«Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасы
1. «Мәдени мұра» бағдарламасы;
2. «Туған Ел» және «Қазақстанның киелі географиясы» мемлекеттік бағдарламаларын қалыптастыру және іске асыру.
Халықтың тарихи естелігі – ғасырлар бойы мәдени мұраға салынатын, барлық адамзат өркениетінің мәдени топтарын, халықтың, ұлттың, этностың өзін сақтап қалудың негізі болып қалу факторы болып табылады. Мәдени мұра өркениетті қоғамның ең маңызды себебі болып табылады, ол өзіндік рухани – өнегелілік пен материалдық құндылықтардан тұрып, ол бір ұрпақтан келесі ұрпаққа жай өтіп ғана қоймай, оларды жоғалтып алмас үшін, ұлттық, мемлекеттік масштабтағы үлкен күш пен құралдарды салуды талап етеді. Жақында өткен жылдары біз дара биліктер айырылу тұңғиығында тұрдық. Біздің бәріміз қол жеткізген тәуелсіздігіміз бізді осыдан құтқарып және біздің қайнар көзімізге іздеуге қайтарды. Қазіргі компьютерлік технологиялар, жаһандық үдерістер ғасырындағы жағдайда мәдени мұраны сақтау әрбір халық үшін маңызды мағынаға ие болып, әлем халықтары ұқсастығының жоғалуына әкеліп соғады. Сондықтан бүгінгі күні мәдени мұраны сақтау барлығы үшін өзекті мәселе болып отыр. 2004 жылдан бастап Елбасы президенті Н.Ә.Назарбаевтың бастамасы бойынша «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасы іске кірісті. Оның ең бірінші аспекті халықтың бай мәдени мұрасы арқылы қазақстандықтардың ұлттық сана сезімін дамыту мен бекітуге бағыттылған. «Мәдени мұраның» екінші маңызды аспектісі — әлемге бай ұлттық рухани қазынасын ашу. Бағдарламаның үшінші аспектісі – тарих, философия, этнография, тіл, әдебиет, көркем өнер, музыка және т.б ұлттық мәдени мұраны зерттеу жүйесін құру; «Мәдени мұра» бағдарламасы қазақстандықтармен тек ғана рухани-мәдени ғана емес, еліміздің барлық қоғамдық өмірімен белгілі бір кезең ретінде үлкен жігерлікпен қабыл алынды. «Мәдени мұра» мемлекеттік мұрасы бүгінгі күні кезеңімен жүзеге асырылуда: 2004-2006, 2007-2008, 2009-2011 жылдарға және жақын арадағы жиырма жылға ұзақмерзімді бағдарлама әзірленуде. Мемлекеттік бюджеттен мәдени мұраны жүйелендіруге, сақтауға және дамытуға маңызды құрал бөлуге қарастырылған. Бірінші кезеңінде 2,7 млрд.теңге, екінші кезеңінде – 4 млрд. аса, үшіншіге – 5 млрд.аса қаражат бөлінді. «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасы келесі бағыттар бойынша жүзеге асырылады: тарих және археология ескерткіштерін жүйелендіру, сақтау және қалпына келтіру. Елімізде 25 мыңнан астам ескерткіш, 2 миллионнан астам құнды мәдени заттар бар деп есептелуде, Қожа Ахмет Яссауи мавзолейі мен Тамғалы шатқалының петроглифтер кешені Дүниежүзілік мәдени мұра тізіміне енгізілген, ендігі кезекте ЮНЕСКО тізіміне ескі Отырар қалашығын қосу болып табылады. Тәуелсіздік жылдары ішінде еліміздегі ескерткіштерді толық түгендеу бойынша жұмыстар жүргізілді. Осы жұмыстардың қорытындысы бойынша республикада тарихи және мәдени ескерткіштердің мемлекеттік тізімі құрастырылып, оған республикалық маңыздағы 218 объект және жергілікті маңыздағы 11,5 мың объект кірді. Ең маңызды жоба Дамасктағы Сұлтан Бейбарстың мавзолейін қалпына келтіру болып табылады. 