттеріңізбен құдайға қарсы күресе беріңіздер. Мен болсам, иен тауда бес уақыт намазымды оқып, қағазымды жазып жата берейін…

Қисынды сөзге Қарасартов та қарсы ештеңе айта алмады. Түптің түбінде Маркс ілімі жеңетінін, діндердің күлі әлі-ақ көкке ұшатынын көпірте сөйлеп біраз отырды да, ақырында көкейін тескен негізгі әңгімеге көшті.

– Шыңғыстың иен түкпір шатқалдарында жасырынып жүрген банды бар дейді. Олар Айдынкөл, Шалқар бастатқан Шұбартау бандыларымен жалғасатын көрінеді. Құс салып, тау ішінде жүргенде көзіңізге ондай сөдегей-солпы ешкім түспеді ме? – деді Шәкәрімге біртүрлі сенімсіздікпен барлай қарап.

– Жоқ, мен ондай ешкімді көре алмадым, – деді Шәкәрім де ГПУ бастығына тайсалмай тура қарап. – Мен бейтарап адаммын ғой. Құдайсыздармен де, бандылармен де үйірлігім жоқ. Тек, оқта-текте Саятқора маңынан мені аңдып жүрген сіздердің тыңшыларыңызды көріп қаламын… Бұл да рас нәрсе болатын. Бұрын Шәкәрімге қағушы болған Жұмағали дегенді осы Қарасартов қазір тыңшы ретінде пайдаланып жүр. Ол байқұсты да қорқытып, қол-

ға түсірсе керек.

– Ол сізді аңду үшін емес, бандылардың ізін кесіп жүрген адам ғой, – деді Қарасартов ыржалақтап. – Өйткені Шұбартау бандылары, шынында да, қауіпке айналып тұр. Олардың аудан орталығы Баршатасты бір рет басып алғанын білесіз бе? Семейден қарулы отряд шығып, бандыларды зорға ығыстырды… Бірақ олар әлі де қаруын тастаған жоқ. Шұбартау керейлерін біртіндеп Қытайға көшіріп әкетпек көрінеді… Ондайдан не хабарыңыз бар? Жалпы, өзіңіздің Қытайға көшетін ойыңыз жоқ па?

Шәкәрім белуарына түскен мол сақалын тулата кеңкілдеп күлді.

– Қызық сұрақ екен… Мен Қытайға не іздеп барам, сонда? Малымды қорғап қашар едім, төрт түлік түгел тәркіленіп кетті. Бала-шағамды аштықтан қорғап, алып өтер едім, олардың бәрі түрме азабына, ашаршылыққа шыдамай өліп тынды. Кенже ұлым Зият – қалада, үкімет қызметінде жүр… Сонда жалғыз мен – жетпіс үштегі кәрі шал, кімге керекпін?

Өзінше уәжден жеңілгені болар, Қарасартов бұл жолы үндемей қалды. Бірақ іш пікірі өзінде еді: «кәрі қақпастың айтып отырғаны рас. Бірақ, бұл адамға сенуге болмайды.

Совет өкіметіне тіс-тырнағымен қарсы. Көрдіңіз бе, советтерді «Құдайсыздар өкіметі» деп атайды екен. Аузы дуалы қажы бір күні аудан халқын соңынан ертіп шыға келмесіне кім кепіл? Сондықтан бұларды көзден таса қылуға болмайды».

– Жарайды, Қажеке, құдай жолын ұстаған екенсіз, сізді ол жолдан қайт деп зорламаймыз. Жасыңыз да келіп қалды ғой, арамызда қанша жүрем дейсіз? – дегенді өзі де байқамай айтып салды. – Оның есесіне, ұстаған жолымнан мен де қайтпаймын! Өмірі шыр бітпеген кедейдің баласы едім. Совет өкіметі ғой – мені адам қатарына қосқан. Әкем көрінгеннің жұлығын жалап күн көрген етікші болатын… Не керек, Совет өкіметі небәрі төрт класс бітірген мені төрге шығарды ғой. Қазір, міне, бір ауданның тағдыры қолымда тұр. Бұрынғы болыс та, би де, бай-шонжар да алдыма келгенде дірілдеп тұрады… Мұндай өкімет үшін құрбан боп кетсем болмас па?!

Бұл – ГПУ бастығының кім көрінгенге айта бермейтін шын сыры екенін Шәкәрім де түсініп отыр.

– Иә, жақсылықты жақсылықпен қайтарам дегенің жөнақ, – деді бұл жолы Қарасартовты қостап. – Тек өкіметке жағам деп басқалардың көз жасына қалмасаң болғаны! Адамдарды жазықсыз күйдіріп, қарғысын алып жүрме… Мәселе сонда! – деп қажы қамшысын, тымағын қолына алып, жүруге қамданды.

– Біз әлі сізбен талай кездесеміз! – деді қажыны есік алдына дейін шығарып салған ГПУ бастығы. – Әлдебір бұзақы біреу көзіңізге түссе, бізге дереу хабарлаңыз!

«Ендігі жетпегені – сендерге тыңшы болу еді, – деді Шәкәрім ішінен мырс-мырс күліп. – Мына шіркінде аздаған ес болсайшы!».

Қажы атына міне берген сәтте көшемен төрттен тізілген жастар тобы жүріп өтті. Мектеп оқушылары, әлде «СауЖойдың» шәкірттері… Қайсысы болса да, аудандағы «Құдайсыздар ұйымының» мүшелері екенінде дау жоқ. Жаңа заманның әлдебір өлеңін айтып барады. Шәкәрім басқасын ұға алмай қалды. Тек өлеңнің:

Кел кедей, жатпа бос!

Қол ұстас жалшымен.

Байлар мен молданы

Қойдай қу қамшымен! – деген қайырмасы ғана есінде қалыпты.

Шәкәрім атына мінген соң Ібіліс иектеген мына ауылдан тезірек кеткенше асықты. Құдайсыздар бір-жарлап емес, енді тобымен жүретін болған ба? Және жәй жүрмей, топтаса өлең айтып, шеру тартып барады. «Молда мен байларды қойдай қу қамшымен». Кейінгі ұрпаққа қалдырған өнегесі осы ғой.

Соңғы уақытта қажыны шешуі қиын неше алуан сұрақтар қаумалап, басын әбден қатырып жүр. Бір түсінбейтіні, құдыреті күшті Алла-Тағала осы құдайсыздарға қалай ерік беріп қойды? Құдайсыз коммунистердің үйірген асығы неге алшы түсе береді? Мына бетінде кете берсе, енді аз жылда қасиетті қазақ даласы жын-шайтанның ойнағына айналмай ма?.. Әлде бұл да Алланың жер бетіне әдейі жіберген сынағы ма екен? Адамзаттың бір бөлегі құдайсыз, имансыз өмір сүріп көрсін. Бір дәуір адасып барып, қайта оралсын, ең ақырында ақиқатқа көздері жетсін дегені ме? Әй, бәсе, солай шығар. Адамзат тарихында жаратушы мұндай ауытқуларға талай рет жол берген. Жер бетіндегі қырғын соғыстар, әлемге бір өзі қожа болуды көздеген басқыншылар… Тіпті, Мұхаммет (с.ғ.) пайғамбарымыз тұсында құдайсыз мүшіріктер Алланың ақ жолына неше рет қауіп төндірмеді ме? Ақырында пайғамбарымыз бен оның соңына ерген сахабалар Меккеде тұрақтай алмай, Мединеге дейін шегініп барып, Жаратушының жәрдемімен қас жауларын зорға жеңбеді ме?

Алла-Тағала адамды топырақтан жаратқанда, Ібілісшайтанды оттан жаратыпты. Адам атаға періштелердің өзі бас игенде, Ібіліс күпірлік келтіріп, адамға бас имей кеткен… Ендеше, сол Ібіліс әулетінің де бір мезгіл жер бетін билейтін кезі болады деген сөз. Қазір жер бетінде не болып жатқаны Аллаға алақанға салғандай беп-белгілі. Ұлы Жаратушы сонау ғарыштан құдайсыздардың ісіне көз қырын салып қойып, басбұзар тентек баланы қызықтағандай, жымия күліп отырған шығар-ау! Оларға тозақ оты дайын тұр…

Шәкәрім қажы сол күні аудан орталығы Қарауылға қонбай, таудағы үйіне түнделете қайтып кетті.

ІV

Шәкәрімнің пайымдауынша, құдайсыздардың істеп отырғаны – қып-қызыл зорлық. Байсың ба – жазықтысың. Әй-шәй жоқ келеді де, қорадағы малыңды тартып алады. Тақ бір сол малды сенімен бірге жиысқан адам секілді. Екі әйелің бар ма – біреуін тағы тартып әкетеді. Бейне, қалың малын бірге төлеген кісі секілді. Ақсақалсың ба, бисің бе – ол да қылмысқа жатады. Салт-санасы бөлек ел болғаның үшін, ғасырлар бойы осы елді басқарғаның үшін!.. «Бай мен кедейді теңестіреміз» дейді. Бірақ анық емес, кедейді байдың деңгейіне жеткізе ме, жоқ, әлде жұртың бәрін кедейге теңеп, қайыршыға айналдыра ма?!

Жарайды, байлардың мал-мүлкін тәркіледі. Өздерін атты-асты, абақтыға жапты, жер аударды. Бірақ сол тартып алған мал қайда? Төрт түлік малды қызыл қырман етіп қыратындай, ол жануарлардың не жазығы бар? Малды ханталапайға салып, бөліп алған жарлы-жақыбай неге дүр етіп байып кетпеді? Сенесіз бе, кәмпескеге дейін осы Шыңғыстауда жарты миллионға жуық қой, жүз мыңнан асатын жылқы мен сиыр болған екен. Қайда кетті сол малдың бәрі? Бұдан кейін бұл елдің тұрғындары ас ішпей ме, тамақ жемей ме? Тіршілігі төрт түлік малға қарап тұрған қазақ ұлты қалай күн көреді?

