Жұмбақшыл патша қызы мен Қарақұл
Бұрынғы өткен заманда бір үлкен патша болыпты. Оның атын Сұлтаншын дейді екен. Патшаның үлкен уәзірі бар, оның аты Мералі екен. Күндердің бірінде патша аң аулауға шығады. Жүріп келе жатса, патша қыздың шарбағына кез келіпті. Шарбақтан қарап жарсе, қызды көреді. Әйелдікке алуға қызығып, патша қызға елші жібереді. «Маған қыз тисін», – дейді. Оған патша қызы айтады: «Егерде патшаңыз мені өзіне жамағаттыққа аламын десе, менің ол патшадан сарайтын сауалым бар, – дейді. Егерде сауалыма жауап берсе, тиемін, болмаса тимеймін», – депті. Менің сұрайтын сауалым мынау:
– Бір бағланым бар, сол бағланымның майы көп пе, еті көп пе? – деген екен. Сонда патша, қыздан бұл сауалды өзі таба алмайтын болған соң, қызға екінші рет тағы елші жіберіпті.
– Рұқсат қылсын, бұл сауалды табатын адамды іздеп табайын, өзім таба алмадым, – деп жауап береді. Қыз патша патшаның табатын адамды іздеуіне рұқсат етіпті.
Патша рұқсат алған соң, ел-жұртының барлық жақсы адамдарын жинап, қыздың сұрауын айтады: «Бір бағыланым бар, майы көп пе, болмаса еті көп пе», – деп. Жұрттың бар жақсысы бұған жауап бере алмады. Сонда патша жасауылдарына бұйырады. Адамның жаманын, шөптің жаманын, құстың жаманын тауып келіңдер, сонан сұраймын деп, іздетіп жіберіпті. Жасауылдар өздерінің білімінше шөптің жаманы деп, құс қонбас деген шөпті алыпты, құстың жаманы деп байғыз деген құсты алыпты, енді адамның жаманын іздеп жүріп бір ас болып жатқан, көп адамның жиналған жеріне келіпті. Малды көп сойып, қонаққа келген адамдардың бәрі де тойған уақытта, тамақ асқан жер ошақ басында бір Қарақұл жүр екен. Бастан құлақ, сирақтан тұяқ та тимей, жүрген Қарақұлды тауып жасауылдар өздерінің ойынша: «адамның жаманы осы болар деп» ойлап, Қарақұлды патшаға алып келе жатқанда Қарақұл жасауылдардан сұрайды:
– Мені қайда апарасыңдар?» – депті.
Сонда патшаның жасауылдары айтыпты:
– Біздер сені патшаға алып барамыз, бізге патша шөптің жаманы мен құстың жаманын, адамның жаманын алып кел, – деп еді. «Шөптің жаманы құс қонбас, құстың жаманы деп байғызды, адамның жаманы деп сені апарамыз», – депті.
Сонда Қарақұл айтады:
– Шөптің жаманы құс қонбас емес, ебелек деген шөп, себебі ол жанғанда жалыны жоқ, сөнгенде шоғы жоқ. Құстың жаманы байғыз емес, сауысқан. Адамның жаманы мен емес, адам жаманы күшік күйеу. Бірақ бұлардың бірі де патшаның сұрауына жауап бере алмайды, ал мен жауап берер едім, мен бір байдың құлымын, менің бағам мың тіллә. Сол бағамды қожама беріп, сатып алса, менің баруға ықтиярым бар, – депті.
Жасауылдар бұл сөзді патшаға барып айтады. Патша естісімен, жылдам Қарақұлды жалдап алған кісіге бір мың тіллә беріп жіберіп, сатып алып келуге бұйырады.
Патшаның әмірін жылдам орнына келтіруге тырысып, Қарақұлдың қожасынан Қарақалды бір мың тілләға сатып алып, Қарақұлды патшаға алып келеді. Келгең соң патша Қарақұлдан сұрайды:
– Бір бағылан қозым бар, еті көп пе, болмаса майы көп пе? – дейді.
