Ахмет Йылмаз
Нежметтин Ербакан университеті, Конья қ., Түркия
Баяндамамның басында жастай бұл дүниеден озған түркі ҽдебиеті мен мҽдениетінің тарихын зерттеген, саяхатшы, ұлы ойшыл, зерттеушілердің бірі, марқұм Шоқан Уҽлихановты құрметпен еске алып, қайтыс болғаннан кейін Орынбай ақынның арнап айтқан мына ҿлең шумақтарын оқи отырып, Алладан қасиетті жанның жаннатта болуын сұраймын:
Тарихтан талай адам білген едік,
Қызықты нелер дәурен сүрген едік.
Жасымыз мұнша жасқа келгенінше,
Шоқандай науша жасты кӛрмеп едік.
«Мусамматкасиде» дегеніміз – ол бҿліктерге бҿлінген ҿлең тармақтары. Мысалы, 100 тармақтық касиде 10 бҿлікке бҿлінеді, бұл бҿліктерге «бенд» делінеді. Кейін осы бҿліктердің арасына жаңа бір тармақ жазылып жаңа бір «касиде» пайда болады. Түрік ҽдебиетінде бұл тармақтарға «теркиби-бенд» делінеді.
Осы сияқты тармақтардың тақырыбы жоқтау болып келеді. Бір ұлы тұлғаның қайтыс болғаннан кейінгі қиыншылықтарды жеткізу немесе марқұмның бұл дүниедегі батырлығын, елге қызметін дҽріптеу үшін жазылады.
«Теркиби-бенд» дегеніміз кейде ұлы дін ғұламасы қазасына жазылады. Мустакимзаденің жазған жоқтауы осындай дін ғұламасының кенеттен ауруға душар болып, қайтыс болуына байланысты жазылған.
Мустакимзаде 18 ғасырда ҿмір сүрген Түрік ҽдебиетшісі. Ҿзінің ұстазы ҽрі үгіттеушісі Токади Мехмет Эфендинің ҿліміне орай жазған мусаммат касидесі 12 шумақ, 96 тармақтан тұрады. Мен осы баяндамамда осы ҿлеңнің алғашқы жҽне соңғы бендтерін назарыңызға ұсынамын.
Себебі осы сияқты жоқтау ҿлеңдерінің алғашқы жҽне соңғы бендтері ҿте маңызды. Яғни: Алғашқы шумақтарда ақындар ҿмірге шағымданады, тағдыр тҽлкегіне шағымданады, қу дүниеге, жазмышқа шағымданады. Ҿйткені жақсы кҿретін адамы қайтыс болған. Туған-тумасы жылаудан басқа шара таппайды. Соңғы шумақтарда тағдырға кҿніп, ҽрнҽрсенің Алланың қалауымен болатыны шындығы қабылданып, дұға жасалады. Ең соңғы тармақта оқырмандардан Фатиха сүресін оқу ҿтініші жасалады.
4
Түрік тарихына кҿз жүгіртсек, Ислам дінінен бұрын ата бабамыз қазіргі Моңғолстан территориясын мекендеп жүргенде ҿлген адамның артынан рҽсімдер ҿткізіп, артынан жоқтау сҿздері айтылатын еді. Осыған ұқсас салт-дҽстүр қазіргі Түркияның Конья секілді кейбір қалаларында ҽлі күнге дейін жалғасып келеді.
Бұл жерде айтпағым, Түркі халқы азап-қиыншылықтарын жеңілдетіп, орнына бал жағуды білген қауым. Жоқтау сҿздері сол балдың дҽл ҿзі болып табылады.
Қазір сіздерге Мустакимзаде ақынның ұстазы о дүниелік болғанда, жазған шумақтарының алғашқы жҽне соңғы он екінші шумағын оқып берейін. Бұл ҿлең шумақтары Османлы түрікшесімен жазылған, қазіргі Түркия түрікшесімен мағынасы берілген. Қазақшаға аударған шҽкіртім ҽрі бауырым Ҽбдікҽрімов Арман.
- Шумақ бӛлімі
Âh ez-çarh-ı sitem-perver emân ey bî-vefâ Hep girîbân-çâk-idestindirseninbây u gedâ
(Жапа шектіріп ренжітетін қу дүние сенен аулақпыз.
Әрбір құл пенденің жағасын жыртты сенің қолың.)
Yîne berk ü bârını bir nahl-i tahkîkın fesûs
Eyledi küsterde-i hâk-i hazân bâd-ı fenâ
(Пәнидің желі бір ғұламаның білегін қанатын,
күздің желі құрма ағаштарын жерге жайғандай етіп жайды, қу дүние!)