Оған Голощекин мен Қарасартовтың қайтаратын жауабы қысқа: жергілікті жұрт күн көрмесе қойсын. Қазақ өлмесе өмірем қапсын: «Кіші Октябрь төңкерісін» қазақты одан ары байыту үшін жасаппыз ба? Шынтуайтқа келгенде, ол төңкеріс – асау қазақты атынан айырып, жуасыту үшін, көзі ашық оқыған зиялыларының көзін құртып, қазақ даласын қазақтан тазарту үшін жасалған. Алдағы уақытта ұлы орыс әулетіне кең қоныс, өмірлік өріс керек. Қазақтың байлары, билері бассауғалап, шетелге кетіп жатыр. Кете берсін! Социалистік қоғамға олардың көк тиынға керегі жоқ. Олардың орнына әбден үрейі ұшқан, есі ауысқан, не айтсаң да көне беретін тексіз, мисыз тобыр қалса жетіп жатыр.

Осылайша, қоғамның сан түрлі құбылыстарын ой-санасынан қайта өткізіп, бірақ қаумалаған көп сұраққа тоқ етер нақты жауап таппай сансырап отырған шағы еді.

Көктемнің ұзақ күні ұясына еніп, ымырт үйіріле берген кезде, Саятқораға үш салтатты келіп түсті. Екеуін жақсы таниды: заманның тыныш кезінде талай жолыққан, бүркіт салып, аң қарап жүргенде жолдары талай түйіскен, мына керей ішіндегі Айдынкөл, Шалқар деген ағайынды жігіттер. Шұбартаудан шу шығарып, халықты үкіметке қарсы көтеріп жүрген де – керейдің осы қос бөрісі. Үшіншісі – атқосшы болар, көбінше сыртта қалып, күзет қызметін атқарып жүр.

Шәкәрім басында тіксініп қалып еді, бірақ жігіттердің түсі жылы екен, қажыны алма-кезек құшақтап, шұрқырай амандасты. Өздері де қажыдан қауіп күтпейтін секілді. Іштерінен асынған шолақ мылтықтары бар екен, оларын қазыққа іліп, жайбірахат жайғасып жатыр. Өздері таяу маңнан шыққан секілді. Бүгін бір семіз жылқы жыққан ба, қалай, соның біраз жылы-жұмсағын ала келген екен. Атқосшы жігіт қаптағы еттің жарым-жартысын қазанға салып, ас қамына кірісіп кетті. Жорықта көп жүріп, дала қосына қонып үйренген адамдардың әдетінше қимылдарына көз ілеспейді.

Қажы қонақтарына енді ғана түстеп қарады. Екеуі де қырықтың ішіне енді ілінген апайтөс азаматтар. Бұлар ел ішіне ашаршылық ілінгелі алыс-жуықтан жылқы әкеліп, өз ауылдарын асырап тұр деп естіген. Барымта-сырымтадан да бой тарта қоймайтын, қара сойыл, қарулы жігіттердің осындай ел басына күн туғанда жарқ етіп көзге түсетін әдеті ғой. Арқада ашаршылық басталып, үрку-босу белең алғалы ағайынды жігіттер еліне қорған болып, жасындай жарқылдап жүрген кезі еді.

– Қажы аға, бір Аллаға сыйынып, аман-сау отырсың ба? Ауыл-аймақ, ел-жұртыңыз тегіс аман ба? – деді ұзын бойлы, кең иықты, қияқ мұрты мен қызыл-қоңыр шоқша сақалы аққұба жүзіне құп жарасқан Айдынкөл жайғасып отырған соң, енді жөн сұрауға кірісіп.

– Шүкір, өз басымыз Алланың ыризығын теріп жеп, ілдебайлап отырмыз, – деді Шәкәрім баяу тіл қатып. – Ал ел-жұрттың амандығы жайында нақты ештеңе айта алмаймын. Біреу абақтыда, біреу айдауда, енді біреулер аштық аранынан қашып, әр тарапта босып жүр…

– Бейуақта кештетіп келіп, мазаңызды алғанымызды кешіріңіз! – деді сөзге енді Шалқар араласып. – Осылай кештетіп, бұғынып жүрмеске амалымыз жоқ. Өйткені артымызда қоңырау бар. Сіз сияқты ел сыйлаған қадірлі адамға күйеміз жұғып, кеселіміз тимесе екен дейміз. Алыс жолға шығар алдында сізден әдейі бата алуға келдік.

Бұл да ұзын бойлы, кесек тұлғалы, келіскен жігіт екен. Өзінің сөз қонған серілігі бар ма, қалай, әр сөзін мәнерлеп, баппен сөйлейді.

– Қорқатындай ештеңе жоқ, біз де әбден күйеленіп болғанбыз, – деді Шәкәрім езу тартып. – Иә, алыс сапар жайында айттыңыз ғой. Барыс қай жақ сонда?

– Басқа басар тау қалмаған соң, амал жоқ, Қытай асып кетсек деген ойымыз бар, – деді бұл сұраққа Айдынкөл жауап беріп. – Аты Қытай дегені болмаса, ол жақта да қаптап отырған қазақ…

– Солай деңіз… Сөз ләмдеріңізге қарағанда, ол жаққа жұрт шолып, барып-келіп жүрген болдыңыздар ғой, шамасы, – деді Шәкәрім тың әңгімеге елеңдей назар аударып.

– «Барған жерің – Балқан тау, ол да – біздің көрген тау» демекші, баяғыда біздің аталарымыз ол жақта біраз жыл тұрып қайтыпты ғой, – деді Шалқар көңілдене күліп. – Сол бабалар ізімен соңғы уақытта біз де барып-келіп жүрміз… Шалқардың айтып отырғаны рас. Бұл тарихтан Шәкәрім де хабардар болатын. Баяғы Абылай заманында бүкіл керей Ер Жәнібектің көшіне еріп, Алтай асып кеткен ғой. Сондағы Алтай, Сауыр, Майлы-Жәйір деген жерлерде осы жас табандар 20-30 жыл жасаған. Сонан, мал-жаны өсе келе басқа рулармен қонысқа таласып, сиыспаған ба, Шақантай батыр мен Жобалай би 18-ғасырдың соңында 300 үй жастабан керейді бастап, Арқаға қайта көшіп келіпті. Содан оларға Арғын мен Найманның арасындағы Шыңғыстаудың күнгей жағынан қоныс берілген. Жастабандар «Дағандел болысы» дейтін бір болыс ел еді. Кейін Найман руларымен қосылып, Шұбартау деген ауданға ай-

налды.

– Жарайды, алысқа аттансаңдар, жолдарың болсын! – деді Шәкәрім шын ықыласымен. – Барған жерлеріңде ат байлар ағайының болса, ол да бір ғанибет.

Бұл кезде қазандағы жылқы етінің иісі бұрқырап, үй ішіне әлдебір көңілділік орнаған. Қонақтардың да арқасы кеңіп, төргі қабырғадағы қазыққа ілінген домбыра мен қобызға, скрипка мен гармонға, оқшантай-дәндакүімен бірге тұрған күміс шытыралы кісеге, білтелі қара мылтық пен бүркіттің томаға, балдағына тамашалай қарап отырған. Ал сөредегі қаз-қатар тізілген кітаптарға жәй көз қырын салды да қойды.

– Айтпақшы, қажы аға, «Қарашегір» көрінбейді ғой. Біреуге бердіңіз бе? – деді өзі де құсбегі Шалқар босағада бос тұрған тұғырға көзі түсіп.

– Қарашегірге бостандық бердім…

– «Бостандық бергені» қалай? – Шалқар түсінбей аңтарыла қараған.

– Аяқбауын қиып алып, томағасын сыпырдым да, Шақпақтың бір биігіне шығып тұрып, қош айтып, ұшырып жібердім…

– Ойпырай, ә… Мынауыңыз ғажап болған екен!

– Құс кәдірін білмейтін қайдағы біреуге қор қылғанша, қыранды көгілдір аспанмен қайта қауыштырғаныңыз дұрыс-ақ болған! – десіп ағайынды құспегілер дабырласып қалды.

– Қарашегір сол беті кете барды ма? Әлде сізге қайта айналып соқты ма? – деді Шалқар әлі де алғашқы әсерден айыға алмай.

– Қыран қайта айналып соқпады. Қарашегір – ұядан алған үйкүшік балапан емес, түз құсы еді ғой. Сірә, өзінің тағылық дағдысын тез тапты-ау деймін, деді Шәкәрім сағынышқа толы мұңды бір сезіммен.

Бірін-бірі бұрыннан білетін сыралғы құсбегілер қыран туралы әңгімені жеріне жеткізіп, бір белді асырып тастады да, бүгінгі күннің тақырыбына көшті.

– Сонымен, алыс сапарға бет алыпсыңдар. Жеке өздерің ғана емес, ел көшіріп жатқан көрінесіңдер. Сонда, аудандағы жұрттың еркін көшіп шығуына үкімет рұқсатын беріп отыр ма? – деді Қажы арадағы әңгімені тың арнаға бұрып.

– Қайдағы рұқсат?.. Ондай кеңшілік болмайды ғой бұл өкіметте. Қазақты аштан қыруға бар, ал өздігінен кәсіп қылып, жан сақтауға жол жоқ, – деді қызу қанды Шалқар ағасының алдына түсіп. – ГПУ дей ме, комсомол дей ме, «құдайсыздар ұйымы» дей ме, күндіз-түні күзет… Өздері және шетінен дүниеқоңыз, парақор… Көшетін жұрт солардың әрқайсысына бірдеңе беріп, түн жамылып шығып жатыр. Ал қолға түсіп қалсаң аямайды. «Бандыны қолға түсірдік» деп дүниеге жар салады.

