Ілгерінді ықпал |
Прогрессивная ассимиляция |
Сөз бен қосымша, сөз бен сөз аралығындағы алғашқы дыбыстың соңғы дыбысқа әсер етіп, өзіне ұқсатуын ілгерінді ықпал дейміз. |
Под прогрессивной ассимиляцией понимается уподобление согласных в результате влияния предшествующего звука на последующий. Данное явление может наблюдаться как в пределах одного слова, так и между консонантами соседствующих словоформ. |
1. Сөздің соңғы дыбысы қатаңға аяқталса, онда оған жалғанатын қосымша да қатаң Дыбыстан басталады. |
Если корень слова оканчивается глухим согласным, то следующий далее аффикс относительно регулярно начинается с глухого согласного, например: қылмыс-тар, кұжат-тар, сақ-шы, қызмет-ші, қастық-пен. |
2. Сөздің соңғы дыбысы ұяң дыбысқа аяқталса, онда оған жалғанатын қосымша да негізінен ұяң дыбыстан болады. |
Если корень слова оканчивается звонким согласным, то следующий далее аффикс относительно регулярно начинается со звонкого согласного, например: қыз-дар, сөз-дік, тараз-ды, оғыз-дар, мұз-дык, біз-дік, абыз-дык, ез-ді. |
3. Сөздің соңы дауысты дыбысқа немесе үнді дыбысына аяқталса, онда оған жалғанатын қосымшалар ұяң не үндіден басталады. |
Если корень слова оканчивается гласным или сонорным согласным звуками, то следующий далее аффикс относительно регулярно начинается со звонкого или сонорного согласного, например: дана-лар, тары-дан, мекеме-лер, ел-дер-де, би-лер-ді, карта-ға. |
4. Сөз соңы ш дыбысына аяқталып, оған жалғанатын қосымша с дыбысынанбасталса, ол ш дыбысына айналады, ал жазуда с сақталады. |
Если корень слова оканчивается согласным ш, а следующий далее аффикс начинается с согласного с, то в произношении свистящий согласный уподобляется последующему шипящему консонанту. Однако это фонетическое явление не отражается на письме, например: шаш-са [шаш-ша], аш-са [аш-ша); каш-са [қаш-ша]. |
5. Сөз соңы дауысты дыбысқа немесе ұяң мен үндінің біріне аяқталса, онда оған жалғанатын қосымша қатаң қ, к дыбыстарынан басталса, ол айтылуда ұяң г, ғ дыбыстарына айналады. Жазуда сөз түбірі сақталады. |
Если корень слова оканчивается гласным, звонким или сонорным согласным, а следующий далее аффикс начинается с глухих согласных к или қ,то глухие задненебные консонанты озвончаются и произносятся как г, г, корень слова при этом сохраняется, например: а) между слитными словами: Бота+көз — Ботагөз; Жаңа+қорған — Жаңағорған; Сәнді+күл — Сәндігүл. б) между компонентами словосочетания: Қара кой — қара той; газ келді — газ гелді; сала құлаш — сала ғұлаш; ала көк — ала гөк.
|
6. Алдыңғы сөз қатаң дауыссыздардын біріне аяқталып, келесі сөз ұяң бдыбысынан басталса, ол айтылуда қатаң п дыбысына айналады. |
Если предшествующее слово оканчивается глухим согласным, а последующее слово начинается звонким согласным б, то звонкий взрывной консонант оглушается и произносится как глухой взрывной п, например: а) между слитными словами: Қоныс+бай — Қоныс-пай; Жаныс-бай — Жаныс-пай; Айт-бек — Айт-пек. б) между компонентами словосочетания: ақ бала — ақ пала; Қырық буын — қырық пуын; қақ белу — қақ пөлу. |
Ескерту. Мынадай жерлерде кейбір дыбыстар бұл заңға бағынбайды: а) егер жалганатын қосымша қатаң сжәне ш дыбыстарынан басталса; э) -хана, -қор, -паз, -күнем, -кеш, -тай, -гер, -кер жұрнақтары; б) сөз соңындағы дауысты немесе үнді й, н, р дыбыстарынан кейін өзгелік етістіктің т жұрнағы жалғана алады; в) сөз соңы ұяң б, в, г, д Дауыссыздарына аяқталса, оған жалғанатын қосымша қатаң дыбыстардан басталады. |
Примечание. Данная фонетическая закономерность не наблюдается: а) если аффикс начинается звуками си ш, например: қара-шық, ойын+шық, ара-сыз, ел-сіз, ор-сын, ор-шы; б) в аффиксах -хана, -қор, -паз, -күнем, -кеш, -тай, -гер, -кер, например: дәрі-хана, жем-кор, ас-паз, сауда-гер, әзіл-кеш, жәке-тай, пайда-күнем, қылмыс-кер, арба-кеш, көке-тай, қас-күнем, қара-кер; в) при присоединении к словообразовательной основе слова, оканчивающейся гласным звуком или сонорными й, н, р, аффикса т понудительного залога, например: жара-т, қарай-т, тоқы-т, доғарөт,тұса-т, тоя-т; г) если слово оканчивается позиционно оглушаемыми звонки-мисогласными б, в, г, д, топрисоединяемый к нему аффикс чаще всего начинается с глухого согласного: герб-те, |