Ney gibiâh u enîn it sîne-germ oldefgibi Kaldı bukasr-ıfenânınbezm-izevkıbî-nevâ
(Сыбызғыдайыңылда, сырнайдай кӛкірегіңе жалын бер,
Енді бұл фәни әлемнің мәжлістеріне үйлесімділік беретін ешкім қалмады.)
Ya’nîTokâtîEmînolmürşid-iehl-iyakîn Nakşbend-ipâk-temkînolârif-isırr-ıHudâ
(Кемеңгер адамдардың жол кӛрсетушісі Токади Эфенди,
накшыбенди ағымының бӛлінбес тұлғасы, Алла сырының білгіші озды.)
Nüh-felek-idehrîhezârânsâlidersedevreger
Böylebulmâzâsmân-ıâtıfet-ebr-ivefâ
(Уақыттың тоғыз ғаламшары мың жыл айналса,
Осындай сүйіспеншілік аспанын жәнеӛзін тігер бұлт таба алмас.)
Gerbihâr-ıseb’aeylerseyediıklîmidevr
Bulmayabirgûher-izâtıgibidürr-isafâ
(Жеті мұхит жеті әлемді шарласа,
ол ғалымдай таза маржан таба алмас.)
5
Çün ki eylersin dili gark-âb-ı firkat ey felek Eylemekderyâ-yıirfâna ne lâzımâşinâ
(Әй дүние, сен кӛңілдерді жалғыздық теңізінде тұншықтырдың, енді оларды аян теңізіне қауыштырудың керегі жоқ.)
Dağlaryakdındil-iehl-isülûke el-amân Kıydınolpîr-imünîrolmürşid-iHakk’ahemân
(Сенен аулақпыз еу дүние! Ӛйткені сен еруші жандардың жанын жараладың,
Айналасына нұр шашқан хәм Аллаға шақырған пірімізді алдың…! )
Жоғарыдағы бірінші шумақ бҿлімінде, ғұламасын барса келмеске алған фҽни дүниеге шағымын жеткізуде.
- Шумақ бӛлімі
Gerçi râh-ı vuslat-ı Hak pür-hatar usretli râh
Lîkbuluryüsrirehberândasâhib-iintibâh
(Шынында Аллаға жол қауіп қатерге толы қиын жол.
Бірақ назар аударғандар шын жол кӛрсетушімен жай табады.)
Cennet ü hûr u kusûra isteyen bulsun vüsûl Âşık-ı dîdâra çün besdir cemâl-i Hak penâh
(Қалаған жәннатты, арулар мен сарайларға жетуді қаласын…! Алланың бетін кӛруге асыққан ғашыққа сол сезімнің ӛзі де жетер.)
Hurmetinepâdişâh-ımürselinyâRabbenâ Eyledervîşinemîn-iaşkavaslıncilve-gâh
(Бізге жіберілген шах пайғамбардың құрметіне Аллам,
Мына дәруішіңнің соңғы жолаушылығында жалғыз тастай кӛрме.)
Atdı emr-i mâ-sivâyı çün verâ-yı zahrına Buldı bî-tayy-ı sicill-i kayd-ı hestîde refâh
(Токади Эфенди осы жалғанда мал мүлікке қарамады,
осы фәниде еш атында бір мүлік қалдырмай бақыт тапты.)
Ru’yet-idîdâr-ıHakk’acândanmüştâkidi Şavkıylaoldıfezâ-yıkudsenâgehrû be-râh
(Алланы кӛруді кӛп қалады, осы қалаумен кӛздері жолда ӛлімді күтті.)
İtirâf-ıvahdet-izâtıniderdisıdkile Mahz-ılutfındanolubzenb-ivücûdınafv-hâh
(Таза жүрекпен сенің жалғыз екеніңе иман келтірді.
Сенің шексіз рақымыңдан үміттенді.)
6
Görmeyüb bir dem yübûset rûz-ı rüstâ-hîzde
Nişve-dâr olsun rahîk-ı akdesile yâ İlâh
(Ақыретте жоқтық кӛрмесін,бақытты болсын,
сенің сый-сияпатыңмен кӛңілденсін Аллам..!)
Ukde-iişkâli hall oldıbuyüzdensâliha
Kılteveccüheyleistimdâdenihdâfâtiha
(Ал оқырман осы жақсы құл туралы білмегендеріңді осылай жеткіздім саған. Кӛңіл бӛліп оған кӛмек ретінде бір Фатиха сүресін оқы…)