– Ал Шұбартау керейлері көтеріліске шығып, аудан орталығы Баршатасты басып алыпты десіп жүр ғой. Бұл не әңгіме? – деді Шәкәрім ел жаңалығына елеңдей ынта қойып.

– Ой, қажы аға, сіз ол сөзге сенбеңіз, – деді, енді Айдынкөл кезек алып. – Ашынған халық аштыққа шыдамай аудандағы салықтан жиналған азық-түлік қоймасын басып алған. «Көтеріліс» деп дабырайтып жүргені сол. Кім білген, астық та, ет те, елден тартып алған қарын-қарын май мен қап-қап құрт та сонда екен. Несін айтасың, аш-аламан жұрт кәні болды да қалды. Бұрын жергілікті халық аштан қырылып жатқанда, жаңағы азық-түліктің бәрін Аягөзде пойызға тиеп, Ресейге жөнелтіп отырған ғой…

– Ал ашынған жұртты «банды» деп, азық-түлікке таласқан жанжалды «көтеріліс» деп дабырайтқаннан бұл өкіметке не түседі? Соны айтыңдаршы.

– Әр ауданнан «бандының» шыққаны, ереуіл-жанжалдың болғаны ең алдымен ГПУ қызметкеріне керек, – деді Шалқар қызуланып. – Олар өздерінің қателігін, солақай саясаттың құрбандарын «бандыға» жапқысы келеді. Ертең сол «бандыны» жаныштаған, қаптаған «жауды» жеңген ГПУ-дың басшылары қаһарман атанады. Енді түсіндіңіз бе?

– Мыналары сұмдық екен! – деді қажы жағасын ұстап.

– Ал Баршатаста адам шығыны болды ма?

– Қақтығыс болған соң шығынсыз бола ма. Он шақты адам оққа ұшты, – деді Айдынкөл. – Күніне жүздеп-мыңдап аштан қырылып жатқанда, оққа ұшқан он адамды

«шығын» деп елегеніміз жоқ. Ең қиыны, халықта мылтық жоқ қой, бар қаруы – сойыл мен шоқпар… Бар тапқан олжамыз – қарағандылықтарды қуып тастадық.

– Ол қайдан жүрген адамдар?

– Бұрын байқамаппыз: аудандағы ГПУ басшысы да, аудандық комсомол хатшысы да, «құдайсыздар ұйымының» жетекшісі де – түгел Қарағандыдан келіпті. Соларды көкала қойдай қып сабап, аудан шегінен асырып тастадық!

– деді Айдынкөл күле тіл қатып.

– Бұл қарағандылық арғындар – жетілген жұрт болды ғой! – деді Шәкәрім белуарына түскен мол сақалын тулата, кеңкілдей күліп. – Біздің Шыңғыстауды да билеп тұрған – сол ауылдың жігіттері.

– Естуіміз бар. Әсіресе, Қарасартов дегеннің қылышынан қан тамып тұр деседі ғой…

Бұл кезде ошақтағы қазан да түсіріліп, алдарына бір астау ет келген. Қош иісі аңқыған жылқының жас еті. Өткір пышақтар қазы мен қартаны, жал мен жаяны қиялай кесіп жатыр. Жолаушылардың өздері де ашқұрсақ болса керек. Астау толы етті әне-міне дегенше ойсыратып жіберді. Қажының да көптен бері сүйсіне тамақ жегені осы еді. Әсілі, жалғыз отырғанда кісіге ас жүрмейді ғой. Әңгімемен қауқылдасып отырып ішкен астың жөні бөлек. Жылқы етінің сорпасы да балдай…

– Қажы аға, сізден бата алып қайтудан басқа, есіңізге салар тағы бір шаруа бар, – деді Айдынкөл ас ішіп болған соң, кейінірек шегініп отырып. – Біздің бұл сапарымызға сіздің ауылдан қосылатын адам жоқ па? Бәлкім, өзіңіздің арнайы қосатын адамыңыз бар шығар. Көштің неғұрлым қомақты болғаны жақсы. «Көп қорқытады, терең батырады» дегенді бұрынғылар тегін айтқан ба. Егер ондай қосылатын кісі болса, біздің жиналып жатқан жеріміз – Аягөзден ары, Ақшәулі маңы. Сол жерде бас құрап алып, ары қарай өтіп жүрміз.

Шәкәрім мыналарға нендей жауап қайтарарын білмей, ойланып қалды. Былай барлап қараса, бұл Шыңғыстаудан мына Айдынкөл, Шалқар секілді қол бастайтын ешкім шықпаған екен. Кейде тым сауатты болған да жаман. Тобықтының құм санайтын қулары енді басқа есепке көшкен. Нақты пайдасы көрініп тұрмаған іске аяқ баспайды. Шамалары келсе өкіметке жағыну, белсенді болу, мансапқа іліну…

«Дегенмен, осы керейлер – рухы өшпеген, жауынгер, батыр ел! – деп ойлады қажы ішінен. – Оны екі Абақ Керей Алтай мен Ерентауға барып, жауларынан ата қонысын тартып алды… Ал мұндағы бір ауыл Жастабанның ісі мынау – бүкіл Арқаны шулатып, көш бастап жүрген».

– Көшуге ниеті ауғандар болса, сіздермен хабарласар, – деді Шәкәрім екі ұрықтау жауап беріп. – Біздің елден бір қозғалса, Тәкежанның Бердеші қозғалуы мүмкін. Ұзын құлақтан естуімше, сол жігіт жолға жиналып жүр деген сөз бар.

Бұл хабарға жігіттер елеңдесіп қалды:

– Егер Бердеш қозғалса, Тобықтының да іргесі сөгілді дей бер! – деді Шалқар кәдімгідей көңілденіп.

Бердеш деп отырғаны – Тәкежанның Әзімбайдан туған немересі. Оны атқа қондырған асып тұрған ерекше ерлігі емес, малдың күйігі. Кәмпеске кезінде әр қуысқа жасырған біраз малы бар деуші еді. Соларын айдап өтпек қой, дәу де болса… Мейлі, оның да жолы болсын! «Ит жегенше Қондыбай-Қанат жесін» деп Абай айтпақшы, Бердештің өз малын өзінен аяйсың ба?

Осыдан кейін қонақтар үй иесімен қош айтысып, жүруге қам жасады.

– Ал, жігіттер, жортқанда жолдарың болсын! – деді Шәкәрім де орнынан тұрып. – «Арқаның қысы жайлы болса, арқар ауып несі бар» дейді ғой. Сендерді туған жерлеріңнен үркіткен де – заманның терісінен соққан ызғары шығар… Көріп тұрсыңдар, менде көш бастар шама жоқ. Бала-шағаның жартысы аштан өлді, жартысы қамауда. Солардың ісі біржайлы болмай, мен ешқайда қозғала алмаймын… Не айтам, қайда жүрсеңдер де, аман болыңдар!

– Өзіңіз де аман тұрыңыз, Қажеке!

– Жаратушы ием сізге күш-қуат берсін! – десіп ағайынды жігіттер қажыны алма-кезек құшақтады. Сонан соң қаруларын асынып, жылдам шығып кетті.

«О, Жасаған, бұл дүние не болып барады?» – деп толғанды қажы қонақтар аттанып кеткен соң. – Торжорғадай толықсыған ел едік, не болды ақыры? Қайран ел, осылай көрінгенге жем болып, тоз-тоз болып кеткенің бе? Әнекүнгі Сыбан Ақбердінің әңгімесі – анау. Бүгінгі Керей жігіттерінің беталысы – мынау! Сонда, бұл – қазаққа жалпағынан келген апат болды ғой. Баяғы «Ақтабан шұбырынды» мынаның қасында ойыншық болып жүрмесін!».

V

Алла-Тағала құдайсыздарға күнімді қаратпасын, аласапыраннан аулақ, бүлінген дүниеден бөлек кетейін деп қанша тырысқанымен, Шәкәрім қажы заманның тереңге тартқан шұңғыма иірімінен бәрібір құтыла алмады. «Қаупің неден болса, ажалың содан» дегенді бұрынғылар тегін айтқан ба, құдай басқа салмасын деп жүрген басқындыққашқындық бір күні қажының өз отбасына да келіп жетті. Қажының әулетінде әзірше басына жүген-ноқта киілмей аман-сау жүрген адам – кенжесі Зият еді ғой. Міне, ойламаған жерден басына іс түскен сол Зият та бір күні кешкі апақ-сапақта Саятқораға келіп тұр. Қасында өзі құралпы жолдасы бар. Астарына мінген қаланың қақпыш аттары болдырып әрең жетіпті. Шәкәрім көптен көрмеген баласының келгеніне есі шыға қуана тұра, мына жүрісінің тым бекер емесін ойлап, зәтте болған жүрегі зырқ ете қалды.

Зият көптен бері қалада болатын. Семейде педтехникумды бітірген соң, сол оқу орнында мұғалым болып қалғанды. Бүлініп жатқан ауылға бірталайдан бері ат ізін салмай, қаладағы сан-сапалақ көп халықтың арасында бой тасалап жүретін-ді. Зияттың мына суыт жүрісіне, кірпігі қатқан жүдеу жүзіне қарағанда, оған қаланың да жәйлы қоныс болмағаны ғой.

Жөн сұраса келгенде, расында да, солай болып шықты. Үйге кіріп, бел шешіп жайғасқан соң, әрқайсысы қала мен даланың жаңалығын кезектесе ортаға салған. Екі жақта да көңіл көншірлік ештеңе жоқ екен. Семей қаласында да – аранын ашқан ашаршылық көрінеді. Тіпті, қалада ауылдық жерден де қиын болса керек. Қу тамақтың қамымен жан-жақтап құйылып жатқан босқындар. Көшеде қалқайып кетіп бара жатқан адамның кенет құлап түскенін бір-ақ көресің. Түні бойы жан тәсілім еткен өліктерді күні бойы жерлеп үлгіре алмайды екен.