1266 жылы Бейбарыстың өзімен салынған бұл кешен мектептен, мұражайдан және мавзолейден тұрады. Жұмыс барысында кешеннің барлық қабырғалары мен сәулет пішіндері бекітілген, сериялық мамандарды шақыртумен нақыштарға, әшекей рәсімдеулерге, 200 мыңнан аса раритетті кітап сақталынатын мұражайға қалпына келтіру жұмыстары жүргізіліп, ең соңғы үлгідегі техникамен жабдықталды. Каирдағы Сұлтан Бейбарыс мешітін қалпына келтіру шеңберінде қазақтандық тарап жұмыстарды қаржыландыру бойынша барлық міндеттерін орындады. Сондай ақ Дамасктағы тарихи мәдени орталығының және Әл Фараби Мавзолейінің құрылысы жалғасуда, ол мешіттен, тарих және мәдениет бойыша экспозиялық залдардан, оқу залы бар кітапханадан, конференц залдары мен қонақ үйлерден тұрады. «Мәдени мұра» бағдарламасын орындау барысында 2004 бастап бүгінгі күнге дейін 73 аса археологиялық және сәулет ескерткіштеріне қалпына келтіру жұмыстары жүргізілді, 40 аса археологиялық, 26 ғылыми қолданбалы зерттемелері жүргізілді. Қазақстанның еуразияға және әлемге танылған, кеңінен танымал ескерткіштерінің арасында – Сайрам, Отырар, Тараз, Қаялық Сығанақ, Жанкент, Жент ескі қалалары, Есік, Берел зираттары, Тамғалы пероглифі, Айша- бибі, Бабажы-Қатын кесенесі, Яссауи кешені. «Біздің елімізде мысыр пирамидалары және Римдік Колизейлер жоқ, бірақ Қазақстан аумағында көне дәуірде өмір сүрген көшпелілердің ролі Еуразия үшін ғана емес, сондай ақ әлемдік тарих үшін бағасыз». Біз дала өркениетінің ұлылылын әлемдік деңгейде көрсетуіміз керек — бұл «Мәдени мұра» бағдарламасының басты тапсырмаларынығ бірі – деп Қазақстан Президенті Н.Ә.Назарбаев ерекше атап өтті. Бағдарламаның екінші үлкен бағыты – Қазақстан тарихына қатысты, кітаптардың, құжаттардың. қолжазбалардың көшірмелерін алу. «Мәдени мұра» бағдарламасының арқасында 10 мыңнан аса мұрағаттық материалдар, құжаттар, қолжазбалар және жасанды заттар анықталды. Шетелдік мұражайлардағы ең көптеген мәлімет – 3 мың құжат – Қытайда болды. Бқл құжаттар ғылымға бүгінгі күнге дейін белгісіз, олар Қазақстан тарихын жүйелендіруге көмектеседі. Сондай ақ Шығыс Еуропадан, АҚШ, Түркия, Қытай, Ресей, Жапония және Арениядан республикаға 5 мың бірегей тарихи құжаттары қайтарылды. Бағдарламаның үшінші бағыты: ұлттық әдебиеттің бай мұрасын зерттеу, оны жүйелендіру және көптомдылық шығару. Ғылыми-танымал. әдебиет жұмыстарының тұтас сериясы өңделді, тарих, этнография, археология бойынша 400 аса кітап атаулары, сондай ақ жаңа энциклопедиялық сөздіктер шығарылды. «Бабалар сөзі» (Слово предков) жүзтомдық басылымының 66 томы басып шығарылды. Онда ежелгі қазақ ертегілерінен заманауи әдебиет әңгімелеріне дейін бар. 200 томдық «Жүз қазақ романын» шығару жалғасуда. Оған соңғы 100-150 жылдардағы қазақстандық жазушылардың ірі әдеби туындылары енгізілген. Қазақстанның 10 томдық энциклопедиясы, бес том орыс тілінде және анықтама ағылшын тілінде шығарылды. Сондай-ақ ежелгі заманнан қазіргі күнге дейінгі қазақ ойшылдарының мұрасын қамтитын жиырматомдықты шығару бойынша ғылыми жобалар жүзеге асырылуда, басқа жобаға дүниежүзілік философиялық мұраны басып шығару кірсе, ал