Кейінді ықпал

Кейінді ықпал

Регрессивная ассимиляция

Сөз бен қосымшаның немесе сөз бен сөз арасындағы соңғы дыбыстың алғашқы дыбысқа әсер етіп, өзіне ұқсатуын кейінді ықпал дейміз.

Воздействие последующего звука на предыдущий (при этом предшествующий уподобляется последующему), которое имеет место как в пределах одного слова, так и между отдельными соседними друг с другом слова­ми, называется регрессивной ассимиляцией.

1.Сөздің соңғы дыбысы қатаң қ, к, п дыбыстарына аяқталса, оған жалғанатын жалғау немесе қосымша дауысты, үңді немесе д, ж, здыбыстарынан басталса, онда сөз соңындағы қатаң қ, к, п ұяң ғ, г, бдыбыстарына айналады:

а) Түбір мен қосымша аралығында:

бұйрық+ы — бұйрығы;

күрек+і — күрегі.

ә) Сөз тіркесі сыңарлары аралығында:

көк ала — көг ала;

сұйык зат — сұйығ зат.

Если последний звук основы глухой согласный қ, к, п, а прибавляемый к основе суффикс или окончание начинаются с гласного или сонорного и звонкого д, ж, з, то глухие согласные озванчиваются: қ — ғ, к — г, п — б.

а)   Между корнем и аф­фиксами.

б)  Между словами в слово­сочетании.

  2.Сөздің соңы қатан п дыбысына аяқталып, оған көсемшенің -ып, -іп (-п) жұрнағы жалғанғанда қатаң п үнді у дыбысына айналады.

Жазылуы        Айтылуы

(на письме)          (в произношении)

         жап — жау+ып      жа-уп;

          теп — теу-іп         те-уп.

Если корень слова оканчи­вается на глухой согласный п, и к нему присоединяются аффиксы деепричастия -ып, -іп (-п), то конечный согласный корня произносится как -у (-уп).

3.Үнді н дыбысына аяқталған сөзге жалғанатын қосымша б, п, м дыбыстарынан басталғанда н дыбысы м болып айтылады, жазылуда н сақталады:

а) Түбір    мен    қосымша

аралығында:

              Жазылуы           Айтылуы

(на письме)           (в произношении)

ен+беді              ем-беді;

кеткен+мін      кеткем+мін.

ә) Біріккен сөз және сөз

тіркесі аралығында:

Жазылуы         Айтылуы

(на письме)           (в произношении)

Дөнен+бай        Дөнем-бай;

 он бір                   ом бір.

Конечный н корня, оказав­шись перед б, п, м, в произношении переходит в м, что не отражается на письме.

4.Егер сөз соңы үнді н дыбысына аяқталып, жалғанатын қосымша қ, к, г, г дыбыстарынан басталғанда, онда н дыбысы айтылуда үнді ң дыбысына айналады. Жазуда н дыбысы сақталады:

а)  Түбір мен қосымша аралығында:

ен+гізу       —    ең-гізу; бұрын+ғы   —    бұрың+ғы; еркін күш   —    еркің гүш.

б)  Біріккен сөз және сөз тіркесі аралығында:

сен ғана     —    сең ғана; қақпан құру — қақпаң ғұру.

Если корень слова окан­чивается сонорным согласным н, а прибавляемая морфема начинается консонантами қ, к, ғ, г, то конечный согласный корня произносится как ң. Однако данный произноситель­ный вариант также не отражается на письме.

5.Сөздің соңы ұяң з не қатаң с дыбыстарына аяқталып, жалғанатын қосымша не сөз қатаң ш дыбысынан басталғанда, онда з, с дыбыстары айтылуда дыбысына айналады. Жазылуда з, с сақталады:

а) Түбір мен қосымша аралығында:

қымыз+шы — қымышшы. ә) Сөз тіркесі аралығында: Күс шаруашылығы   —

күш шаруашылығы.

 Если корень слова оканчи­вается фрикативными консона­нтами з или с, а прибавляемая морфема начинается глухим согласным ш, то конечный согласный корня произносится как ш. Данный произноситель­ный вариант аналогично не отражается на письме.

6.Егер з дыбысына аяқталған түбір сөзгеж дыбысынан басталатын қосымша несөз жалғанса, онда з дыбысы ж болып айтылады, ал жазуда з сақталады.

Если к корню слова, оканчивающемуся звонким з, присоединяется морфема, начинающаяся звонким ж, то конечный согласный кор­ня произносится как ж, что не отражается на письме.

На письме: боз+жорға, көз жазбау.

В произношении: бож + жорға, көж жазбау.

7.Егер сөздің түбірі ұяң з дыбысына аяқталып, ал жалғанатын қосымша қатаң с дыбысынан басталса, онда ұяң з дыбысы айтылуда қатаң с дыбысына айналады. Жазуда з сақталады:

а) Түбір мен қосымша аралығында:

қаз+са    —    қас-са;

оз+са      —    ос-са.

 ә) Сөз тіркесі аралығында:

аз+салу  —    ас-салу;

 көз+салу —    көс-салу.

Если корень слова оканчивается  звонким

консонантом з, а прибавляемая морфема начинается глухим согласным с, то конечный согласный корня оглушается дос. Данный произносительный вариант аналогично не отражается на письме.

8.Егер сөз ы, і дауыстыларына аяқталып, оған -у қосымшасы жалғанса, түбірдің соңғы дауыстылары айтуда да, жазуда да ы, і дыбыстары түсіп қалады.

Если слово оканчивается гласными ы, і, то при присоединении аффикса -у, конечные гласные основы редуцируются, например:

тоқы — тоқу;

шоқы — шоқу;

жері — жеру.