Оның үстіне, Семейде репрессия өршіп тұрған көрінеді. Қанша айтқанмен, Семей – Алашорданың орталығы болған қала ғой. Сол кезде Алаш партиясына мүше болған кімдер? Не болмаса «Алашқа» бүйрегі бұрып, қол ұшын бергендер бар ма? ГПУ қазір солардың ізіне шам алып түсіп, қуғындап жатса керек. Бұл күнде «Алаш» қайраткерінің көпшілігі – түрмеде. Алды өлім жазасына кесіліп, атылып жатыр. Семейден Райымжан Марсеков бастаған бір тобы ғана Қытай асып, ұстатпай кеткен.

Алаш үкіметі Семейде екі жылдай (1917-1918) билік құрғанда, Зият небәрі он бестегі бала ғой. Бірақ, әкесі мен ағалары Алаш партиясына мүше болған. Әкесі Шәкәрім қажы Алаштың облыстық сотына төрағалық міндет атқарған. Өзі – Құнанбайдай шонжардың тұқымы. Ендеше, Зият неге жазасыз қалуы керек? Анығын айтқанда, кімнің кім болғанын бас-басына түгендеп, тектеп жүрген орыс жоқ, осының бәрін шұқылап, орыс ұлықтарына көзеп беріп жүрген – сол баяғы қазақ белсенділері. Зият та соңынан аңду түсіп, тергеуге шақырылып, ұзамай ұсталатын сыңайы сезілген соң, бас сауғалап, қырға шыққан беті екен. Аудан орталығы Қарауылға соқса бірден қақпанға түсетіні белгілі. Содан, Саятқорадағы әкесіне тура тартқан.

Қажы Зияттан Семейде түрмеде жатқан баласы Ахаттың жағдайын сұрап еді, оның жауабы қысқа болды.

– Ахатпен былтыр күзде бір-ақ рет жолықтым. Бір айдан кейін барсам басқа лагерге ауыстырып жіберіпті. Қанша өтініп сұрасам да мекен-жайын айтпады, – деді Зият.

– Қайда жүрсе де аман болсын… Үстіне кебін емес, кебенек киіп кетті ғой. Түбінде бір оралар! – деп Қажы көкірегін қарсайыра күрсінді.

Сөз ләміне қарағанда, Зият Семейден бір өзі ғана шықпаған секілді. Қасында серік болатын біраз жастар бар. Шыңғыстау елінен сытылып шыққан бір қауым жұрт Арқат тауының шатқалдарында бекініп жатыр екен. Жол-жөнекей соларға соғып, екі-үш күн аялдапты. Ондағы босқындардың басшысы – Әзімбайдың Бердеші екен. Түпкі ойлары – содан ары Барқытбелді бөктерлеп, Қытай асып кетпек. Бұл жағынан, Шұбартаудан көтерілген АйдынкөлШалқар тобымен жағаттас болса керек.

Зияттар мініп келген аттарын тоғай арасына бекітіп қойып, Саятқорада екі-үш күн аялдады. Осының алдында ғана Бақанастан Әкімқұл досы әкеліп берген бір қойдың еті бар еді. Қажы қаладан келген жүдеу жігіттерді сонымен сорпалады. Бұл күндері арада болған әңгіме, негізінен, Зияттың елмен бірге Қытайға өтуі керек пе, жоқ па деген мәселеге тіреліп еді. Шәкәрім қажының не істерін білмей, қатты қиналған кезі де осы тұс. Ал, Зият осында қалды дейік, сонда оған кім пана болады? Кәрі демей, жас демей, қынадай қырып жатқан ашаршылық – мынау! Құнанбай әулетінің әр қадамын аңдып отырған, қанды қол Қарасартов – анау! Зият сонда қайда барып күн көреді? Әлгі «Сайыңнан сайғақ құрлы сая таппай, мен бір жан қуғын көрген Арқадағы» дегенді Мәди байқұс осындайда айтқан екен-ау! Қайда барсаң «Қорқыттың көрі». Мұндайда уақытша болса да Қытай асып, бой тасалағаннан дұрысы жоқ-ау, сірә. Заман бұл қалпында тұрмас. Дүние түзеліп жатса, бір күні барған ізімен қайтып келер.

Шәкәрім баласының жұртпен бірге Қытай асып кетуіне ақыры келісті. Оған мынадай екі түрлі себеп бар-ды. Бірінші себеп – өз кіндігінен біреу де болса тұқым қалдыру. Мына Голощекин бастаған, Қарасартовтар қостаған құдайсыздарға сенім жоқ. Олар иісі тобықтыны, қала берсе Құнанбай әулетін жоспарлы түрде түп-түгел құртып жіберуі де мүмкін ғой. Қажының алғашқы әйелі Мәуеннен туған үлкен ұлы Әбусуфияннан тараған бірді-жар бала болмаса, басқа балалардан ошақ отын сөндірмейтін ұл бала қалған жоқ. Талай ұрпағы аштықта, абақтыда хараб болды. Ғафурдың, Қабыштың, Ақаттың ұл-қыздары… Бәрі де өзіне тартқан ақын жанды, нәзік балалар еді. Заманның зіл салмағын көтере алмады ғой. Ендігі ұрпақ ізін үзбейтін жалғыз тұяқ – Зият қана. Ол үміті де міне жалғыз жіпке ілінгендей қыл үстінде тұр. Кім біледі, Зият жат елде жүріп үйлене ме? Үйленсе, отбасын құрап, ұрпақ қалдыра ма?.. Баяғыда малмен көзі шыққан қазақ байлары ақ сүйек жұт болатын жылдары малының бәрін қолында ұстамай, бір бөлегін алыс отарға айдатушы еді. Мұндағы мал жұтаса да, отардағы мал аман қалар деген үмітпен. Шәкәрім қажының ойлағаны да – соның кері…

Айтпақшы, Қытайдың Шығыс Түркістан өлкесінде де Найман мен Керей қаптап отыр дейді. Абылай хан өз кезінде Қытай императорымен келісімге келіп, қазақтың бір бөлегін сонда апарып қоныстандырған ғой. Бәлкім, сонда Абылайдың ойында да қазақтың өрісін кеңейтіп, әлдеқандай қиын заман туа қалса, тұқымын сақтап қалу мақсаты тұрды ма, кім білсін?!

Екінші себеп – өзінің жазған кітаптарына, қолжазбаларына қатысты еді. Құдайсыздар Шәкәрім қажының өзін ғана құртып қоймай, жазған шығармаларын да түгін қалдырмай өртеп, күлге айналдыруы мүмкін ғой. Бұл жақта оларды қайда апарып тығады? Қалай сақтайды? Ахат біраз кітаптарын, шығармаларының кейбір көшірмесін бір сенімді жерге жасырып көмдім деп еді. Ақат «итжеккеннен» аман-есен қайтып, көмген қоймасын тауып ала ма, жоқ па, ол да неғайбыл нәрсе… Қажы соңғы жылдары қарап отырмай, қолжазбаларының бірнеше көшірмесін дайындаған. Соның бір нұсқасын анада қоштаса келген керей жігіттерінің қоржынына салып жіберейін деп бір оқталды да, тартынып қалды. Мынадай аумалы-төкпелі жаугершілік заманда кімге сенесің? Енді, міне, өзгеге қимаған сол қазынасына Зияттың ие болғаны жөн емес пе? Зият бұл сапарда өзін ғана құтқарып қоймайды, әкесі Шәкәрім қажыны қоса құтқарады. Керек десеңіз, нағыз Шәкәрім – мына отырған жетпіс үштегі шал емес, осы қоржындағы қолжазбалар… Байлам осы, Зият Қытай еліне кетуі керек!

Осы шешімге келісімен қажының иығынан бір батпан жүк түскендей бойы сергіп, жеңілейіп қалды. Сол көтеріңкі көңіл күймен, келесі күні қасындағы жолдасымен Зиятты ертіп, аңға шықты. Бұл да – жақсы ырым. Көп ұзамай-ақ жолдарының бола кеткені. Керегетастың арғы биігіне жетпей-ақ, бергі қырқадан жусап жатқан бір топ арқардың үстінен түсті. Қажының қолында өзінің біратар мылтығы. Дереу аттан қарғып түсіп, аттарды қосшы жігітке қалдырды да, әкелі-балалы екеуі иекартпа кезеңге жаяу көтерілді. Арқарлар тым таяу жерде жатыр, ұзаса жүз елу метрден қашық емес.

– Мә, атасың ба? – деді Шәкәрім баласына мылтығын ұсынып. Бірақ әжептәуір мергендігі бар Зият атудан бас тартты.

– Өзіңіз ата беріңіз, әке. Мен соңғы жылдары аң ауламай, мылтық атудан қарайып қалыппын.

Аңшының құмарлығы деген осы. Шәкәрім қажы алға қарай жас жігітше еңбектей жөнелді. Сол талай сынақтан өткен ежелгі тәсіл. Ең алдымен, сезік алып үрке жөнелген топты арқардың алдыңғы жолбасшысын тартып жіберген.

Алдыңғысы құлап түскен соң, арқарлар жалт бұрылып, кері қашты. Сол сәтте мылтығын оқтап үлгірген қажы енді топ бастаған екіншісін қалпақтай түсірді… Міне, кесек олжа! Жол болды деген осы! Шәкәрім мұны жақсы ырымға жорып, қатты масаттанды.

– Иншалла, жолың болады екен, балам! Көптен бері бір жолда қос арқар жыққаным осы! – деді Зиятты құшақтап.

– Бұл – сенің олжаң, сенің несібең… – деп өзі секілді бойшаң ұлының арқасынан қағып, мәре-сәре болды.