үшіншісі Әл Фараби шығармаларының жиырма томдығын шығаруға арналған. «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасын жүзеге асыру шеңберінде өткен жүзжылдықтың танымал орындаушыларының аудио, фоножазбаларын іздестіру және қалпына келтіру және еліміздегі мұражай және кітапханаларының ақпараттық және телекоммуникационды технологиясына енгізу. Қазақ музыкасын зерттеу бойынша жұмыстар жалғасып, бестомдық музыкалық антология әзірленді. Бағдарламаның ең маңызды бағыттарының бірі оны жүзеге асыру барысында алынған, мәліметтерді жүйелендіру және оқу бағдарламасына және орта және жоғарғы оқу орындарының бағдарламасына енгізу болып табылады. Бүгінгі күннің ең маңызды тапсырмаларының – туып өскен мәдениетінің әдеп-ғұрпын жақсы білетін, өз елін тарихын жақсы көретін, елдің болашағын сеніп тапсыратын ұрпақ тәрбиелеу. Сөйтіп, «Мәдени мұра» ұлттық стратегиялық жобасын жүзеге асырудың мақсаты, тапсырмасы қазақстандықтардың қазіргі ұрпағына, Ұлы қазақ даласында өмір сүрген және өмір сүріп жатқан халықтың мәдени игілігін сақтау болып табылады.
«Туған жер» бағдарламасы жалпыұлттық патриотизмді, өз жеріне, өз ауылына, қаласына деген сүйіспеншілікті қалыптастыруға бағытталған.
«Туған жер» бағдарламасы «Рухани жаңғыру»қоғамдық сананы жаңғырту бағдарламасының құрамдас бөлігі болып табылады. Тұжырымдаманың негізгі бағыттары:
• өлкетану құрамына кіретін білім беру – орта мектептерде мектеп тарихы, көрнекті түлектер туралы стендтер ұйымдастыру;
• кітап оқитын ұлт конкурстар мен слеттер, білім беру жобалары;
• Өңірлік мәдениет –экология және көркейту мәдениет, өңірлік энциклопедия;
• кіші отанды қолдау – өңірлік жобалар картасын әзірлеу, көмек көрсететін тұлғаларды ынталандыру;
• ақпараттық сүйемелдеу – ақпаратты жеткізу көздері.
Бұл жұмыс халықтың патриоттық рухын қалыптастыруға, жас ұрпақтың туған өлкесіне деген сүйіспеншілігін, табиғатқа ұқыпты қарауға, тарих пен мәдени –тарихи ескерткіштерге құрметпен қарауға тәрбиелеу; рухани өзін-өзі жүзеге асыру үшін қажетті жағдайлар жасауға бағытталған. «Туған жер» бағдарламасы ауданда да жалпы білім беретін мектептер арасында жүзеге асырылады. Білім бөлімімен іс-шаралар жоспары жасалып, барлық мектептерге жеткізілді. Оның жүзеге асырылуы жыл бойы болады. Қазақстанның киелі объектілерінің ежелгі тарихы бар. Бұл діни сәулет құрылыстары, қалалар, қоныстар, қорғандар, қорымдар, ғибадатханалар, ғибадатханалар, жартас суреттері мен тарихи ландшафттар. Қазіргі күнге дейін жақсы сақталған және аса құрметтелетін мәдени сәулет ескерткіштері ерекше танымалдыққа ие. Тарихи-мәдени мұраның негізгі көлемін археологиялық ескерткіштер құрайды. Олар үлкен хронологиялық кезеңді қамтиды: ежелгі дәуірден, тас дәуірінен, кейінгі орта ғасырға дейін. Олар уақыт алдында қорғалмайды және елеулі ғылыми зерттеулерді, консервациялау және қалпына келтіру жұмыстарын, сондай-ақ пайдалануға ойластырылған тәсілді талап етеді. Рухани мұраның тағы бір түрі табиғат объектілері болып табылады. Олардың кейбіреулері қасиетті деп жарияланған, бірақ ғылыми сараптама жүргізуді талап етіп, қажылық туризм объектілері болып табылады.
