Экожүйедегі энергия тасымалдау* — бұл экожүйедегі энергияның бір организмнен екінші организмге немесе бір деңгейден екінші деңгейге көшуі мен таралуын сипаттайтын процесс. Энергияның экожүйе ішінде қалай тасымалданатынын түсіну экологияның негізгі ұғымдарының бірі болып табылады, себебі энергия барлық тірі организмдер мен олардың қоршаған ортамен өзара әрекеттесуінде маңызды рөл атқарады.
1. *Энергияның бастапқы көзі*:
Экожүйедегі энергияның негізгі көзі — *Күн сәулесі*. Күннен алынған энергия фотосинтез процесі арқылы өсімдіктерде сақталады. Бұл процесс барысында өсімдіктер Күн энергиясын химиялық байланыстарға түрлендіреді, оны органикалық заттарда (көмірсулар, майлар және белоктар) жинайды.
2. *Өсімдіктер мен фотосинтетикалық организмдер (продуценттер)*:
Өсімдіктер мен басқа фотосинтетикалық организмдер (мысалы, балдырлар) экожүйенің бастапқы энергия көзі болып табылады, себебі олар Күн сәулесін химиялық энергияға (органикалық заттарға) айналдырады. Бұл процеске *фотосинтез* деп аталады.
*Фотосинтез формуласы:*
— 6CO2 + 6H2O + жарық энергиясы → C6H12O6 (глюкоза) + 6O2
— Яғни, өсімдіктер көмірқышқыл газы мен суды пайдалана отырып, Күн энергиясын химиялық энергияға айналдырады.
3. *Жемшөп тізбегі және энергияның тасымалдануы*:
Экожүйедегі энергияның тасымалдануы азықтық тізбек арқылы жүзеге асады. *Жемшөп тізбегі* — бұл организмдердің бір-бірін тұтыну арқылы энергия алатын жүйе. Әрбір деңгейдің өзіне тән «тұтынушысы» болады:
— *Продуценттер (өндірушілер)* — өсімдіктер мен фотосинтетикалық микроорганизмдер, олар энергияны жинақтайды.
— *Консументтер (тұтынушылар)* — өсімдіктермен немесе басқа жануарлармен қоректенетін жануарлар.
— *Бірінші дәрежелі тұтынушылар* (өсімдік қоректілер немесе herbivores) — өсімдіктермен қоректенеді.
— *Екінші дәрежелі тұтынушылар* (құс қоректілер немесе carnivores) — бірінші дәрежелі тұтынушылармен қоректенеді.
— *Үшінші дәрежелі тұтынушылар* — екінші дәрежелі тұтынушылармен қоректенеді.
— *Редуценттер (құрттар, бактериялар)* — өлі органикалық заттарды ыдырататын организмдер.
4. *Энергияның жоғалуы*:
Энергия экожүйе арқылы тасымалданған кезде оның бір бөлігі әрқашан жоғалады. Әрбір экожүйенің деңгейінде энергияның тек 10%-ы ғана келесі деңгейге өтеді. Бұл энергияның *тұтынушылық деңгейлер арасында өтетін тасымалдау процесінде* жоғалуының себептері мыналар болуы мүмкін:
— *Тіршілік әрекеттері* (жүру, тыныс алу, жылу өндіру)
— *Энергияның ысырап болуы* (энергияның биологиялық процестерге кеткен бөлігі)
Осылайша, экожүйеде әрбір деңгейдің тиімділігі төмендейді, сондықтан азықтық тізбек неғұрлым ұзын болса, энергияның бір бөлігі жоғалып отырады. Мысалы, өсімдік етімен қоректенетін жануарлар өсімдіктердің химиялық энергиясын өз ағзасына ауыстырады, бірақ оның тек 10%-ы ғана жануардың өсуіне немесе дамуына пайдаланылады, ал қалғаны жылу, қозғалыс, тыныс алу сияқты процестерге кетеді.
5. *Энергияның биомассаға айналуы*:
Экожүйедегі энергия өсімдіктерден тұтынушыларға (жануарлар) өткен кезде энергия *биомассаға* (органикалық заттардан тұратын биологиялық масса) айналады. Бұл энергия экожүйенің әртүрлі қабаттарында сақталып, әртүрлі организмдер үшін ресурстар ретінде қызмет етеді.
6. *Энергияның экожүйедегі тиімділігі*:
Экожүйелердегі энергияның тиімділігі әртүрлі факторларға байланысты. Мысалы, өсімдіктерді пайдалану тиімділігі, жануарлардың азыққа жарамдылығы, экожүйенің биологиялық алуандылығы, қоршаған орта жағдайлары сияқты аспектілер әсер етеді.
Қорытынды:
Экожүйедегі энергия тасымалының мәні өте зор, себебі ол табиғи процестердің барлығына негіз болып табылады. Энергияның экожүйедегі қозғалысы мен тасымалдануы экологиялық тепе-теңдіктің сақталуына және экожүйенің тұрақтылығына әсер етеді. Азықтық тізбек арқылы энергияның таралуы табиғаттағы барлық тірі ағзалардың өмір сүруін қамтамасыз етеді, ал оның тиімді пайдаланылуы экожүйенің әртүрлі деңгейлерінде энергияның сақталуын және қолжетімділігін қамтамасыз етеді.