– Жоқ, әке, бұл – сіздің өнеріңіз! – деді Зият әке құшағынан шыға беріп. – Көзіңіз әлі де қиядағыны шалады екен. Мергендігіңізден жазбапсыз. Мен соған қуанып тұрмын…

– Сол бұрынғы машық қой. Әйтпесе, жетпістегі шалда қайбір мергендік қалды дейсің, – деп қажы жуып-шайған болды. Әйткенмен, бүгінгі олжасына өзі де мұртын сылап, масаттанып тұр еді…

Қаладан арып-ашып, жүдеп келген жігіттер бір-екі күн арқардың майлы қуырдағына тойып, әжептәуір әл жинап қалды. Екінші арқардың етін де боршалап бұзып, жаймалап тұздап, қақтап, кептіріп қойған. Аттанарда оны да қоржындарына салып берді.

Ертеңінде қоштасатын сәт те жақындап еді. Саятқорада бұдан артық қалуға болмайды. Екі күннің бірінде ГПУдың тыңшылары тімтініп келіп жүреді. Кім дерің бар ма: қазір тобықтының іске татитын серкелері жер аударылды, ұрлық істемейтін ар-ұяты барлары аштан өлді, тірі қалғандары белсендіге, не тыңшыға айналған…

Айрылысар сәт әкелі-балалы екеуіне де оңай болған жоқ. Ертең-ақ бет көрісеміз дейтін ауыл арасы емес, Зият тым алысқа кетіп барады. Бұдан кейін жолығудың жоқ екенін екеуі де сезіп тұр. Мұндайда жұбанарлық сөз табудың өзі қиын екен ғой. Әйтсе де, «Үлкен пышақ ұялғанынан өтеді» дегендей, асыл сүйек Шәкәрім қайғыдан бордай егіліп тұрса да, сыр бермей:

– Ал, балам, жортқанда жолың болсын! Жолдасың Қызыр болсын! Жат жерде жалғызбын деп жасыма. Абайдың немересі, Шәкәрімнің ұлымын десең иісі қазақ түгел біледі… Алла-Тағала аман көрісуге жазсын! Бір әкең мұнда қалғанмен, тағы бір әкең қоржыныңда кетіп барады, соған ие бол! – деді қайрат бергісі келгендей баласының арқасынан қағып.

Дәл аттанарда ұлының алдына ер-тұрманымен Қарагер атты көлденең тартқан.

– Әке, мұныңыз не? – деді Зият аң-таң қалып. – Өзіңіздің жалғыз керігіңізді маған мінгізгеніңіз қалай?

– Жоқ, балам, сен алыс жолға кетіп барасың. Мен болсам мұндағы адаммын… Қарагер қашсаң құтқарады, қусаң жеткізеді. Алыс жолға сенімді ат керек. Көзімдей көріп, осы атты мініп жүр! – деді Қарагердің шылбыр тізгінін қолына ұстатып.

Ақын жанды, нәзік көңілді Зият та бордай егіліп тұрған. Ол жанарынан жас барлап, әке құшағына әлсін-әлі ене берді.

– Қош бол, әке! Бір үйдің адамдары бұлайша тоз-тозымыз шығып, әр жаққа бытырап кетеміз деп кім ойлаған?! Құдайсыздар әкелген бұл зауал да ұзаққа бармас. Әділ құдай бар болса, осы қорлық олардың өз бастарына да келер! – деді солқылдап жылап тұрып.

Шәкәрім қажы баласының қолтығынан алып, өзі аттандырды. Зиятты енді қайтып көре алмасын біліп тұр. Бірақ ол, баласы бұл жолы тұзаққа түспей құтылғанымен, НКВД-ның ұзын құрығы енді жеті жылдан кейін Зиятты құтқармай қуып жетерін болжаған жоқ еді.

VІ

Істің беталысы бірте-бірте теріске айнала бастады. Зияттар аттанып кеткен соң, арада бірер ай өтті ме, өтпеді ме, аудан орталығы Қарауылда аяқ астынан, күтпеген оқиға болды. Күтпеген емес, біреулер алдын-ала тағатсыздана күткен, тіпті қолдан ұйымдастырған жағдай десе де болғандай. Бұл – ашығын айтқанда, Шыңғыстау елін жаманатқа қалдырған, ал қанды қол Қарасартовты бір-ақ күнде қаһарманға айналдырған оқиға еді.

Олай дейтініміз, былтырдан бері Абзал Қарасартовтың Шыңғыстау тұрғындарына көрсетпеген қорлығы қалды ма?! Кәмпеске кезінде халықтың қолындағы күнкөріс малын тартып алып, осы елді ашаршылыққа ұрындырғаны аздай, енді үстеме салық дейтін пәле шықты. Тәңірім-ау, салық салмаған не қалды дейсің сол жылдары: ет салығы, май салығы, астық салығы, жүн салығы, киіз салығы, мүйіз салығы… Бұл салықты жерден шұқысаң да, уағында төлеуің керек! Уағында төлемесең, бес жылдан – он жылға дейін абақтыға айдалып кете барасың.

Терісі қалың, құл мінезді, көмпіс қазақ тәуір-ақ шыдады. Бала-шағасы аштан өліп жатса да, қолындағы соңғы дәнін өкіметке апарып берді. Алайда қанша көнтерілі болғанмен, шыдамның да шегі болады екен. Бір күні шыдамдары шорт үзілді де, аш-аламан халық аудан орталығындағы тұтынушылар одағының қоймаларына лап қойды. Не жоқ дейсің бұл қоймаларда: соңғы айларда жинаған астық та, ет пен май да, қап-қап құрт пен ірімшік те, ұн мен талқан да осында екен. Кенезесі кеуіп, өзектері үзілген өлермен аштар қоймадағы азықты лезде талап алып, кәні болды да қалды. Тек, Ресейге жөнелтіп үлгірмеген жүздеген тонна ет борсып кетіпті. Алайда аштар оған да қараған жоқ, пышақ үстінен бөліп әкетті.

Қарасартовтың халыққа әбден тізесі батқан жандайшап тыңшылары болушы еді. Ашынған жұрт солардың көзге түскендерін сойылмен соғып, шоқпармен ұрып, қан құстырды. Қарасартовтың өзімен бірге ерте келген Олжабай деген жансызы бар еді, соны әлдекім балтамен шауып өлтіріпті. Бұл – түптеп келгенде, халықтың алыста жатқан өкіметке де емес, Қарасартовтың қастандығына қарсы наразылық болатын.

ГПУ бастығына да керегі осы еді. Аш-аламан жұрт қойманы тонап, күзетшілерді соққыға жыққан мезетте манадан бері ГПУ-дың қорасы мен әскери комиссариатта тығылып отырған қарулы солдаттар қарусыз халыққа қарсы оқ боратып қоя берді. Нәтиже белгілі: сол арада бес-алты адам оққа ұшты. Қалғандары тым-тырақай қашып құтылды… Міне, ұзақ жылдан бері «Шыңғыстаудағы көтеріліс», «Шұбартаудағы көтеріліс» деп, жұрттың дабырайтып, ұлғайта, өсіре айтып жүрген «көтерілістерінің» сиқы осы еді… Бұлай дабырайту өзгеден бұрын Қарасартов бастатқан ГПУ жендеттеріне керек болатын. Міне, айнала қаптаған «жау». Шыңғыстау ауданынан «көтеріліс» шықты. ГПУ қызметкерлері «бандыларды» аяусыз жаныштап, Совет өкіметін жанқиярлықпен қорғап қалды. Осылайша, жер-жерде «көтерілістер» көбейген сайын, Қарасартовтың дәрежесі өсе бермек.

Оқиғаның неден туып, қалай бет аларын Саятқорада жатқан Шәкәрім қажы күні бұрын білмесе де, Қарауылда болған жағдайды ертеңінде естіп, іштей қатты өкінді. Аздаған азық-түлікке бола аш-аламан аңқау халықтың босқа арандалып, Қарасартовқа жем болғанын қарашы! Бұл ГПУ-дың неше жылдан бергі істеген қылмысын басқа біреулерге жапқанына жақсы. Көр де тұр, енді олар аудандағы ашаршылықты да, төрт түлік малдың талан-таражға ұшырауын да «бандыларға» жабады.

Расында да, солай боп шықты. Қарасартов «ойбай, Шыңғыстауда бандылар бас көтерді» деп, Семейден қосымша қарулы отряд шақырыпты. Қазір бандыларды ұстаймыз деп сай-сайда тімтініп жүрген солдаттар. Сөдегей-солпы салтатты қазақ көрінсе ұстап алып, қамап жатқан көрінеді. Кейбіреуін куәға тартып, қолхат жаздырып алып жатса керек. Ол да ештеңе емес, Шәкәрімнің шошына жағасын ұстағаны, сол «куәлардың» көпшілігіне: «бандыны бастап жүрген – Шәкәрім қажы» дегізіп, қол қойдырып алыпты. Ондай жалған куәлік бергендерді көп ұстамай, қамаудан босататын көрінеді. Тәңірім-ай, мұндай да сұмдық болады екен!

Шәкәрім басына бұлайша аяқ астынан бұлт үйірілген себебі, осыдан жарым ай бұрын Семейден Зиятты іздестірген шұғыл хабар жеткен. Онда «Белгілі Алашордашыл Зият Шәкәрімұлы ұсталардан бір күн бұрын қаладан ебін тауып қашып кетті. Ол, сөз жоқ, әкесінің маңында, Шыңғыстауды паналап жүр. Дереу шара қолданып, қолға алынысымен қалаға жеткізіңдер» делінген.