Қарақұл патшаға:
– Қыздың барлық сұраған сауалына сол жерде жауап беремін, – депті.
Бұдан соң патша уәзірді алып, Қарақұлды алып, қыз патшаға келеді. Қыз патша, әуелі патшадан сұрайды:
– Бір бағыланым бар, соның еті көп пе, болмаса майы көп пе, – деп.
Патша жауап берген:
– Қозыңыздың еті, – депті.
Бұдан соң патшаны бөтен бөлмеге қойып уәзірден сұраған:
– Бір бағыланым бар, соның еті көп пе, майы көп пе, – депті.
– Еті көп деп жауап берген.
Сонан соң уәзірді де бір бөлмеге қамап қойып, Қарақұлдан сұраған:
– Бір бағлан қозым бар, еті көп пе, майы көп пе?» деп. Сонда Қарақұл айтқан екен «майы көп, – депті. Қыз сұрайды: «майы көп дегеніңнің себебін айт», – дейді. Сонда Қарақұл айтқан: «Семіз бағылан дегеніңіз, тақсыр, сіз өзіңіз, май деп сіздің бұқара халқыңызға қылған адалдығыңыз бен қылған жақсылығыңыз деп ойлаймын, жақсы дағдылы патшаның халқына жақсылығы көп болар деп, өзіңізді бағланға, бұқараға қылған жақсылығыңызды майға ұқсаттым» дейді. Сонда қыз патша бір үйге Қарақұлды кіргізіп, алдына поднос қойып, үстіне бір қарбыз бенен пышақты бірге қояды, Қарақұл қарбызға, пышақты шаншып, үйден шығып кетеді. Далаға шыққан соң патша мен уәзір, Қарақұлдан сұрайды:
– Қыз патшаның сауалына не деп жауап таптың? – деп.
Қарақұл айтады:
– Мен ешнәрсені білмеймін, менен ешнәрсе сұраған жоқ, – депті.
Өзінің тапқанын жасырған соң, патша ашуланып, Қарақұлды дарға асуға әмір қылады. Сонда да Қарақұл патшаға рас сөзін айтпайды. Қарақұлды асу ашін дардың табіне алып келген кезде, Қарақұлдың дарға асылатын хабары қыз патшаға есітілген екен. Қыз патша баяғы қарбыз бен пышақты қолына алып келіп, Қарақұлды асайын деп жатқан дардың табіне пышақпен қарбызды қақ бөліп, үн жоқ, түн жоқ жүре беріпті.
Сонда Қарақұл айтыпты:
– Мені енді патшаға алып бар, мен енді рас сөзімді айтатын уақыт жетті,– депті. Жасауылдар патшаға Қарақұлды алып келген соң, Қарақұл патшаға айтыпты:
– Мен қыз патшаның сауалына былай деп жауап бердім. Бағылан қозы дегеніңіз сіздің өзіңіз, май дегеніңіз бұқара халқыңызға қылған жақсылығыңыз деп, әрине, патшаның бұқара халыққа қылған жақсылығы көп болар деп ойлаймын дедім. Сонан соң қыз патша маған бір бүтін қарбызды әкеліп берді. Оның мәнісі, осы қарбыз жарылмай расыңды айтпа деген сөзі еді. Мен бұған түсініп, пышақты қарбызға шаншып кеттім, өйт-кенім, осы пышақпен бауыздаса да айтпаймын дегенім еді, сондықтан бұл сөзді сіздерге айтпадым. Өлсем де айтпас едім. Қыз патша бүгін қарбызды дардың түбіне әкеліп жармаса. Қыз патшаның сауалын тапқанымньің бір мәнісі тағы мынау, егерде маған жақсылық қылып қарбызды жармаса, мен өлер едім, міне менің ойымша, майы көп деп айтқандығымның дұрыстығы осы, – депті.
Қыз патша сауалына жауап тауып берген Қарақұлға тиіп, барша мұрадына жеткен екен.