Тарихи және археологиялық ғылымға енген белгілі киелі объектілермен қатар жаңа — діни ескерткіштер мен қасиетті орындар пайда болады. Сондай-ақ, тарихи, ғылыми және көркемдік маңызы бар сәулет ескерткіштері де қажылық объектілері болып табылады. Қол сұғылмаушылық құқығына ие бола отырып, олар араласуға ұшырамайды; ал олардың көпшілігі-ғибадат ғимараттары. Бірақ оларды тарихи-көркем құндылықтың болуын анықтай отырып, жаңадан пайда болған сакрализацияланған жерлерден ажырату керек.
Қазақстанның сакралды нысандарын анықтау мәселесіне байланысты ғалымдар бүкіл ел бойынша сакралды орындарды жүйелендіру бойынша жұмыс істейді. Мұндай бөлу тарихи-мәдени мұра саласында шарлатанттың таралуына және осы негізде діни экстремизмнің көрінуіне кедергі келтіретін болады. Белгілі бір критерийлер негізінде сакральды объектілерді жүйелеу табиғи және басқа да сакральды орындарды тарихи-мәдени сараптау тетігін әзірлеуге мүмкіндік береді. Киелі нысандардың тізілімі үш ұйымның Ғылыми ұжымдарын алқалық іріктеу негізінде жасалды. Бұл Ә. Х. Марғұлан атындағы Тарих және этнология институты, Ш. Ш. Уәлиханов атындағы Тарих институты және Мемлекет тарихы институты. Қазақстанның киелі жерлерінің алдын ала тізіміне 574 нысан кіреді, оның 279-ы 2017 жылы сипатталған. Ғалымдар мұрағаттық-библиографиялық сипаттағы материалдарға, далалық зерттеулерге негізделе отырып, ежелгі дәуірден қазіргі заманға дейінгі объектілердің сипаттамасы бар тізілімді қалыптастырды. Үлкен-Жезді, Қараүңгір, Белқарағай — тас дәуірі археологиясының аса маңызды ескерткіштері. Ботай, Қожай, Құмкешу — дала өркениеті маркерлерінің бірі, жылқыларды қолға үйреткен ескерткіштер. Атасу,Мыржық, Талдысай-Жезқазған-Ұлытау аймағындағы орталық Қазақстан аумағындағы ежелгі әлемнің ірі металлургиялық орталықтарының бірі. Атасу,Мыржық, Талдысай-Жезқазған-Ұлытау аймағындағы орталық Қазақстан аумағындағы ежелгі әлемнің ірі металлургиялық орталықтарының бірі. Ежелгі көшпенділер дәуіріндегі қызықты жерлеу-еске алу және салт-дәстүрлік нысандар бар: Талды-2, Шілікті, Есік, Берел, Тақсай және т.б. Отырар, Сидак, Жуантөбе, Испиджаб, Сауран — сәулет және құрылыс шеберлігінің көрнекті үлгілері бар сауда және қолөнер орталықтары болып табылады. арихи тұрғыдан Қазақстан аумағың бірнеше тарихи-мәдени топқа бөлуге болады. Олар неғұрлым тығыз ішкі байланыстармен, даму ортақтығымен, экологиялық-табиғи және әлеуметтік-мәдени факторлардың сәйкестік ерекшеліктерімен ерекшеленеді, бұл археологиялық және тарихи ескерткіштердің мазмұндық жағына әсер етті. Киелі орындар халықтың өмірі мен қызметін, тәуелсіздік үшін күресті қамтиды. Қазақстанның киелі нысандарының тізілімін жасау жұмысы-ұзақ және байыпты еңбек, оған әр түрлі ғалымдар: археологтар, тарихшылар, этнологтар, филологтар, шығыстанушылар қатысады. Киелі ескерткіштердің көптомдық тізілімін жүйелеу және дайындау жөніндегі ауқымды жұмысты орындаудың соңғы мақсаты халықты шоғырландыру және жаңа ұлттық идеяны қалыптастыру болуы тиіс. Алынған білімді насихаттау рухани құндылықтардың көзі болады. Киелі нысандардың тізілімі — Қазақстан халқының үйлесімді дамуының кепілі.