Зияттың Шыңғыстауға келгеніне көп ұзамай Қарасартовтың да көзі жетті. Оның Саятқораға келіп, бірнеше күн түнеп шыққанын көрген куә бар. Бұрын Шәкәрімге қағушы болған аңшысүрей Жұмағали деген біреу бар тұғын. Кейінгі кезде соны Қарасартов қолына қондырыпты. Сірә, қорқытып қолға түсірген болар. Сол Жұмағали апта сайын Саятқораға соғып, сол маңайды сүзіп қайтып жүретін. Жер жағдайын жақсы білетін сол тыңшы Зияттар аттанарда қарсы қапталдағы қалың ұшқаттың арасынан дүрбі салып, бәрін ап-анық көріп отыр еді.

Осының бәрін еміс-еміс естіп жатқан Шәкәрім басында ауданға барып, болған жағдайды түсіндірейін деп бір оқталды да, райынан тез қайтты. Өйткені дәл қазір Қарасартовқа сену қиын. Ол «Шыңғыстауда бандылар өріп жүр» деп Семейден жасақ шақырып әкелуін әкелсе де, іс жүзінде сол «бандыны» таппай, ыңғайсыз жағдайда қалған. Жер-көкте жоқ бандыны қайдан табады? Қарулы жасақтың Шыңғыстаудың сай-саласын тінткеніне біраз күн болды. Әзірше еш нәтиже шыққан жоқ. «Жер жадысын жақсы білетін бандылар із жасырып, әзірше ұстатпай жүр» деп күн сайын жоғарыға жалғап рапорт береді. Осылайша, ұрынарға қара таппай отырғанда, қолдарына Шәкәрім түсе қалса, «Міне, бандының басшысын ұстадық» деп, дүниеге жар салуы мүмкін ғой. Аржағы – қамау-қапас, ату-асу…

Өстіп, аңдысып жүргенде қыркүйек өтіп, қазан айы басталған-ды. Тау ішіне қырбаң қар түсіп, ағаш басына қырау тұрып қалған кез. Жаз өтті, енді қауіп бұлты сейілген шығар деп, арқаны кеңге салып отырғанда, бір күні түн ортасында Саятқораға төрт-бес салтатты сау ете қалғаны. Бөтен емес, Әзімбайдың Бердеші бастаған өзінің туыстары. Тау ішінде қарулы жасақ жүргенде, туыстарының мына келісіне түсінбей, Шәкәрім бұланталан ашуланды.

– Шырақтарым-ау, жан-жақтан жау қамалап тұрғанда, мына жүрістеріңнің аты не? – деген аман-сәлемнің соңын тоспай. – Әлде Шыңғыстаудан банды таппай сандалып жүрген Қарасартовқа «банды деген –біз» деп берілмексіңдер ме?

– Сол өзіңіз айтқан анталаған жаудан сізді құтқаруға келдік, қажы аға! – деді Бердеш те алған бетінен қайтпай. – Естіген жоқсыз ба, Семейден сізді ұстауға бұйрық шығарыпты. «Бандының басшысы – Шәкәрім» дегенге олар да сеніп қалса керек.

Ал, керек болса! Бәсе, бұлар тым тегін жүрген жоқ, қажы ағаларын құтқаруға келген екен ғой. Басқа төнген қауіпті бұлар да естіген… Қазақтың «ұзын құлағы» ауып бара жатқан елдің де құлағына жеткен ғой. Қысқасы, мына келген туыстары Шәкәрім қажыны Қытайға өздерімен бірге ала кетпек. Қиянға бет алған сапардан кері бұрылып, ит өлген жерден сол үшін келіп отыр. Сүйеніші жоқ, жасы ұлғайған қартты жау қолына бұлай тастап кете алмайды. Ел атына намыс. Ертең беттеріне шіркеу болады. Көш басында қалған Зияттың да, басқа туыстарының да тілегі осы.

Тілге орамды, сөзге шешен Бердештің аузынан шыққан өтініш-тілекті Шәкәрім көңіл қоя тыңдап отыр. Әрине, оның астарында туыстарының өз қамдары да жоқ емес. Шекара асамыз деп қанша желпінгенімен, жеме-жемге келгенде жүректері қобалжулы. Жат ел, жат жерде қандай жағдайға тап болады? Алдарынан не күтіп тұр? Шіркін, Шәкәрім қажыдай басшы болса, бұлардың көші бұлдырақ, салмақтырақ болар еді. Қытай қазақтары атақты ақынды хан көтеріп, қарсы алуында күмән жоқ… Ең бастысы, бөлінбеу, жасы ұлғайған қажыны далаға тастап кетпеу…

Бердештің айтқандары жүрекке шауып, қаншалық толқытса да, Шәкәрім алған бетінен қайтпады. Өзінің Шыңғыстауды тастап, ешқайда аумайтынын қысқаша былай деп мәлімдеді:

– Менің бұл жолы көшке ілесе алмай қалғаныма сендер намыстанбай-ақ қойыңдар! – деді туыстарына күле қарап. – Тәйірі, тобықтының дағдысы емес пе – жаугершілікте бір кәриясын жұртқа тастап кететін… Менің баяғы «Ақтабан – Шұбырынды» кезінде жұртта қалатын Әнет бабаңнан жаным артық па?! Ал өкіметтен төнетін қауіпке келсек, несі бар, ажалым жетсе өлермін. Өз жерінде бір үзім нанға зар болып, мың-мыңдап көз жұмған бейбақтардан жаным артық па? Құдайсыз кәпірлердің қолынан оққа ұшсам тіпті жақсы – шәйіт кетемін! – Соны айтып, аз-кем үндемей отырды да: – Осыдан жетпіс үш жыл бұрын кіндік қаным дәл осы Шақпақ жайлауында төгілген екен. Мен енді бұл жерден ұзап кетуге тиіс емеспін!

Сөз бағасын білетін ауылдың жігіттері ғой. Олар бұдан ары қажыны зорламады. Алдынан өту, қоштасып кету – парыз. Ендігісі – ақын ағаларының өз билігінде. Түнделетіп келген жігіттер таң алдында сәл көз шырымын алды да, күн шығар-шықпастан атқа қонуға қамданды. Қажының өзі де оларды ұзақ ұстағысы келмей:

– Тау ішінде ГПУ-дың жендеттері өріп жүр. Түнде қырбақ қар түсіп қалыпты. Соңдарыңда қан сонардағыдай сойдақталып із қалады. Аялдамай тез жүріп кетіңдер! – деп туыстарын асықтыра бастаған.

Дәл аттанарда Бердеш өзі қосар атына ер салып, астындағы Торжорғаны Шәкәрімге түсіп берді.

– Қажы аға, енді көрісеміз бе жоқ па… Қартайғанда тақымыңызды талдырмай, жүрісті жылқыға мініңізші!

– деп, алмасына қоймай көндірген.

Қажының Қарагерден айрылғалы атқа жарымай жүргені де рас еді. Торжорғаның белі берік, басы елпек, жүрісі жайлы екен. Шәкәрім туыстарына Арқатқа асатын төте жолды көрсетпек болып, олармен бірге аттанды.

Сонымен, бес-алты адам шығар күнмен таласып, шығысқа қарай бет алған. Алда – бұл өлкенің ой-шұқырын жатқа білетін Шәкәрім қажы. Ойында еш қауіп жоқ. Өзімен үзеңгі қағыса қатарласқан Бердешке Зиятты тапсырып келе жатқан. «Зият – тұрмыста піспеген жігіт қой. Көзіңің қырын сала жүр» деген-ді. Кенет бұлар күтпеген жағдай болды. Алдыңғы жақтан тарс-тұрс мылтық атылды. Сай-сайда шөгіп жатқан тұман бар. Күн әлі көтеріле қоймаған бұлыңғырлау мезгіл еді. Бұлар кезеңге шыққанда байқады, келесі бір белесте аттысы, түйелісі, жаяуы аралас қырық-отыз адам шоғырланып тұр екен.

– Бұлар, сөз жоқ, бандыларды іздеп жүрген ГПУ-дың адамдары, – деді алды-артына жылдам көз жүгірткен Шәкәрім. – Көрдің бе, ана жылы жылқыны қырып тастап, енді атқа жарымай, түйе мініп жүргендерін. Қарасартовтың қоластына кілең кімнің жау, кімнің ел екенін білмейтін содырлар жиналған ғой. Мен барып, іс мәнісін түсіндірейін. Сендер осында күте тұрыңдар… Егер олар оқ шығарып, іс теріске айналғандай болса, бөгелмей кете беріңдер! Олар қуғанмен сендерге жете алмайды… Қажы соны айтып, Торжорғамен тайпалта жөнелген.

Әне-міне дегенше жол ортаға барып та қалды. Бір-екі рет оң қолын көтеріп, «біз бейбіт адамдармыз» дегенді білдіре алдыңғы топқа жақындай берді. Әрине, өздеріне қарай бет алған жалғыз салтаттының кім екенін қолдарында дүрбісі бар ГПУ-дың адамдары бірден-ақ таныған.

Дәл осы сәтте Қарасартов не ойлады дейсіз ғой?

«Шыңғыстауда банды қаптап кетті» деп дүниеге жар салып, шынтуайтқа келгенде сол «бандыны» таппай масқара болған ГПУ бастығы Шәкәрімнің келе жатқанын көргенде керемет қуанып кетті. «Міне, саған банды керек болса!.. Шортанға салған қармаққа жайын ілінді деген осы!».

Ол Шәкәрім қажыны қолға алуға бұдан бұрын да бірнеше рет қамданған. Бірақ Саятқорада аң аулап жатқан қажыны ұстағанда не табады? Оның арманы – Шәкәрімді қылмыс үстінде ұстау еді. Міне, нағыз «қылмыс» деген осы емес пе?! Ана тұрған салтаттылар – сөз жоқ, бандылар. Шәкәрім соларды бастап жүр. Бұдан артық қандай қылмыс керек?

– Сен ана жақта тұрған бандыларды көрдің ғой? – деді ол қасында жатқан Халитов деген башқұр жігітіне.

– Иә, көріп тұрмын.

– Көрсең мына келе жатқан бандының басшысын дәл қазір қақ жүректен дәлдеп тұрып ататын бол!

