Дәрістің мазмұны:
- Темучин және Шыңғысхан басқарған моңғол мемлекетінің құрылуы.
- Шыңғысханның көршілес тайпаларымен соғысының қорытындысы.
- Темучин және Шыңғысхан басқарған моңғол мемлекетінің құрылуы.
ХІІІ ғ. басында моңғол мемлекеті құрылды. Мемлекет басында орманды алқаптың аң аулау кәсібі мен қырдың мал өсіруші тайпаларының басын біріктірген Темучин тұрды.Тайпалардың басым көпшілігі олардың ең күштісі татартайпаларының атымен аталған. Біртіндеп Монғол мемлекетініңнығаюына байланысты монғол – татар тайпалары деген біріккен саяси этникалық мағынаға ие болды.
Темучин 1155 ж. атақты ноян Есуки баһадүрдің семьясында дүниеге келген. Темучин тайпалар арасындағы күресте өзінің батырлығымен ержүрек жауынгерлігімен танылған. Көп ұзамай бүкіл Моңғолиядағы тайпалардың өз қол астына біріктірген. Темучин керейттермен наймандар ұлысының билеушілерін талқандаған кезде ол орталық азия даласындағы бірден-бір құдіретті қолбасшыға айналып, мұны саяси тұрғыдан баянды етті.
1206 ж. онон өзенінің сағасында бүкіл моңғолдық құрылтай шақырылып, Темучинді моңғолдардың билеушісі Шыңғыс хан деп ерекше салтанатпен хан жариялады. Бар билікті өз қолына алған Шыңғыс ханның алдына қойған басты мақсаты ішкі саяси-әлеуметтік қайшылықтарды болдырмау. Ол үшін көрші жатқан халықтың жерін басып алу, соғыс жолына түсу оған үстем тап өкілдерін тарту. Сөйтіп Шыңғыс хан әскери принцип ұстанған өз мемлекетін құра бастайды. Шыңғыс хан бүкіл моңғолияны үш әскери бөлікке бөледі.
І. Оң қанат (барунғар)
ІІ. Сол қанат (жоңғар)
ІІІ. Орталық (гол)
Әрбір әскер бөлік 10000 адамнан тұрды, мыңдар-он жүзден, жүздер-ондықтардан құрылды.
- Шыңғысханның көршілес тайпаларымен соғысының қорытындысы.
Әскери ұйымға негізделген Шыңғысхан мемлекетінің бүкіл әскері 95 мыңдыққа бөлінді.
Бұл құрылған әскери феодалдық мемлекеттің алдына қойған мақсаты жаулаушылық саясатында болды. Алғашқы жаулап алудың құрбаны болған жерлер 1207-1208 жылдары Жошының бастауымен Енесей қырғыздарымен теріскей Сібір халықтары, 1207-1209 ж.ж. Шыңғыс өзінің басшылығымен таңғұттардың Сися мемлекетін жойқын шапқыншылықпен басын алса, одан кейін ұйғырларды өздеріне тәуелді еткен. 1211-1215 ж.ж. арасында Қытай жерін басып алады. 1216 жылы Солтүстік Қытайдағы әрекет сәтті аяқталған соң моңғолдар Батысқа жылжуын қайта жалғастырды. Шыңғысхан үлкен ұлы Жошыға меркіттерді, сүйікті қолбасшысы Жебе ноянға Күшілік ханды бағындыруды табыстады. 1218 ж. Күшлік хан талқандалып, монғолдар Жетісуға келеді. Оларды жергілікті мұсылман халқы үлкен қуанышпен қарсы алды. Жебе ноян жарлық беріп, бейбіт халықтың мал-мүлкіне тиіспеуге тыйым салды., ал мұсылмандарға құдайға құлшылық етуге рұқсат берді. Осының бәріне наймандар басқаша қараған еді. Күшлік хан Бадахшанда қолға түсіп басы шабылды. Қазіргі Қазақстан жерінде, Торғай далаларында Жошы хан меркіттерді талқандады. Осы жерде оған Хорезм шахы Мұхаммед 60 мың әскермен шабуыл жасайды. Мұхаммед қыпшақтарға жорыққа келе жатқан болатын. Шайқаста ешкім жеңіске жеткен жоқ. Моңғолдар түн жамылып Шығысқа шегініп кетті. Кейінірек монғол-хорезм қатынастары асқынып, аяғы соғысқа ұласты.
Ортағасырлық қытай жазба деректері Шыңғысхан стратегиясының басты принципті белгісі — «ол әскері қарсыласының есебінде ұстауы» деп көрсетеді.
Өзін-өзі тексеру сұрақтары:
- Монғол мемлекетінің құрылуы, Шыңғысхан.
- Ұлыстар, территориясы, этникалық құрамы.
- Алтын Орда, аумағы, саяси тарихы.
- Ақ Орда, территориясы, этникалық құрамы, саяси тарихы.
- Әбілхайыр хандығы, Моғолстан, Ноғай ордасы. Территориялары, саяси
тарихы.
Пайдаланылатын әдебиеттер:
- Ә. Әбдәкімұлы «Қазақстан тарихы» А; 1997ж. 88-92 б.б.
- «Қазақ тарихы» 1997ж. №1, 45 б.
- К. Аманжолов «Қазақстан тарихы» А; 2004ж. 281-292 б.б.
- «Қазақ тарихы» жур. 1997ж. №5, 11-14 б.б.