Халитовқа бәрібір, кімді ат десең де қолы қалт етпейді. Жазықсыз жандардың талайын жайратқан қанішердің өзі. Шәкәрім қажының кім екенін білмек түгіл, түстеп танымайды да. Оған, әйтеуір, Қарасартовтың бұйрығын орындаса болғаны. Ол өзі ГПУ жендеттері арасында кісі атудан «мерген» аталып жүрген. Бесатарын 150 метрлік қашықтыққа қойып, шүріппені ойланбастан басып қалды. Қарасартов дүрбімен қарап отырған. Алғашқы оқ оң жақ иығынан тиді-ау деймін, Шәкәрім теңселіп барып, кілт тоқтай қалды да, дереу артына бұрылып, арттағы серіктеріне қолын сермеп:

«Сендер кете беріңдер» дегендей белгі берді. Басында Қарасартов қажы келген жағына қаша жөнелер деп ойлаған. Жоқ, қашпады. Керісінше, атының басын бері бұрып, осылай қарай аяңдады.

– Әй, сен итке не болған? Қақ жүректің басынан дәлдеп ат дегенім қайда? – деді Қарасартов Халитовтың желкесінен түйіп қалып. Сонан соң оның қолындағы бесатарды жұлып алды да: – Міне, бандыны былай атады! – деп енді өзі көздей бастады.

Бұл кезде екі аралық тіпті қысқара түскен. Тарс еткен мылтық даусымен бір мезгілде Шәкәрім теңселіп бір кетті де, содан соң ат жалын құша төңкеріліп түсті. Бұл жолы атылған ажал оғы қажының төс сүйегін талқандап, омыртқасын үзе, жауырынан бір-ақ шығып еді. Бір кезде кіндік қаны тамған тума топыраққа ақынның ыстық қаны ақтарылып жатты.

VІІ

Шәкәрім қажы адам баласының не себептен, қалай өлетінін, өлгенде адамның жаны мен тәні қалай ажырайтынын жақсы білуші еді. Осы мәселені ұзақ жыл зерттеп, ол туралы «Үш анық» деп аталатын философиялық еңбек жазған. Сол үшін көз майын тамызып, кімдерді оқымады дейсіз?! Сонау көне замандағы Пифагордан, Эпикур мен Демокриттен бастап, Платон, Аристотель, Декарт, Ньютонға дейін, одан бергіде Жан Жак Руссо мен Дарвинге дейін кемінде жүз кітап оқыған шығар-ау! Соларды оқи отырып, адамның тәні өлгенімен жаны өлмейді, адам өлгенде жан мен тән екіге ажырайды деген қорытындыға келіп еді. Шәкәрім қажы дәл осы сәтте әлі де жантәсілім ете алмай, жан төзгісіз ауыр азаппен бірге денесінің біртіндеп суынғанын сезіне түсіп, бір жағы, өлім туралы өз еңбегін тәжірибеден өткізіп жатыр еді.

Есіне Абай сөзі оралды. Жан мен тәннің бөлектігі жөнінде кезінде Абай да жазған еді-ау!

Өлсе өлер табиғат, адам өлмес,

Ол бірақ қайтып келіп, ойнап-күлмес.

«Мені» мен «Менікінің» айрылғанын

«Өлді» деп ат қойыпты өңшең білмес…

деп, ұлы ұстаз тән өлгенмен жанның өлмейтініне дұғадай сеніп өткен. Абай Шәкәрім оқыған жүз кітапты түгел оқыды ма, жоқ па, кесіп айту қиын. Бірақ ол – жоғарыдағы дәнішпандармен терезесі тең адам ғой. Ондай тұжырымға, ешкімнің кітабін оқымай-ақ, өздігінен келуі де әбден мүмкін.

Ал, жаңа оқ тиген соң ат үстінен төңкеріле құлап, қырбақ қардың үстінде шалқасынан жатқан Шәкәрім бұл кезде өз денесінен Жанның қалай бөлініп шығуын күтіп жатыр еді. Күре тамырларын бойлаған ыстық қан жараның аузынан сыртқа тоқтаусыз ағып жатқанын сезеді… Көп күттірген жоқ, бір мезгілде денесі тоңазығандай қатты суып кетті де, өзі жансыз тәннен бөлініп, аспанға қарай ұшып шықты. «Өзі» деп отырғанымыз

– Жан, әрине. Кенет ауада ұшып жүрген мамық қауырсындай салмақсыз күйге түскен. Тәннен үзіліп шыққан бойда қалықтай көтеріліп, арқан бойындай жерге барып тұрақтады. Жаз кезінде бозторғайдың жерден шырқай көтеріліп, көк жүзінде күміс қоңыраудай жыр төгіп тұратыны бар ғой. Ақын жаны – бейне сол бозторғай іспетті.

Жерде жатқан қажының тәнін де, басқаларды да Жан биіктен көріп тұр. Мана қажының аттан ауып түскенін көріп, ГПУ жендеттері жан-жақтан тұра-тұра ұмтылған. Бәрінен бұрын жеткен Қарасартов болды. Өзі сондай қуанышты, қатыны ұл тапқандай масайрап жүр:

– Мінеки, жігіттер, әнекүннен бергі төккен теріміз, азапты күндеріміз зая кеткен жоқ, ақыры жемісін берді. Бандының бәрін қолға түсірмегенімізбен, басшысын атып өлтірдік… Енді облыс алдында жүзіміз жарық! – соны айтып, былай таман шықты да: – Жауынгерлер, бандының киім-кешегін бір-бірден бөліп алыңдар! Бәрі де – үстем таптікі емес, еңбекші халықтың қолынан шыққан дүниелер! – деді.

Сол сөздің ауыздан шығуы мұң екен, аш-жалаңаш тобырлар жабылып кетіп, мәйіттің киімдерін шешіндіре бастады. Біреуі қасқыр ішігін, екіншісі түлкі тымағын, тағы біреуі саптама етігін алып жатыр. Іштен киетін сырма бешпет-шалбарына дейін сыпырып алды. Халитов деген қажының білегіндегі алтын сағатты шешіп алып, бір сәт қызыға қарап тұрды да, өзі алуға батпай, Қарасартовқа ұынды:

– Басеке, бандыдан сізге де бір ескерткіш қалсын. Қанша дегенмен, қақ жүректің басынан дәл тигізген өзіңіз ғой! – деді жарамсақтанып.

Ең ақырында аппақ көйлек-дамбалымен ұзыннан созылған өлі дененің өзі ғана қалып еді. «Адам өлген соң суықты сезінбейді екен-ау» деп таңданды биікте тұрған Жан…

Бұл кезде атына мініп үлгірген Қарасартов командалық дауыспен саңқылдай бұйырды:

– Ал енді атқа қоныңдар! Өлікті Бақанасқа жеткіземіз!

Сол жақта қаралы жиын болады! – деді.

Сол-ақ мұң екен, екі-үш адам мәйітті әлдебір киізге орап, қомдаулы түйеге арта бастады. Көп ұзамай аттысы, түйелісі бар, тойымсыз тобыр күнгейдегі Бақанасқа қарай бет түзеді. Жан арқан бойы биікте солардың соңынан ілесіп келеді. Тірі кезінде Шәкәрім қажы талай рет жүріп өткен таныс соқпақтар. Күні кеше бозбалалық жастық шағы өткен құтты қоныстар. «Ақселеу мініп, қылаңнан киіп, қараған жанға көрінбей. Ізденіп жарды, пида қып жанды, алыс деп ауыл ерінбей. Айлалы жолдас қасқа алып, аң көрген лашын бастанып», қызды ауылдың итін үргізіп жүретін сәулелі жылдар қандай еді! Амал не соның бәрі баяғыда өтіп кетіпті… Жан сол бір сал дәуренді сағына еске алып тұр. Ал, дәл қазір өтіп жатқан оқиғалардың ол үшін еш қызығы жоқ еді. Жанға енді бәрібір сияқты. Көз алдында қайшалысқан шымшытырық дүниенің бұған енді еш қатысы жоқтай. Өз алдына дербес тіршілік ететін бейтарап бейне.

Бұлар күн еңкейе Бақанасқа жеткен. Мана бірнеше атарман-шабармандар осылай шапқылап кетіп еді. Солар халықты шоқтай иіріп, жинап қойыпты. Көпшілігі – құдайсыздар ұйымының мүшелері, «Саужойдың» шәкірттері, мектеп оқушылары… Түйені шөгеріп, үстіндегі мәйітті ораулы күйінде әлдебір сөре тақтайдың үстіне қойып жатқанда, құдайсыздар бастатқан белсенділер:

– Совет өкіметінің жауларын жоғалтайық!

– Бандыларға өлім келсін!

– Шәкәрім қажы бастаған бандылардың күлін көкке ұшырайық! – деп дуылдата ұран шақырды.

Жиналғандардың бәрі бірдей белсенді емес, қажымен соңғы рет қоштасу үшін келгендер де бар сияқты. Ересек адамдардың бәрі еңіреп жылап тұр. Жан бұларды түгелге жуық таниды. Талай келіп, дәмдес болған адамдар… Мәссаған, мына Әкімқұлды қара!.. Қажының ең жақын достарының бірі. Саятқораға апта сайын азық апарып, әйелі болса қажының ішкиімдерін жуып, ауыстырып тұратын. Жұрттың бәріне естірте өгіздей өкіріп, жылап тұрған – сол Әкімқұл. Дәл осы сәтте бір қорадан салтатты Қарасартов шыға келді де, жылап тұрған Әкімқұлды көріп қалып, оны қамшымен жондата тартып жіберді.

– Бандының құйыршығы… Сыбайласыңды қимай, жоқтап тұрсың ба, контра? Кім үшін қалай жылаудың керектігін мен әлі көрсетермін саған!

Осыдан кейін жылағандар жым болып, басылып қалды. Қарасартов қолындағы қамшысын оңды-солды сермеп қойып, сөйлеп тұр:

– Әне – сендердің әулие тұтып, пір санап жүрген қажыларың! Шыңғыстауда бандыларға басшы болып, аудан орталығына шабуылдап, өкімет қамбасын тонаған – осы қажы. Ақыры бүгін Керегетаста бір топ бандыны бастап келіп, қызыл жауынгерлер тарапынан оққа ұшты. Көріп алыңдар, Совет өкіметінің жауларына ешқандай рақым жоқ. Кім де кім өкіметке қарсы шықса, көретін күні – осы!

ГПУ бастығының сөзі аяқтала бере, құдайсыздар ұйымының мүшелері тағы да айғайға басты. Бандыларды Шыңғыстаудан аластау туралы сол баяғы ұрандар…

Осы кезде әлдекім ілбіп басып, ортаға шыққан. Әкімқұл екен. Бастыққа қарап, бірдеңелерді айтып тұр:

– Жаны жәннатта болғыр қажының көзі тірісінде ешқандай оғаш қылығын байқаған жоқ едік. Енді сіз «жау» деген соң, амал жоқ, «жау» деп атаймыз ғой… Қажының жанын алып тындыңдар, енді мәйітін өзімізге беріңдер! Қанша дегенмен Меккеге барған кісі ғой. Осында жаназасын шығарып, арулап жерлейік, – деген-ді.

– Молчать! – деп Қарасартов ышқына айғайлап жіберді. – Бандыға ешқандай құрметі көрсетілмейді. Қабір қазылып, зират та тұрғызылмайды… Апарыңдар да осындағы құр құдықтардың біріне тастай салыңдар! Сол бұйрық ауыздан шығысымен, ораулы күйінде тақтай сөреде жатқан мәйітті қос өркешті қоңыр атанға қайтадан артты. Ұлардай шулаған көпшілік артта қалды да, түйе жетелеген бес-алты адам ауылдан ұзай берді. Манадан бері ауылдағы жағдайды бастан-аяқ көріп тұрған Жан қалықтай ұшып, қаралы топтың соңынан ілесті. Түйе жетелеген салтаттылар Бақанас ауылынан көп ұзаған жоқ. Өздері осы төңіректі жатқа білетін болса керек, бір-екі бел асып, құм төбелі жазыққа шықты да, сол маңдағы суы тартылған әлдебір құр құдықтың қасына келіп тоқтады. Бірден түйені шөгеріп, мәйітті қаумаласып, солай қарай алып жүрді.

– Қажы тым сұңғақ адам еді. Мына құдыққа тігінен тастасақ, бойлар ма екен? – деді қырықпа қара сақалды ересектеу біреуі.

– Бойламаса бойлатамыз. Белін бе, тізесін бе, бүгіп жібереміз! – деді мойнына бесатар асынған ГПУ жендеті.

Ақыры соның айтқаны болды. Құдайсыздар мәйітті киізге ораулы күйінде көтеріп әкелді де, бір қайырым дұға оқып, беттерін де сипамастан, аузына өрмекші тор құрып тастаған құр құдыққа тікесінен түсіріп жіберді. Абырой болғанда, қажының денесі құдық бетіне бір метрдей жетпей қалды. Әлгілер ауылдан кетпен-күрек ала шыққан екен. Маңайдан қараған-бұта шауып әкеліп, құдықтың кем жерін толтырды да, үстіне құм-топырақ үйіп, тегістеп тастады.

Өз шаруаларын бітірген соң мәйіт жерлеушілер ауыл жаққа қайтып кетті де, құр құдықтың үстінде Жан ғана қалып қойды. Қанша дегенмен Жан мен Тән жетпіс үш жыл бірге жасады ғой. Бірден бөлініп, тастап кетуге Жан өз Тәнін қимай тұр. Жан өз иесіне мәңгі қарыздар. Ілімбілімге жетік, адамгершілік, ар-ұжданы таза, ешкімге қылдай қиянаты жоқ, хақ жолынан айнымаған кісі еді ғой – Шәкәрім қажы. Сол тазалық пен құлшылықтың арқасында, қажының Жаны да енді еш қиындық көрмей бейіштен орын алмақ.

Жан жеті күнге дейін Бақанас пен Саятқора арасында қалықтап ұшып жүрді. Бұл аралықта ешкім де қажыға арнап, жерошақ қоңырсытып, құран-хатым түсірген жоқ. Алайда қажының өз сауабы өзіне жеткілікті еді. Бәрін де көзі тірісінде тындырып, парызын өтеп кеткен.

Жан сол үшін де қажыға дән риза. Қазір Жанда ешқандай уайым жоқ. Шәкәрім қажы бір кезде құс салып, аң аулаған Шыңғыс жоталарымен қоштасып, жеңіл қалықтап ұшты да жүрді. Қайран Шыңғыстау сол баяғы мұрты білінбеген қалпы артта қалып барады.

Жетінші күні Саятқораға соңғы рет айналып соғып еді. Соңғы он бес жылда қажының тыным-тағат тапқан жері ғой – бұл қоныс. Бірақ бүгін мұнда тыныш емес екен. Бүгін Саятқорада ГПУ-дың адамдары тінту жүргізіп жатқан-ды. Тінту ме, тонау ма, жіп тағу қиын. Тонаушылар Шәкәрім қажының домбырасын, гармонын, скрипкасын, білтелі мылтығын, кісесін, құсбегінің керек-жарағын, үйдегі кілемі мен алашасын, сырмағы мен текеметін пышақ үстінен талап, әкетіп жатты. Өмірі жарымаған пендеге бәрі керек. Бәріне мұқтаж… Тек, саңлаусыз, надан жұртқа бір нәрсе ғана қажет емес екен. Ол не дейсіз ғой? Ол – кітаптар.

Саятқораның сөрелері толған кітап еді. Ана жылы кәмпеске кезінде қыстаудағы үйін осылай тонаған. Қолға түскен кітаптарын өртеп, күлге айналдырған. Әйткенмен, кітаптарының жасырын сақталған үштен екі бөлігі аман қалып еді. Қажы ап-сап басылған соң ол кітаптарын екі-үш түйеге артып, Саятқораға жеткізіп алған. Не жоқ дейсіз оның ішінде? Араб пен түріктің ойшылдары, ертедегі грек дәнішпандары, кейінгі Еуропа мен орыс оқымыстылары… Қажының елу жыл бойы жинаған қазынасы ғой… Міне сол баға жетпес байлықты құдайсыздар аулаға үйіп қойып, тағы да өртеп жатыр. Арасына ауа кірмеген қалың томдар оңайшылықпен жанбайды екен. Ара-арасына қураған ағаш тастап, әлі басылмаған қолжазбаларды бұрап-бұрап, тамызыққа пайдаланып жүр.

Неше күннен бері көрген қорлық-зорлықтарына былқ етпей бейтарап қалған Жан кітаптардың жанып жатқанын көргенде қатты күйзеліп, шырқырап кетті: «Ойпырай, мұндай да сұмдық болады екен-ау! Надандық жайлаған бұл халық жуық арада қатарға қосылмас. Мына құдайсыздар қажының ғана мүлкі емес, бүкіл адамзаттың ақыл-ойын өртеп жатыр ғой…».

Жердегі тірліктен көңілі қалып, қатты түңілген Жан осыдан кейін бұл маңда көп бөгелген жоқ. Шыңғыс шыңдарына соңғы рет көз тоқтатып, сүзіле бір қарады да, жеті хат көктегі мәңгілік мекеніне қарай жол тартты.

Түйін

Зулаған заман бір қалыпта тұрмайды екен. Дүние дегеніңіз – құбылыстан, өзгерістен тұрады екен. Баяғы жалғанды жалпағынан жалмаймыз, әлемді түгел аузымызға қаратамыз дейтін құдайсыздар үстемдігі жетпіс жылға зорға шыдады. «Бұл өкімет – адам пендесін сынау үшін Алла-Тағаланың уақытша жіберген зауалы» деген қажының болжамы дәл шықты. Бәлкім атылған ақындардың қасиетті қаны жібермеген шығар, ешкім бір оқ шығармай-ақ шіріген теректей өзінен-өзі омырыла құлады-ау!

Ал құдайсыздар заманында дүниеден түңіліп, өзіне «Мұтылған» деп лақап ат қойған Шәкәрімді туған халқы ұмытпапты. Қайта, ақынға деген құштарлығы арта түсіп, азат күндерді асыға күтіпті. Арада тура отыз жыл өткенде, тірі қалған жалғыз ұлы Ақат әкесінің сүйегін құр құдықтан ашып алып, Жидебайдағы Абай зиратының қасына жерлеген. Бұл күнде Абай мен Шәкәрімнің ақшағала күмбездері қос бәйтерек секілді түстік жерден мен мұндалап көрініп тұрады.

Қысқасы, ақын арманы түгел дерлік іске асты десек те болады. Заманның тарлығынан амалсыз Қытай асқан кенже ұлы Зияттың қоржынында кеткен ақын шығармалары жоғалмай сақталып, бұл күнде ел игілігіне айналды. Соңынан қуа барған құдайсыздардың қолында Зияттың өзі мерт болғанымен, артында ұрпақ қалды. Азаттықтан кейін олар да атажұртқа оралып, ел қатарлы өніп-өсіп жатыр. Сөйтіп, ақын сақтап қалуды армандаған асыл ұрық құрып кетпей осылай жалғасын тапты.

Шәкәрім шығармалары том-том болып, жарық көруде. Осыдан бес жыл бұрын ұлы ақынның туғанына 150 жыл толған мерейтойын республика жұртшылығы кеңінен атап өтті. Халықтың шын талантқа, нағыз ақынға деген махаббаты ешқашан суымақ емес.

2013 – тамыз.